اولين دائرة المعارف امام حسين (ع) و عاشورا - اولین دائرة المعارف امام حسین (ع) و عاشورا نسخه متنی

اولين دائرة المعارف امام حسين (ع) و عاشورا

از سال 1414ق/ 1994م تاكنون، شاهد انتشار مجلدات كتابي با عنوان دائرة المعارف الحسينية [1]هستيم. تاكنون بيست جلد آن به ايران رسيده است. تاريخ انتشار جلد بيستم 1421ق/2000م است. مسئول و مؤلف آن محمد صادق كرباسي[2] و مقيم لندن است. وي براي اين كار مؤسسه‏اي اختصاصي با نام «المركز الحسيني للدراسات» تأسيس كرده است. پيش بيني مؤلف اين است كه تعداد جلدهاي آن به 500 برسد و مدعي است كه هم اكنون بيش از 300 جلد آن آمادة چاپ و نشر است[3]. اما در دفترچة راهنماي آن, پس از شمارش مجلدات بر اساس موضوعات, 332 جلد را مي‏بينيم[4]. كثرت و تنوع نوشته‏ها و اطلاعات دربارة امام حسين (ع)، كرباسي را واداشته آنها را تنظيم و تدوين و سرانجام منتشر كند. تلاش نويسنده, نظام‏مند كردن اطلاعات مكتوب فعلي بوده است به گونه‏اي كه هركس به راحتي بتواند به خواستة علمي خود برسد.

ساختار اين دائرة ‏المعارف, موضوعي است. موضوعات اصلي مجلدات آن عبارتند از:

1. درآمدي بر اشعار حسيني

در اين مبحث به تحليل و بررسي كلي شعرهاي سروده شده در رثا يا مدح و ويژگي‏ها و تاريخ و تطور آن اشعار مي‏پردازد.

2.حسين (ع) در شعر فصيح

ديوان‏هاي شعر از سدة اول تا پانزدهم قمري به ترتيب آمده است. ديوان مربوط به هر قرن، گزيده‏اي از اشعار شاعران مختلف است كه به نظر مؤلف برتري‏هايي در محتوا و صنايع لفظي داشته است. نام و مشخصات شاعر در پاورقي و پس از آن، مشخصات منبع كه شعر از آن گرفته شده، آمده است.

پس از ديوان‏هاي مزبور, چند جلد را به شعرهاي رباعيات, مخمس, هاتف يا نامرئي و آزاد بدون وزن اختصاص داده است. نيز اشعار محلي را در چند جلد تنظيم كرده است.

3.حسين (ع) در شعر شرقي و غربي. براي اين موضوع بيست جلد پيش‏بيني كرده است و اشعار مهم انگليسي, فرانسوي, ايتاليايي, آلبانيايي, فارسي, تركي و ديگر زبان‏ها را در اين جلدها تبويب مي‏كند.

4.زندگي‏نامة شاعران حسيني.

5. فرهنگنامة سخنوران حسيني.

6.كتاب‏شناسي آثار درباره امام حسين (ع).

اين كتاب‏ها به ترتيب الفباي عنوان منظم شده و اعم از خطي و چاپي است.

7. فرهنگنامة كساني كه دربارة امام نوشته دارند.

8. فرهنگنامة مقالات و گفتار‏هاي دربارة امام.

9. يك جلد به لغزش‏ها و خطاهاي عاشورا نگاران پرداخته است.

10. حسين (ع) از ديدگاه قرآن.

11. حسين (ع) از ديدگاه سنت.

12. سيرة امام حسين (ع).

13. نسب شناسي امام.

14. مجموعة احاديث امام.

15. مجموعة ادعيه و مناجات‏هاي حسيني.

16.گفتگوها و احتجاج‏هاي امام.

17. ديوان اشعار امام.

18. داستان‏هاي امام.

19. امام حسين (ع) در فقه اسلامي.

20. مكتب امام.

21. ابعاد و پيامدهاي نهضت حسيني.

22. زمينه‏هاي سياسي نهضت امام.

23. زيارت‏هاي امام.

24. اسناد وعهدنامه‏هاي نهضت امام.

25. زندگي‏نامة ياران و راويان.

26. فرهنگنامة راويان و نقل كنندگان حادثه كربلا.

27. جدا شدگان از كاروان امام.

28. دوستان و دشمنان.

29. فرهنگنامة سپاهيان جنگنده با امام.

30. يزيد و خاندان اموي.

31. ابن زياد و روش تاريك او.

32. فرهنگنامة كساني كه نامشان حسين است.

33. نظريات وگفته‏هاي بزرگان دربارة امام.

34. نقش نهضت امام در پيدايش قيام‏هاي ديگر.

35. الهام‏ها و پيام‏هاي نهضت امام.

36. حسين (ع) در آداب و رسوم محلي.

37. يادداشت‏هاي حسيني.

38. روز شمار حادثه‏ها و پيشامدهاي كربلا.

39. داستان‏ها و لطيفه‏هاي الهام گرفته از كربلا.

40. فرهنگنامة اماكن و شهرها.

41. شعائر حسيني.

42. تحقيقات تاريخي.

43. معجزات و كرامات او.

44. رؤياها و خواب‏هاي دربارة امام.

45. فرهنگنامة مؤسسات حسيني.

46. فرهنگنامة موقوفات حسيني.

47.حسين در نوآوري‏هاي هنري.

48.پژوهشي دربارة شهر كربلا.

49. آرامگاه‏هاي امام و اهل بيت و ياران او.

50. شبهه‏ها و نقد آنها.

51. مطالب گوناگون ديگر.

همان‏گونه كه از عناوين و ترتيب اين موضوعات پيداست, نظام و نظم ويژه‏اي ندارد و تا اندازه‏اي متشتت است. نوزده جلدي هم كه تاكنون منتشر شده ترتيب خاصي ندارد و داراي موضوعات گوناگون است.

علي رغم اين كه به دائرة ‏المعارف نام گذاري شده، ويژگي‏هاي دائرة المعارف نگاري جديد را ندارد. دائرة المعارف به معناي امروزي آن از سدة هجدهم آغاز شده و بيشتر به شكل الفبايي و در قالب اطلاع رساني است[5]. امروزه به ندرت اطلاعات مندرج در دائرة المعارف‏ها ذيل موضوعات تنظيم مي‏شوند. كتاب‏هايي مانند دائرة المعارف فلسفه ويراستة پاركينسون[6] كه نام دائرة المعارف بر خود نهاده در واقع مجموعة مقالاتي در موضوعات حقيقت, شناخت شناسي, فلسفه اخلاق, متافيزيك و مذهب است و با تسامح بايد آن را دائرة المعارف ناميد. اما درگذشته كتاب‏هايي نظير شفا يا دانشنامه علائي ابن‏سينا, رسائل إخوان الصفا, إحصاء العلوم فارابي كه گاهي به عنوان دائرة المعارف از آنها ياد مي‏شود[7], به معناي لغوي دائرة المعارف يعني مجموعه‏اي از معلومات و اطلاعات نه به معناي اصطلاحي و جديد هستند. دائرة المعارف الحسينية هم مي‏تواند از اين نام در معناي لغوي نه اصطلاحي استفاده كند.

اما نكتة دوم دربارة نظام موضوعات است. مناسب‏تر آن بود كه مؤلف محترم بر اساس ترتيبي منطقي, موضوعات را سامان مي‏بخشيد: براي نمونه, طرح ذيل به عنوان نظام موضوعات پيشنهاد مي‏گردد:

1. پژوهش‏هاي قرآني

- حسين از ديدگاه قرآن

- حسين در تفاسير اهل سنت

- حسين در تفاسير شيعه

2. پژوهش‏هايي در سنت و روايت و منقولات

- سيرة امام حسين (ع)

- مجموعة احاديث امام

- زيارت‏ها

3. پژوهش‏هاي تاريخي

- نسب شناسي امام

- اسناد و عهدنامه‏ها

- زندگي‏نامة دشمنان امام

4. پژوهش‏هاي فقهي

- موقوفات حسيني

- امام حسين در فقه اسلامي

5. پژوهش‏هاي كلامي

- احتجاج‏هاي امام

- معجزات و كرامات او

- مكتب امام

6. پژوهش‏هاي ادبي

- شاعران حسيني

- ديوان‏هاي اشعار

- ديوان امام حسين (ع)

7. پژوهش‏هاي جغرافيايي

- شهر كربلا

- آرامگاه‏هاي امام و ياران و اهل بيت

8. اطلاع‏رساني‏ها

- كتابشناسي‏هايي در باره امام

- فرهنگنامة مؤسسات حسيني

9. امام در آينة فرهنگ عمومي

- مراسم و يادبودها

- آداب و رسوم محلي

البته طرح مزبور، تنها جنبة پيشنهادي دارد و نيازمند مطالعات بيشتر است و شايد بتوان در مطالعات بيشتر، به طرح‏هاي منطقي و جامع‏تري رسيد. به هرحال، تشتت موضوعات در اين دائرة المعارف بسيار تأسف‏آور است كه حتي با ضوابط دائرة المعارف نگاري سنتي هم سازگار نيست.

گذشته از عنوان و نظام موضوعي آن, عيب ديگر اين اثر عدم ويژگي اطلاع رساني است. هيچ دائرة المعارفي نمي‏تواند مدعي ارائة همة اطلاعات باشد، بلكه بايد هنرِ ارائة سرنخ‏ها و شناساندن كليدهاي اطلاعات را داشته باشد. و اين اثر نيز, در همة زمينه‏ها نمي‏تواند به ارائة تمام اطلاعات بپردازد كه چنين ادعايي، با اهداف دائرة‏ المعارف نگاري ناسازگار و عملاً ناشدني است و گزينشي از معلومات انبوه هم، مفيديت تام پژوهشي ندارد. به عبارت ديگر روش پژوهش و نگارش در آن به كار نرفته است.

علي‏رغم اين ضعف‏ها, بايد آن را مهم‏ترين مجموعه در اين باره در تاريخ اسلام دانست؛ زيرا مؤلف و گروه همكار به سرعت و با هزينه‏‏هاي اندك و در غربت و مظلوميت اين مجموعه را سامان دادند. در قياس با كاري كه در ايران يكي از نهادها با هزينة زياد آغاز كرد و ابتر و بي‏حاصل، پس از چند سال رها شد[8] بايد بر دست و قلم مؤلف و ديگر همكاران دائرة المعارف الحسينية بوسه زد. اما اگر اين ضعف‏ها مرتفع نگردد، تنها انتظار يك پروندة علمي از آن مي‏رود. در اين صورت لزوماً بايد پژوهش دائرة المعارف نگاري روي آن انجام گيرد تا به قالب يك اثر مرجع در آيد.

[1] . عنوان انگليسي كه در پشت جلد آمده چنين است:
Hussaini Encyclopedia

[2] . وي متولد كربلا در 1366 قمري است.

[3] . نُضير خزرجي، آشنايي با دائرة المعارف الحسينية, ترجمة صابر شوشتري, ص 18.

[4] . همان, ص13.

[5] . نك: نور الله مرادي، مرجع شناسي, ص 87-117.

[6] . An Encyclopedia of Philosophy, Ed. G.H. R. Parkinson, 1989 .

[7] . نك: غلامرضا ستوده، مرجع شناسي و روش تحقيق در ادبيات فارسي, تهران, سمت, 1371, ص 131-311.

[8] . منظور دائرة المعارف امام حسين(ع) است كه در بخش پژوهشي سپاه پاسداران حدود چهار سال پي‏گيري شد و چند سالي است كه خبري از آن نيست.