مقایسه تفسیر قمی با روایات تفسیری علی‌بن ابراهیم در کافی نسخه متنی

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

جستجو بر اساس ... همه عنوان پدیدآور موضوع یادداشت تمام متن
اصطلاحنامه مجموعه ها مرورالفبایی لغت نامه دهخدا
➟
جستجو در لغت نامه
بیشتر
کتابخانه شخصی پرسش از کتابدار ارسال منبع

مقایسه تفسیر قمی با روایات تفسیری علی‌بن ابراهیم در کافی - نسخه متنی

فتحیه فتاحی زاده

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
میخواهم بخوانم
درحال خواندن
خوانده شده
ارسال به دوستان

آدرس پست الکترونیک گیرنده :

آدرس پست الکترونیک فرستنده :

نام و نام خانوارگی فرستنده :

پیغام برای گیرنده ( حداکثر 250 حرف ) :

کد امنیتی را وارد نمایید

ارسال
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
➟
جستجو در لغت نامه
بیشتر
توضیحات
افزودن یادداشت جدید

مقايسه تفسير قمي با روايات تفسيري علي‌بن ابراهيم درکافي

آيينه پژوهش ـ ش3 ، بهار 1379

فتحيه فتاحي زاده

مربي گروه علوم قرآن و حديث دانشگاه قم و دانشجوي دکتري دانشگاه قم

چکيده

در اين نوشتار ضمن ارج نهادن به شخصيت برجسته و وثاقت و مقام علمي علي بن ابراهيم قمي، اعتبار تفسير منسوب به او مورد نقد و بررسي قرار گرفته است.

با توجه به اين که تفسير قمي موجود، تلفيقي از روايات ابوالفضل العباس از علي‌بن ابراهيم و ابوالجارود و روايات ساير مشايخ مي‌باشد؛ و از طرف ديگر مرحوم کليني در کتاب شريف کافي روايات تفسيري متعددي از قول استاد خود علي‌بن ابراهيم آورده است؛ نويسنده به منظور بررسي ميزان اعتبار تفسير قمي موجود، روايات تفسيري علي‌بن ابراهيم در کتاب کافي را استخراج نموده و ضمن تطبيق تک تک آنها با روايات تفسير قمي، فقط به يک مورد انطباق برخورد نموده است. لذا در اين مقاله به اين نتيجه دست مي‌يابد که تفسيري که در اختيار شيخ کليني بوده، متفاوت از تفسيري است که هم اکنون در دسترس ماست.

کليد واژه‌ها :

علي بن ابراهيم قمي، تفسير قمي، الکافي، محمدبن يعقوب کليني، تفسير مأثور، تفسير ابوالجارود.

مقدمه

ابوالحسن علي‌بن ابراهيم بن هاشم قمي از عالمان و محدثان بزرگ و موثق شيعه و از مشايخ محمدبن يعقوب کليني (ت 329 ق) است. وي صاحب کتب متعدد و از جمله کتاب التفسير بوده است.

در اين که آيا کتاب معروف به تفسير قمي که هم اکنون در دست ماست، همان کتاب التفسير است که نجاشي و شيخ طوسي و ديگران از آن ياد کرده‌اند، ترديدي جدي وجود دارد. برخي در انتساب مقدمه اين تفسير به علي‌بن ابراهيم ترديد داشته، معتقدند اين مقدمه از تفسير نعماني است. بنابر اين، توثيق عام موجود در اين مقدمه نسبت به راويان اين تفسير از ارزش و اعتبار ساقط است. علاوه بر آن که با تتبع در اسناد روايات اين تفسير، روشن مي‌شود که افراد غالي، ضعيف و جاعل حديث در سند بسياري از اين روايات حضور دارند. روشن است که اين امر با توثيق آنها توسط شخصيتي چون علي‌بن ابراهيم قمي سازگار نيست.

افزون بر اين، مجموع اين تفسير توسط شخصي به نام ابوالفضل العباس بن محمدبن القاسم بن حمزه بن موسي‌بن جعفر عليه السلام گزارش شده است که در کتب رجالي يادي از وي نشده است.

روايات اين تفسير به سه دسته تقسيم مي‌شود:

1. روايات ابوالفضل العباس از علي‌بن ابراهيم به سندش از امام صادق عليه‌السلام

2. روايات همين شخص به سند خود از ابوالجارود از امام باقر عليه‌السلام

3. روايات وي از ساير مشايخ حديثي‌اش.

از آن جا که کليني از شاگردان علي‌بن ابراهيم بوده و تفسير او را نيز در اختيار داشته و در کتاب کافي از مجموع 16 هزار روايت، نزديک به 6 هزار روايت از وي نقل کرده است، بررسي مقايسه‌اي روايات تفسيري علي‌بن ابراهيم در کافي با تفسير قمي موجود مي‌تواند تا حدودي روشن سازد که آيا اين تفسير از علي‌بن ابراهيم است يا خير.ه

2. مقايسه روايات تفسيري علي‌بن ابراهيم در کافي و تفسير قمي

با تتبع در کتاب کافي مشخص شد که مرحوم کليني در ضمن سه کتاب اصول، فروع و روضه، 279 روايت تفسيري از علي‌بن ابراهيم قمي نقل کرده است. اين روايات، يک به يک از نظر سند و متن، با آنچه در ذيل آيات مربوط در تفسير قمي آمده مقايسه شد. جدولي که در پيش رو داريد بيانگر اين تطبيق است.

جدول مقايسه روايات تفسيري علي بن ابراهيم در کافي با تفسير قمي

رديف

الکافي

تفسير القمي

ج

ص

ش

ج

ص

1

36

2

2

209

1

43

8

1

312

1

51

1

-

-

1

60

5

1

152

1

146

2

1

363

*

1

163

4

2

422

1

166

2

1

216

1

185

1

-

-

1

185

11

1

92

1

189

17

2

23

1

191

4

2

87

1

191

2

1

359

1

194

2

1

242

1

206

5

1

140

1

212

1

2

246

1

216

2

2

14

1

229

6

1

367

1

265

2

-

-

1

266

4

-

-

*

1

273

3

2

26

1

285

1

2

176

1

286

1

1

2

141

193

1

289

4

1

170

1

307

8

-

-

1

378

2

1

2

307

175

*

1

384

8

1

358

1

391

7

1

142

1

392

1

1

371

1

392

3

2

61

1

400

5

-

-

1

401

3

1

246

1

412

4

1

247

1

417

25

55ه

1

418

35

-

-

1

422

47

2

385

1

422

51

2

80

1

727

76

2

251

1

430

87

1

313

1

431

89

1

46

1

538

1

-

-

2

7

2

1

247

248

2

7

3

2

289

2

12

1

2

154

2

12

2

2

155

2

12

3

2

84

2

14

1

1

1

62

84

2

15

1

4

5

2

315

358

2

16

4

2

378

*

2

16

5

2

123

2

16

6

-

-

2

21

9

1

141

2

24

3

2

322

2

65

6

2

259

373

2

75

4

-

-

2

81

2

1

129

2

85

5

-

-

*

2

92

19

1

129

2

110

5

-

-

2

114

8

1

144

2

125

5

2

319

2

128

4

2

351

2

150

1

1

130

2

156

28

1

363

2

157

1

2

18

2

182

16

-

-

2

184

2

-

-

2

214

6

1

216

2

217

1

2

141

2

218

6

2

266

2

219

10

1

390

2

266

1

-

-

2

274

23

2

200

2

284

17

-

-

2

341

17

1

349

*

2

357

2

2

100

2

363

1

-

-

2

382

3

1

149

2

397

4

1

2

358

79

2

399

1

1

91

236

2

402

2

2

376ه

2

404

2

1

149

2

411

2

-

-

*

2

413

2

2

79

2

413

1

2

79

2

418

4

1

211

212

2

431

2

-

-

2

432

4

2

377

2

441

1

2

338

2

442

3

2

338

2

442

5

2

338

*

2

450

3

2

277

*

2

451

1

1

83

2

466

1

2

259

2

479

2

-

-

2

486

8

2

259

2

502

4

1

254

2

522

11

1

361

*

2

522

6

1

66

2

637

3

1

344

3

4

2

-

-

3

18

13

-

-

3

25

5

-

-

3

30

4

-

-

3

62

2

-

-

3

75

2

-

-

3

257

26

2

51

3

259

32

2

397

3

262

44

2

366

3

271

1

2

25

3

275

1

2

25

3

294

10

-

-

3

300

3

1

63

3

317

27

2

30

3

444

11

2

333

3

446

18

2

330

3

458

4

1

149

3

501

16

-

-

3

502

17

1

93

3

502

17

1

93

3

564

1

2

1

218

3

566

1

-

-

4

34

3

1

152

4

46

4

-

-

4

46

5

2

425

4

52

3

1

72

4

55

5

1

218

4

55

6

2

19

4

60

1

1

92

4

157

6

2

290ه

4

223

1

1

108

4

226

1

2

1

108

4

227

4

-

-

4

264

1

1

108

4

266

1

1

108

4

289

2

-

-

4

290

3

1

282

4

337

1

1

197

4

394

2

1

187

4

396

1

2

1

182

4

431

1

1

64

4

467

2

-

-

4

492

17

1

219

4

500

6

2

84

4

510

15

1

197

4

516

1

1

71

*

4

521

10

1

70

71

5

22

1

1

306

5

62

3

2

377

5

128

2

1

132

5

145

6

2

159

5

262

1

-

-

5

299

1

1

131

5

300

2

1

131

5

352

2

1

164

5

358

8

1

2

163

363

5

362

1

1

155

5

363

2

1

155

5

387

1

2

195

5

414

1

2

139

5

434

1

1

77

*

5

442

9

2

115

5

448

1

1

136

5

449

6

1

136

5

498

1

-

-

5

522

1

4

2

108

5

527

5

2

364

5

544

4

-

-

5

546

6

2

1

150

334

5

548

7

8

1

337

5

555

5

-

-

5

568

53

2

195

6

3

9

2

48

6

8

4

-

-

6

12

1

2

78

6

41

6

1

76

6

64

1

1

74ه

6

65

2

2

273

6

97

1

2

374

6

113

1

1

73

6

123

1

-

-

6

145

2

1

153

6

146

2

1

137

6

152

1

2

353

6

187

9

2

102

6

202

1

1

162

6

204

8

1

162

*

6

234

1

1

160

6

277

5

2

109

6

286

1

1

372

6

287

5

2

138

6

406

1

1

230

6

431

4

2

161

6

433

16

2

161

*

6

436

7

2

84

6

455

1

2

393

6

489

7

1

229

7

4

3

1

189

7

5

7

1

189

7

20

1

1

65

7

39

1

-

-

7

40

2

-

-

7

41

1

2

-

-

7

55

10

-

-

7

83

2

1

159

7

84

1

1

90

7

99

1

1

133

7

100

101

102

2

3

4

1

159

7

119

2

2

176

7

135

2

2

176

7

241

7

2

97

7

245

2

3

1

167

168

7

246

247

4

10

1

167

168

7

271

272

1

6

1

167

7

284

9

-

-

7

289

2

1

167

7

358

1

1

169

65

7

379

380

381

2

4

2

1

94

7

385

5

2

373

7

398

6

1

189

7

443

1

1

73

7

447

2

2

65

7

449

1

2

334

7

450

4

2

349ه

7

450

5

2

422

7

452

4

2

375

7

252

253

5

7

1

181

7

460

1

1

179

7

462

15

1

147

*

7

463

21

1

284

8

51

15

2

68

*

8

95

96

69

2

53

54

8

113

92

2

1

65

165

8

128

98

2

91

8

142

106

2

355

356

8

143

108

2

168

8

157

148

2

322

8

183

208

-

-

8

181

203

2

322

8

183

208

-

-

8

184

211

212

1

141

142

8

201

342

1

2779

8

202

244

-

-

8

205

247

249

-

-

8

213

259

2

418

8

282

424

2

341

342

8

283

427

2

388

8

290

438

1

54

8

291

445

-

-

8

304

471

472

2

1

280

44-45

8

305

473

1

91

8

310

482

-

-

8

312

486

2

420

8

313

487

-

-

8

317

500

1

81

8

327

504

1

146

147

8

334

526

1

142

*

8

364

554

1

308

309

8

368

559

1

86

8

377

568

-

-

8

379

573

1

338ه

3. تجزيه و تحليل اطلاعات

همانطوري که در جدول تفصيلي فوق الذکر ملاحظه شد، تنها در بيست مورد روايات تفسيري علي‌بن ابراهيم در کتاب کافي با روايات علي‌بن ابراهيم در تفسير قمي موجود به نحوي مشابهند. اين شباهت به چند گونه است که در پي مي‌آيد.

3. 1. انطباق کامل از نظر سند

فقط يک مورد (رديف 161) از حيث سلسله سند بر هم منطبق هستند:

ک افي، ج5، ص 442، روايت 9: محمدبن يحيي عن احمدبن محمد و علي‌بن ابراهيم عن ابيه جميعاً عن ابن محبوب عن هشام بن سالم عن بريد العجلي قال: سألت ابا جعفر عليه‌السلام عن قول الله «وهو الذي خلق من الماء بشراً فجعله نسباً و صهراً» فقال: ان الله تعالي خلق آدم من الماء العذب و خلق زوجته من سنخه فبراها من اسفل اضلاعه فجري بذلک الضلع سبب و نسب ثم زوجها اياه فجري بسبب ذلک بينهما صهر و ذلک قوله «نسباً و صهراً» فالنسب يا اخا بني عجل ما کان بسبب الرجال و الصهر ما کان بسبب النساء.

تفسير قمي، ج2، ص 114-115: حدثني ابي عن الحسن بن محبوب عن هشام بن سالم عن بريدالعجلي عن ابي عبدالله عليه‌السلام قال سألته عن قول الله «و هو الذي خلق من الماء بشراً فجعله نسباً و صهراً» قال: ان الله تبارک و تعالي خلق آدم من الماء العذب و خلق زوجته من سنخه فبرأها من أسفل اضلاعه فجري بذلک الضلع بينهما نسب ثم زوجها اياه فجري بينهما بسبب ذلک صهر فذلک قوله «نسباً و صهراً» فالنسب يا أخابني عجل ما کان من نسب الرجال والصهر ما کان بسبب النساء.

ملاحظه مي‌شود در همين مورد نيز روايت کافي از امام باقر عليه‌السلام و روايت تفسير قمي از امام صادق عليه‌السلام است.

3. 2. اختلاف سلسله سندها در يک راوي

در چهار مورد، سلسله سندها در يک راوي اختلاف مي‌يابند ( رديف‌هاي 75، 146، 194 و 257) دو مورد از آن را به عنوان نمونه ذکر مي‌کنيم:

الف) ک افي، ج2، ص 357، روايت 2: علي‌بن ابراهيم عن أبيه عن ابن ابي عمير عن بعض اصحابه عن ابي عبدالله عليه‌السلام قال: من قال في مؤمن مارأته عيناه و سمعته أذناه فهو من الذين قال الله:«ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشه في الذين آمنوا لهم عذاب اليم.»ه

تفسير قمي، ج2، ص 100: حدثني ابي عن ابن ابي عمير عن هشام عن ابي عبدالله عليه‌السلام قال: من قال في مؤمن مارأت عيناه و ما سمعت اذناه کان من الذين قال الله فيهم «ان الذين يحبون ان تشيع الفاحشه »

ب) ک افي، ج8، ص 364، روايت 544: علي بن ابراهيم عن أبيه عن حمادبن عيسي عن ابراهيم بن عمراليماني عمن ذکره عن ابي عبدالله عليه‌السلام في قول الله «و بشرالذين آمنوا ان لهم قدم صدق عند ربهم» فقال هو رسول الله.

تفسير قمي ج1، ص 308 ـ 309: حدثني أبي عن حماد بن عيسي عن ابراهيم بن عمر اليماني عن عبدالله (ع) في قوله «قدم صدق عند ربهم» قال هو رسول الله (ص)

3. 3. اختلاف سلسله سند در بيش از يک راوي

در ده مورد، اختلاف سلسله سند در بيش از يک راوي است (رديف‌هاي 20، 26، 57، 83، 92، 147، 171، 175، 229 و 231). به جهت رعايت اختصار به ذکر دو نمونه اکتفا مي‌شود:

الف) ک افي، ج1، ص 273، روايت 3: علي‌بن ابراهيم عن محمدبن عيسي عن يونس عن ابن مسکان عن ابي بصير قال: سألت اباعبدالله عليه‌السلام عن قول الله عز و جل «يسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربي» قال خلق اعظم من جبرئيل و ميکائيل، کان مع رسول الله عليه‌السلام و هو مع الائمه و هو من الملکوت.

تفسير قمي، ج2، ص 26: حدثني ابي عن ابن ابي عمير عن ابي بصير عن ابي عبدالله عليه‌السلام قال: هو ملک اعظم من جبرئيل و ميکائيل و کان مع رسول الله صلي الله و آله وسلم و هو مع الائمه و في خبر اخر هو من الملکوت.

ب) ک افي، ج1، ص 384، روايت 8: علي بن ابراهيم عن ابيه قال: قال علي بن حسانه لابي جعفر عليه‌السلام يا سيدي ان الناس ينکرون عليک حداثه سنک. فقال: و ما ينکرون من ذلک قول الله؟ لقد قال الله عز و جل لنبيه عليه‌السلام «قل هذه سبيلي ادعو الي الله علي بصيره انا و من اتبعني» فوالله ما تبعه الاعلي عليه‌السلام و له تسع سنين و انا ابن تسع سنين.

تفسير قمي، ج1، ص 358: قال علي بن ابراهيم حدثني ابي عن بن اسباط قال قلت لابي جعفرالثاني عليه‌السلام يا سيدي ان الناس ينکرون عليک حداثه سنک قال و ما ينکرون علي من ذلک فوالله لقد قال الله لنبيه عليه‌السلام «قل هذه سبيلي » فما اتبعه غيرعلي عليه‌السلام و کان ابن تسع سنين و انا ابن تسع سنين.

3. 4. حذف سلسله سند در تفسير قمي

در پنج مورد، حديث از قول علي بن ابراهيم در تفسير قمي نقل شده و زنجيره راويان حذف گرديده است (رديف‌هاي 6، 49، 91، 98 و 187). البته در چهار مورد، سلسله سند در کتاب کافي آمده و در يک مورد مرحوم کليني نيز تصريح به رفع نموده است. از اين مورد نيز دو نمونه ياد مي‌کنيم:

الف) ک افي، ج1، ص 163، روايت 4: علي بن ابراهيم عن محمدبن عيسي عن يونس بن عبدالرحمن عن ابن بکير عن حمزه بن محمد عن ابي عبدالله عليه‌السلام قال: سألته عن قول الله «و هديناه النجدين» قال: نجدالخير و الشر.

تفسير قمي، ج2، ص 422: قال علي بن ابراهيم في قوله «و هديناه النجدين» قال: بيناله طريق الخير و الشر.

ب) ک افي، ج2، ص 16، روايت 5: علي‌بن ابراهيم عن ابيه عن القاسم بن محمد عن المنقري عن سفيان بن عيينه عن ابي عبدالله عليه‌السلام سألته عن قول الله عز و جل «الا من اتيه الله بقلب سليم» قال: القلب السليم الذي يلقي ربه و ليس فيه احد سواه قال: و کل قلب فيه شرک اوشک فهو ساقط و انما ارادو الزهد في الدنيا لتفرغ قلوبهم للاخره.

تفسير قمي، ج2، ص 123: قال علي بن ابراهيم في قوله «الا من اتي الله بقلب سليم» قال: القلب السليم الذي يلقي الله و ليس فيه احد سواه.

4. نتيجه

نتايج به دست آمده از اين تحقيق به شرح ذيل است:

1. روايات تفسيري علي‌بن ابراهيم در کتاب کافي مجموعاً 279 مورد است: اصول: 101 مورد، فروع: 144 مورد و روضه: 34 مورد.

2. از مجموع 279 مورد روايات تفسيري علي‌بن ابراهيم در کتاب کافي، 53 مورد اصلاً در تفسير قمي نيامده است: اصول: 21 مورد، فروع: 25 مورد و روضه: 7 مورد.

3. از 226 مورد باقي مانده، در اکثر موارد ارتباطي بين روايات کافي و تفسير قمي ملاحظه نگرديد.

4. تنها در بيست مورد روايات تفسيري علي بن ابراهيم در کتاب کافي با روايات تفسيري علي‌بن ابراهيم در تفسير قمي به نحوي مشابهت و همگوني دارند.

5. از بين موارد مشابه، فقط در يک مورد از حيث سلسله سند بر هم انطباق دارند.

نظر به اين که از موارد معدود همگون، در پنج مورد سلسله سند در تفسير قمي نيامده، معلوم نيست مستند مرحوم کليني همين روايات موجود در تفسير قمي باشد و در ساير موارد نيز، با توجه به اختلاف در زنجيرة روات، باز استناد مؤلف کافي را به روايات تفسير قمي موجود، مردد مي‌نماياند.

تشکر و قدرداني

لازم است مراتب تشکر خود را از استاد ارجمند، حضرت آيت ا محمد هادي معرفت و همکار گرامي، جناب آقاي دکتر شاکر که در به ثمر رسيدن اين تحقيق از هيچ مساعدتي دريغ نورزيدند، اعلام دارم و مزيد توفيق ايشان را از خداي متعال مسئلت نمايم.ه

1. تاريخ ولادت و وفات شيخ ابوالحسن علي بن ابراهيم بن هاشم قمي، به طور دقيق مشخص نيست. آنچه که مسلم است، اين که وي در اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم مي‌زيسته است. شيخ طوسي او را از اصحاب امام هادي عليه‌السلام دانسته و شيخ صدوق و در عيون اخبار الرضا اظهار داشته که حمزه بن محمدبن جعفر در سال 307 ق. از علي بن ابراهيم روايت شنيده است.

2. ر. ک. معرفت، محمد هادي: صيانه القرآن من التحريف، قم، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين، 1413 ق، ص 229، و نيز ر.ک. استادي، رضا: آشنايي با تفاسير قرآن مجيد و مفسران، قم، موسسه در راه حق، 1377 ش، ص 12.

3. شايان ذکر است که نويسنده در اين مقدمه آورده است:« ما رواياتي را ذکر مي‌کنيم که از طريق مشايخ و ثقات اماميه به ما رسيده و آنها را از کساني نقل کرده‌اند که خداوند، پيروي آنها را واجب کرده و اعمال انسان‌ها در سايه اعتقاد به آنها پذيرفته مي‌شود.» (تفسير قمي، ج1، ص4).

4. کساني چون احمدبن هلال العبرتائي، اميه بن علي القيسي، سعدبن طريف الحنظلي، سليمان بن داود المنقري از جمله راويان اين تفسير هستند که در کتب رجال به غلو، قصه پردازي و جعل حديث درباره آنها تصريح شده است.

5. مواردي که شماره رديف همراه با ستاره آمده نشانگر نوعي ارتباط بين روايت کافي با روايت تفسير قمي است. مواردي که شماره جلد و صفحه تفسير قمي مشخص نشده و جدول مربوط با خط تيره علامت گذاري شده، نشانگر آن است که تفسير آيه در تفسير قمي نيامده است. در بقيه موارد ارتباطي بين روايت کافي با روايت تفسير قمي وجود نداشته است. حرف «ش» نشان دهنده شماره روايت است. در اين تحقيق از کافي و تفسير قمي با مشخصات زير استفاده شده است:

الکافي: دارالکتب الاسلاميه، تهران، 1363 ش، چاپ پنجم.

تفسير القمي: با تصحيح سيد طيب موسوي جزائري، قم،‌مؤسسه دارالکتاب، چاپ چهارم، 1367 ش.

6. اختلاف شماره روايت تفسيري با شماره رديف جدول، از اين روست که گاهي در کتاب کافي درباره يک موضوع بيش از يک روايت تفسيري وجود دارد.


/ 1