گرچه از آن نظر كه ايمان و اعتقاد ما به قيامت از ايمان به قرآن و گفتار پيامبران سرچشمه مىگيرد لزومى ندارد كه درباره قيامت به ذكر برهان و استدلال بپردازيم و يا شواهد و قرائن علمى بياوريم، ولى نظر به اينكه خود قرآن كريم - لااقل براى نزديك كردن مطلب به اذهان - به ذكر يك سلسله استدلالها پرداخته است و خواسته است افكار ما از راه استدلال و به طور مستقيم هم با جريان قيامت آشنا شود، ما به طور اختصار آن استدلالها را ذكر مىكنيم.
استدلالهاى قرآن يك سلسله جوابهاست به منكران قيامت.اين جوابها برخى در مقام بيان اين است كه مانعى در راه قيامت نيست و در حقيقت پاسخى است به كسانى كه قيامت را امر ناشدنى فرض مىكردند، برخى آيات ديگر يك درجه جلوتر رفته و مىگويد در همين جهان چيزهايى شبيه به قيامت وجود داشته و دارد و با ديدن چنين چيزها جاى انكار و استبعاد نيست، برخى آيات از اين هم يك درجه جلوتر رفته و وجود قيامت را يك امر ضرورى و لازم و نتيجه قطعى خلقتحكيمانه جهان دانسته است.بنا بر اين مجموع آياتى كه در آنها درباره قيامت استدلال شده استسه گروه
صفحه : 526
است و به ترتيب ذكر مى كنيم.
1.در سوره يس آيه 78 مى گويد: و ضرب لنا مثلا و نسى خلقه قال من يحيى العظام و هى رميم قل يحييها الذى انشاها اول مرة و هو بكل خلق عليم.
براى ما مثلى آورد و خلقتخود را فراموش كرد، گفت اين استخوانهاى پوسيده را كى زنده مىكند؟بگو همان كس كه اولين بار آن را ابداع كرد و او به هر مخلوقى آگاه است.
اين آيه پاسخ به مردى از كافران است كه استخوان پوسيدهاى را در دست گرفته، آمد و آن استخوان را با دستخود نرم كرد و به صورت پودر در آورد و سپس آن را در هوا متفرق ساخت، آنگاه گفت چه كسى مىتواند اين ذرات پراكنده را زنده كند؟ قرآن جواب مىدهد همان كس كه اولين بار او را آفريد.
انسان گاهى با مقياس قدرت و توانايى خود، امور را به شدنى و ناشدنى تقسيم مىكند، وقتى چيزى را ماوراء قدرت و تصور خود ديد گمان مىبرد آن چيز در ذات خود ناشدنى است.قرآن مىگويد با قياس به توانايى بشر البته اين امر ناشدنى است، ولى با مقايسه با قدرتى كه اولين بار حيات را در جسم مرده آفريد چطور؟با قياس به آن قدرت امرى است ممكن و قابل انجام.
آيات زيادى در قرآن كريم آمده كه در همه آنها با تكيه به قدرت الهى درباره قيامت بحث مىكند.مفاد همه اين آيات اين است كه مشيتخداى عادل حكيم چنين اقتضا دارد كه قيامت وجود داشته باشد و هيچ مانعى در راه اين مشيت نيست.همان طور كه اولين بار معجزه حيات و خلقت از اين مشيتسر زد و جهان را و انسان را و حيات را آفريد، بار ديگر در قيامت انسان را زنده مى كند.
2.گروه دوم آياتى است كه به ذكر نمونه مىپردازد.اين گروه به نوبه خود به دو دسته تقسيم مىشود: الف.آياتى كه جريان خاصى را در گذشته شرح مىدهد كه مردهاى از نو زنده شده است، مانند آياتى كه در داستان حضرت ابراهيم آمده است كه به خداوند گفت:
صفحه : 527
پروردگارا!به من چگونگى زنده كردن مردگان را بنمايان.در پاسخ او گفته شد: مگر به آن ايمان ندارى؟او گفت: چرا، اين تقاضا براى اين است كه قلبم مطمئن گردد.به او گفته شد: چهار مرغ را بگير و سرهاى آنها را ببر و بدنهاى اينها را تكه تكه بكن و هر قسمتى را بر كوهى قرار بده و سپس آن مرغها را بخوان، خواهى ديد به امر خدا آن مرغها زنده خواهند شد و به سوى تو خواهند آمد.
ب.آياتى كه به يك امر خارق العاده و استثنائى مانند داستان ابراهيم استناد نكرده است، بلكه نظام موجود و مشهود را كه همواره زمين و گياهان در فصل پاييز و زمستان مىميرند و سپس در بهار زنده مىگردند مورد استناد قرار مىدهد، مىگويد همان طور كه مكرر در طول عمر خود مشاهده مىكنيد كه زمين پس از طراوت و حيات و شادابى به سوى مردگى و افسردگى مىرود و بار ديگر با تغيير فصل شرايط عوض مىشود و زمين و درختان و گياهان حيات خود را از سر مىگيرند، در نظام كل جهان، جهان رو به خاموشى و سردى و افسردگى خواهد رفت، خورشيد و ستارگان همه متلاشى و پراكنده خواهند شد، تمام جهان يكسره مىميرد، اما اين مردن هميشگى نيست، بار ديگر همه موجودات جهان زندگى را در وضعى ديگر و با كيفيتى ديگر از سر مى گيرند.
توضيح آنكه ما انسانها اكنون در روى زمينى زندگى مىكنيم كه در ظرف سيصد و شصت و پنج روز يك دوره موت و حيات را طى مىكند و چون عمر ما معمولا پنجاه و شصت و احيانا تا صد سال و يا بيشتر ادامه مىيابد، دهها بار اين نظام موت و حيات را مشاهده مىكنيم و از اين رو از اينكه زمين مىميرد و حيات خويش را از سر مىگيرد تعجب نمىكنيم، اما اگر فرض كنيم كه عمر ما انسانها برابر بود فقط با چند ماه - آنچنانكه بعضى حشرات چنيناند - و فرض كنيم كه سواد و خواندن هم نمىدانستيم و از طريق نوشته به تاريخ زمين و گردشهاى سالانهاش آگاه نبوديم، در آن صورت چون خود ما شاهد و ناظر موت زمين و تجديد حيات آن نبوديم هرگز باور نمىكرديم كه زمين مرده بار ديگر زنده شود.مسلما براى يك پشه كه در بهار پديد مىآيد و در پاييز و زمستان مىميرد تصور تجديد حيات يك باغ غير قابل تصور است.
آيا كرمى كه در يك درخت و پشهاى كه در يك باغ زندگى مىكند كه همه دنياى او همان درخت و همان باغ است، مىتواند تصور كند كه اين درخت و يا اين باغ جزء و تابع يك نظام عظيمتر است به نام مزرعه و سرنوشتش بسته به سرنوشت آن مزرعه
صفحه : 528
است و باز آن مزرعه به نوبه خود تابع يك نظام ديگر است به نام شهرستان و آن، جزء و تابع نظامى ديگر به نام استان و نظام استان تابع نظام كشور و نظام كشور تابع نظام كلى زمين و نظام زمين تابع نظام خورشيدى؟ ما چه مىدانيم، شايد همه منظومه خورشيدى ما و همه ستارگان و كهكشانها و هر چه ما آن را به نام نظام طبيعت مىشناسيم تابع يك نظام كلىتر باشد و همه ميليونها و ميلياردها سالى كه از جريان طبيعتسراغ داريم به منزله قسمتى از يك فصل و يا به منزله يك روز از يك فصل از يك گردش كلىتر باشد و اين فصل كه فعلا فصل حيات و زندگى است تبديل به فصلى ديگر خواهد شد كه فصل خاموشى و افسردگى است و باز آن نظام كلىتر كه همه منظومه شمسى ما و ستارگان و كهكشانها جزئى از آن استحيات و زندگى را به شكلى ديگر از سر خواهد گرفت.
پيامبران از خرابى و خاموشى همه جانبه جهان و سپس زندگى جديد و حشر مردگان زمين در يك نظام جديد، ما را از جانب خدا آگاه ساختهاند و ما كه به دلايلى متعدد صدق گفتار آنها را دانستهايم، به آنچه آنها گفتهاند، از آن جمله تجديد حيات كلى جهان پس از يك دوره خاموشى، ايمان و اعتراف داريم.
قرآن از آن جهت نظام موت و حيات روى زمين را مثال مىآورد كه ما آن را به عنوان نمونه كوچكى از يك حيات كلىتر بشناسيم و در كار قيامت استبعاد نكنيم و آن را خارج از مجموعه نظامات و سنن آفرينش ندانيم.
قرآن كريم مىگويد قيامت تجديد حيات است و تجديد حيات چيزى است كه نمونه كوچك آن را در روى زمين مىبينيم.در حديث است كه پيغمبر اكرم فرمود: اذا رايتم الربيع فاكثروا ذكرا النشور.
هر وقت بهار را ديديد بسيار از قيامت ياد كنيد.
يعنى بهار، مثالى و الگويى از قيامت است.مولوى مىگويد: اين بهار نو ز بعد برگريز هست برهان بر وجود رستخيز آتش و باد، ابر و آب و آفتاب رازها را مىبرآرند از سراب
صفحه : 529
در بهاران سرها پيدا شود هر چه خورده است اين زمين رسوا شود بر دمد آن از دهان و از لبش تا پديد آيد ضمير و مذهبش رازها را مىكند حق آشكار چون بخواهد رست تخم بد مكار.
و هم او در ديوان شمس مىگويد: فرو شدن چو بديدى بر آمدن بنگر غروب، شمس و قمر را چرا زيان باشد كدام دانه فرو رفت در زمين كه نرست چرا به دانه انسانت اين گمان باشد.
آياتى كه به نظام موجود و مشهود موت و حيات استناد كرده زياد است، از آن جمله: و الله الذى ارسل الرياح فتثير سحابا فسقناه الى بلد ميت فاحيينا به الارض بعد موتها كذلك النشور (1) .
خداست آنكه بادها را فرستاد، پس ابرى را پراكنده و دگرگون كرد، سپس آن ابر را به سوى سرزمين مردهاى را نديم، و آنگاه زمين را كه مرده بود زنده كرديم، زنده شدن در قيامت نيز چنين است.
و نيز در سوره حج آيات 5 - 7 مىفرمايد: و ترى الارض هامدة فاذا انزلنا عليها الماء اهتزت و ربت و انبتت من كل زوج بهيج.ذلك بان الله هو الحق و انه يحيى الموتى و انه على كل شيء قدير.و ان الساعة آتية لا ريب فيها و ان الله يبعث من فى القبور.
زمين را مىبينيم در حالى كه افسرده و مرده و ساكن است، اما همينكه باران بر آن فرود آورديم، به جنبش آيد و بر آيد و از هر نوع گياه بهجت افزا بروياند.آن بدان جهت است كه منحصرا ذات خدا حق است و او مردهها را زنده مىكند و او بر همه چيز تواناست و قيامت آمدنى است بدون شك، و خداوند آنان را كه در قبرها خوابيدهاند بر مىانگيزاند.
آيات ديگر از اين قبيل كه قيامت را خارج از نظام موت و حيات عالم هستى كه نمونه كوچكش را در زمين مىبينيم، نمىداند فراوان است و ما به همين دو آيه قناعت مىكنيم.
تفاوت اين گروه آيات با گروه اول در اين است كه تنها به قادر بودن خداوند تكيه نمىكند، بلكه نمونه مشابه مىآورد كه در جهان محسوس، قدرت خداوند به همين صورت تجلى كرده و عمل نموده است.
ج.گروه سوم آياتى است كه قيامت را امر ضرورى و حتمى معرفى مىكند و نبود آن را مستلزم يك امر ناروا(محال)درباره ذات خداوند مىداند.
اين مطلب از دو راه بيان شده است: يكى از راه عدل الهى و اينكه خداوند به هر مخلوقى آنچه را كه استحقاق دارد و شايسته آن است عنايت مىكند، ديگر از راه حكمتخداوند و اينكه ذات اقدس الهى مخلوقات را براى غايت و هدفى آفريده است، حكمت الهى ايجاب مىكند كه موجودات را به كمال لايق و غايت ممكنشان سوق دهد.
قرآن كريم مىگويد: اگر قيامت و حيات جاويد و سعادت جاويد و پاداش و كيفر اخروى نباشد بر ضد عدل خداوندى است و نوعى ظلم است و ظلم بر خداوند نارواست، و هم مىگويد اگر حيات جاويد و پايان ثابت و ابدى در كار نباشد خلقت عبث و پوچ است و عبثكارى بر خداوند نارواست.
آياتى كه با تكيه بر عدل خداوندى و يا حكمتخداوندى، بازگشت به خدا و حيات جاويدان را امرى حتمى و تخلف ناپذير خوانده است بسيار است.اكنون دو مورد از دو سوره قرآن مىآوريم كه در هر دو مورد، هم بر عدل الهى تكيه شده است و هم بر حكمت او: 1.در سوره مباركه «ص» پس از ذكر اين مطلب كه كسانى كه از راه خدا منحرف شدهاند، به موجب اينكه روز حساب را فراموش كردهاند عذاب شديد خواهند داشت، در آيه 27 و آيه 28 درباره روز حساب(روز قيامت)چنين مىفرمايد: و ما خلقنا السماء و الارض و ما بينهما باطلا ذلك ظن الذين كفروا فويل للذين كفروا من النار.ام نجعل الذين آمنوا و عملوا الصالحات كالمفسدين فى الارض
صفحه : 531
ام نجعل المتقين كالفجار.
ما آسمان و زمين را باطل و پوچ نيافريدهايم.آن(انديشه اينكه خلقت بر پوچى است)گمان كسانى است كه با حقيقت از در عناد آمدهاند، پس واى بر چنين كسان از آتش.آيا ما كسانى را كه(به خدا و معاد و پيامبر)ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دادهاند مانند تبهكاران قرار خواهيم داد، يا پرهيزكاران را مانند اهل فسق و فجور قرار خواهيم داد؟ چنانكه مىبينيم، در آيه اول از اين دو آيه به حكيم بودن خدا و حكيمانه بودن خلقت و در آيه دوم به عدل الهى و عادلانه بودن آفرينش استناد شده است.
2.در سوره مباركه جاثيه آيه 21 و 22 چنين آمده است: ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان نجعلهم كالذين آمنوا و عملوا الصالحات سواء محياهم و مماتهم ساء ما يحكمون.و خلق الله السموات و الارض بالحق و لتجزى كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون.
آيا آنان كه مرتكب كارهاى بد مىگردند گمان كردهاند كه آنها را مانند مردمى كه ايمان آوردهاند و كار شايسته كردهاند قرار دهيم در حالى كه زندگى و مردگىشان يكسان است؟حكمى كه راندهاند بد حكمى است.و خداوند آسمانها و زمين را به حق(نه به باطل و پوچى)آفريده است و براى اينكه هر كسى به جزاى(پاداش يا كيفر)آنچه كسب كرده برسد، و آنان هرگز مورد ظلم قرار نخواهند گرفت.
در آيه اول از اين دو آيه به اصل عدل اشاره شده است و در آيه دوم به اصل حكمت، و در ذيل آيه دوم بار ديگر عدل الهى به عنوان غايت و هدف از قيامت ذكر شده است.
توضيح
اينجا لازم است توضيحى درباره اين دو اصل بدهيم كه چگونه است كه عدل الهى و هم حكمت الهى، حيات جاويدان را ايجاب مىكند؟و چگونه است كه اگر
صفحه : 532
فرض كنيم حيات جاويدانى در پى اين حيات محدود نباشد كه هر كس به نتيجه جاويد كردارش برسد، آفرينش جهان و انسان، هم از نظر عدل الهى غير قابل توجيه است و هم از نظر حكمت الهى؟از عدل الهى آغاز مىكنيم.
عدل الهى
عدالت در مفهوم وسيعش عبارت است از دادن حق صاحبان استحقاق بدون هيچ تبعيضى ميان آنها.اگر حق هيچ صاحب حقى ادا نشود بر خلاف عدالت است، همچنانكه اگر تبعيض شده و حق بعضى داده شود و حق بعضى ديگر داده نشود باز بر خلاف عدالت است.
اگر معلمى هنگام امتحان دانش آموزان نمره همه را از آنچه استحقاق دارند كمتر بدهد برخلاف عدالت رفتار كرده است، همچنانكه اگر نمره برخى را بر طبق استحقاق آنها بدهد و نمره برخى ديگر را كمتر بدهد باز بر خلاف عدالت رفتار كرده است.
عدالت از يك نظر ملازم است با مساوات.مساوات يعنى به همه به چشم مساوى نگريستن و تبعيض قائل نشدن.لازمه اين گونه مساوات، عدالت است، يعنى اين است كه به هر كسى هر اندازه استحقاق دارد به او داده شود، اگر زياد استحقاق دارد زياد داده شود و اگر كم استحقاق دارد كم داده شود و در اين جهت تبعيضى صورت نگيرد.اما اگر مساوات را مساوات در «اعطاء» فرض كنيم كه بدون رعايت استحقاقها و درجه استحقاقها به همه افراد برابر يكديگر داده شود، اين گونه مساوات بر خلاف عدالت است و ملازم با ظلم است، همچنانكه مساوات در منع نيز ظلم است، يعنى اينكه همه مانند هم و بدون هيچ تبعيضى نسبت به آنچه استحقاق دارند محروم و ممنوع بمانند.
بنا بر اين عدل الهى به اين معنى است كه موجودات جهان هر كدام در درجهاى از هستى و در درجهاى از قابليت فيض گيرى از خداوندند.از طرف خداوند نسبت به هيچ موجودى تا آن اندازه كه امكان و قابليت دارد از فيض دريغ نمىشود.هر موجودى هر چيزى را كه ندارد به اين دليل است كه در مجموع شرايطى كه قرار دارد امكان و قابليت داشتن آن چيز را ندارد.
صفحه : 533
اكنون مىگوييم كه اگر برخى موجودات با يك سلسله تجهيزات و امكانات به وجود آيند ولى همواره از افاضه آن كمال لايق به آنها خوددارى گردد، برخلاف عدل الهى است.بلكه به مقتضاى عدالت، متناسب با استحقاقها افاضه فيض به آنها مىشود.
انسان در ميان ساير موجودات، موجودى است با سرمايه و استعداد و لياقت و امكانات ويژه.كارهاى انسان و انگيزههايى كه او را وادار به كار و فعاليت مىكند منحصر به آنچه در حيوان هست نيست.حيوان صرفا داراى غرايزى است كه او را به طبيعت و زندگى مادى مربوط مىكند، ولى انسان - آنچنانكه قبلا هم گفتيم - داراى غرايزى است كه با حسابهاى اين جهان جور نمىآيد، يعنى در سطحى بالاتر است، در سطح جاويدانى و جاودانگى است.
انسان داراى انگيزههاى عالى اخلاقى، علمى، ذوقى، مذهبى و الهى است و بسيارى از كارهاى خويش را تحت تاثير آن انگيزهها انجام مىدهد و احيانا زندگى طبيعى و مادى و حيوانى خود را فداى هدفهاى عالى و انسانى خود مىكند.انسان به تعبير قرآن نظام عملى خويش را بر اساس «ايمان و عمل صالح» قرار مىدهد و در اين نظام عملى خواهان حيات جاويد و خشنودى خداوند است.در انسان، هم انديشه عظيم جاويدانى هست و هم آرزوى آن و هم غرايزى كه به آن سو او را سوق مىدهد.
همه اينها حكايت دارد از نوعى استعداد و قابليت براى جاويدان ماندن.به عبارت ديگر، همه اينها حكايت دارد از تجرد و غير مادى بودن روح آدمى.همه اينها انسان را در اين جهان در حكم جنين قرار مىدهد كه در رحم مادر با يك سلسله تجهيزات از قبيل جهاز تنفسى، گردش خون، دستگاه عصبى، جهاز باصره و سامعه و جهاز تناسلى مجهز مىشود كه صرفا با حيات دنياى بعد از رحم جور مىآيد و اما با حساب رحم و زندگى موقت و نه ماهه رحم جور نمىآيد.
درست است كه انسان در زندگى اين دنيا از نظام ايمان و عمل صالح بهره مىگيرد، ولى اين بهره گيرىها بالتبع است.نظام ايمان و عمل صالح در حكم بذرى است كه تنها در يك حيات سعادتمندانه جاويدان قابل رشد و پرورش است، يعنى در يك حيات جاويدان و براى يك حيات جاويدان مفهوم و معنى صحيح پيدا مىكند.
انسان نه تنها در نظام ايمان و عمل صالح در اوجى بالاتر از طبيعت پرواز مىكند و بذرهايى ما فوق روابط مادى مىپاشد، در نظام ضد ايمان و عمل صالح كه در
صفحه : 534
اصطلاح قرآن نظام كفر و فسق ناميده مىشود نيز كارهايش از حدود حسابهاى طبيعى و حيوانى و از حدود نيازهاى بدنى و روابط طبيعى خارج مىشود و جنبه روحى و جاودانگى به خود مىگيرد ولى به صورت انحرافى، و از اين رو استحقاق نوعى حيات جاويدان پيدا مىكند كه متاسفانه براى خودش دردها و رنجها همراه دارد و به اصطلاح دينى او را جهنمى مىكند.
انسان چنين نيست كه اگر در مدار ايمان و عمل صالح حركت نكند خود را در مدار حيوان محدود كند، بلكه به اصطلاح زير صفر مىرود و به تعبير قرآنبل هم اضل (1) يعنى از حيوان پستتر و گمراهتر مىگردد.
اكنون اگر حيات جاويدان در كار نباشد، مثل انسانهايى كه در نظام ايمان و عمل صالح حركت كردهاند و انسانهايى كه در نظام ضد ايمان و عمل صالح حركت كردهاند مثل شاگردانى است كه برخى تكاليف خود را به نحو احسن انجام دادهاند و برخى ديگر وقتخود را به بازيگوشى گذراندهاند و معلم بخواهد همه آنها را از نمره محروم سازد.اين محروميت ظلم است و بر خلاف اصل عدل.
اين مطلب را به بيانى سادهتر نيز مىتوان ادا كرد و آن اينكه خداوند مردم را دعوت كرده است به ايمان و نيكوكارى.مردم از لحاظ پذيرش اين دعوت دو گونه شدهاند: برخى اين دعوت را پذيرفته و نظام فكرى و اخلاقى و عمل خود را بر آن تطبيق دادهاند و برخى ديگر نپذيرفته و به بدكارى و فساد پرداختهاند.از طرف ديگر، مىبينيم كه نظام اين جهان بر اين نيست كه صد در صد نيكوكاران را پاداش بدهد و بدكاران را كيفر، بلكه برخى نيكوكاريها هست كه حيات انسان با آن پايان مىيابد و مجالى براى پاداش نيست، پس جهانى ديگر بايد باشد كه نيكوكاران پاداش كامل نيكوكارى خود را دريافت كنند و بد كاران كيفر كار بد خود را، و گرنه برخلاف عدل الهى است.
حكمت الهى
ما انسانها كارهايمان بر دو قسم است: كارهاى عبث و بيهوده كه نتيجهاى بر
آنها مترتب نيست، يعنى هيچ تاثيرى در رساندن ما به كمالاتى كه در استعداد ما هست و به عبارت ديگر در رساندن ما به سعادت واقعى ندارد، و ديگر كارهاى بخردانه و عقل پسند كه نتايجخوب و مفيدى به بار مىآورد و ما را به كمال لا يقمان مىرساند.
نوع اول را كارهاى لغو و باطل و پوچ و نوع دوم را كارهاى اصيل و حكيمانه مىناميم.
پس كار حكيمانه ما انسانها عبارت است از كارى كه ما را به كمال لا يقمان برساند.كار حكيمانه خداوند چطور؟آيا كار حكيمانه خداوند نيز عبارت است از كارى كه او را به سر حد كمال سوق دهد و كار عبثخدا عبارت است از كارى كه او را به سوى كمال سوق ندهد؟نه.او غنى و بى نياز است، آنچه او مىكند فضل وجود و بخشش و اعطاء است.او كارى را براى رفع نيازى از خود و براى رسيدن به كمال و سعادتى انجام نمىدهد.كار حكيمانه خداوند عبارت است از كارى كه مخلوق را به كمال لايق خود برساند، و نسبت دادن كار عبث به خداوند به اين معنى است كه مخلوقى را بيافريند بدون آنكه آن مخلوق را به كمال ممكن و لا يقش برساند.اين است كه مفهوم حكمت درباره خداوند با آنچه درباره انسان صدق مىكند متفاوت است. حكمت در انسان عبارت است از خردمندى و گام برداشتن در مسير كمال انسانى، و حكمت در مورد ذات بارى عبارت است از رساندن مخلوقات به كمال لا يقشان، و به عبارت ديگر، حكمت درباره خداوند عبارت است از آفرينش اشياء بر اساس سوق دادن آنها به سوى غايات و كمال لايق آنها.
از آنجا كه حكمت در مورد انسان عبارت است از انجام دادن كار براى رسيدن خود انسان به كمالات خويش، هيچ ضرورتى ندارد كه ميان كار انسان و نتيجهاى كه انسان از آن كار مىخواهد بگيرد رابطه واقعى وجود داشته باشد، يعنى ضرورتى ندارد كه آن كار طبيعتا متوجه آن نتيجه باشد و آن نتيجه كمال آن كار محسوب گردد.آنچه ضرورت دارد اين است كه نتيجه كار براى انسان كمال و نفع محسوب شود، مثلا انسان از خاك و چوب و سنگ و فلز و پوست و پشم و پنبه و غيره ابزار مىسازد و از آن نتيجه حكيمانه مىگيرد، مثل اينكه صندلى مىسازد يا خانه مىسازد و يا اتومبيل مىسازد و يا جامه فراهم مىكند.صندلى براى چوب، و خانه براى سنگ و آجر و گچ و آهن، و اتومبيل براى مجموعهاى از فلز و غيره كمال محسوب نمىشود و اين مواد به سوى اين صور و شكلها حركت نمىكنند، ولى نتيجهاى كه انسان از آنها مىگيرد از قبيل نشستن روى صندلى و سكنى در خانه و حركت با اتومبيل و پوشيدن جامه، براى
صفحه : 536
انسان يك كمال و حد اقل يك امر نافع محسوب مىگردد.
ولى ميان كار خدا و نتيجهاى كه بر آن مترتب مىشود رابطه واقعى و طبيعى برقرار است، يعنى غايت و نتيجه هر كار عبارت است از كمال واقعى خود آن كار.
خداوند آفريده خود را كه فعل او و كار اوست به سوى كمال خود آن آفريده سوق مىدهد، آنچنانكه مىبينيم كه هر دانهاى و بذرى به سوى غايت و كمال خويش در حركت است.
مسالهاى كه اكنون طرح مىشود اين است كه دنيا و طبيعت مساوى است با تغيير و دگرگونى و عدم ثبات، يعنى در طبيعت هر مقصود و غايتى كه در نظر بگيريم خود آن به نوبه خود ناثابت و تغيير پذير است.به عبارت ديگر، هر چيز موقت و پايان پذير است، همه مراحل طبيعت «منزل» است و خاصيت منازل بين راه را دارد، هيچكدام مقصد نهايى نيست.
اينجاست كه فكر بيهودگى و پوچى در آفرينش براى گروهى پيدا شده است، مىگويند جهان حكم قافلهاى را دارد كه دائما در حركت است و منزل عوض مىكند و هيچگاه به مقصد واقعى نمىرسد، هر مقصد به نوبه خود يك منزل است، زيرا طبيعت از آن نيز عبور مى كند و آن را پشت سر مى گذارد.بديهى است كه يك حركت و يك سفر آنگاه معنى و مفهوم پيدا مىكند كه يك مقصد واقعى در انتظار باشد، اما اگر همه مقصدها عبارت باشد از منزلها، و رفتنها رسيدنها نداشته باشد، اين حركت و اين سفر جز بيهودگيها چيزى نيست.اگر بناست پشتسر هر هستى نيستى باشد و هر آبادى به دنبال خود خرابى بياورد و هر رسيدن براى جا خالى كردن باشد، پس آنچه بر نظام جهان حاكم است جز سرگشتگى و تكرار مكررات چيزى نيست، پس هستى بر پوچى ايستاده است.
پاسخى كه قرآن مىدهد اين است كه آرى، اگر تنها طبيعت و دنيا بود و بس، اگر همه زادنها براى مردن و همه روييدنها و سبز و خرم شدنها براى زرد و خشك و متلاشى شدن و همه نو شدنها براى كهنه شدن بود، جاى اين اشكال و شبهه بود، اما اين گونه اظهار نظرها درباره هستى از «ديد ناقص» سرچشمه مىگيرد، از آنجا ناشى مىشود كه هستى در قالب محدود دنيا و طبيعت، محصور فرض شود، اما هستى به دنيا و طبيعت محدود و محصور نمىشود، دنيا «روز اول» است، روز اول «روز آخر» به دنبال خود دارد، دنيا «رفتن» است و آخرت «رسيدن» .على(عليه السلام)مىفرمايد:
صفحه : 537
الدنيا دار مجاز و الاخرة دار قرار (1) .دنيا خانه عبور و آخرت خانه اقامت است.آخرت است كه به دنيا معنى مىدهد، زيرا مقصد است كه به حركت و تكاپو معنى و مفهوم مىدهد.
اگر جهان آخرت كه جهان جاودانگى است نبود، جهان مقصد نهايى نداشت كه واقعا مقصد باشد نه «مرحله» و «منزل» ، گردش روزگار چيزى از نوع سرگشتگى بود و به اصطلاح قرآن خلقت و آفرينش، «عبث» و «باطل» و «لعب» بود.اما پيامبران آمدهاند كه جلو اين اشتباه اساسى را بگيرند و ما را به حقيقتى آگاه سازند كه ندانستن آن سراسر هستى را در نظر ما پوچ و بىمعنى مىكند و انديشه «پوچى» را در مغز ما رسوخ مىدهد.با رسوخ انديشه پوچى، و به عبارت ديگر با پوچ پندارى، خود ما به صورت موجودى پوچ و بى معنى و بىهدف در مىآييم.يكى از آثار ايمان و اعتقاد به عالم آخرت اين است كه ما را از پوچ پندارى و پوچ بودن نجات مىبخشد و به ما و انديشه و هستى ما معنى مىدهد.
لطفا منتظر باشید ...
