نقش برجسته علي عليه‏السلام در تفسير قرآن

فرج‏اللّه فرج‏اللهي

گرچه تفسير مدوّن و مستقلّي به نام تفسير علي عليه‏السلام وجود ندارد، اما مطالب تفسيري فراوان آن حضرت در لابلاي كتب روائي و تفسيري از طريق شاگردان آن حضرت نقل شده و در دسترس است.

گروهي از صحابه و ياران رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله چه در زمان حيات آن حضرت و چه پس از رحلت او در تفسير قرآن از شهرت بسزائي برخوردار بودند از جمله امير مؤمنان علي عليه‏السلام ، عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، اُبيّ بن كعب، زيد بن ثابت، جابربن عبدالله انصاري و... اما چنان كه از شواهد تاريخي و كتب تفسيري به دست مي‏آيد، علي عليه‏السلام اعلم مردم پس از رسول گرامي اسلام به تفسير قرآن و معارف اسلام بود و سنّي و شيعه هر دو اين معني را در كتابهاي تفسيري و تاريخي خود نقل كرده‏اند. چرا كه آن حضرت در دامن پيامبر بزرگ شده و هميشه در كنار آن حضرت؛ هم در حضر و هم در سفر حاضر بود. او حتي در دوران تهجّد و عبادت رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در كوه حِرا و نيز همراه او بود و از او جدا نمي‏شد.

در اين مورد ابن ابي الحديد مي‏گويد:

«در كتب صحاح روايت شده است كه وقتي جبرئيل براي نخستين بار بر پيامبر نازل گرديد، و او را به مقام رسالت مفتخر ساخت، علي عليه‏السلام در كنار پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله بود»1.

گرچه در حال حاضر كتاب مدوّني به عنوان تفسير از اميرمؤمنان عليه‏السلام به چشم نمي‏خورد، اما مطالب تفسيري علي عليه‏السلام در كتابهاي حديثي و لابلاي روايات پراكنده است. چون اوضاع سياسي و اجتماعي آن روز به نحوي نبود كه هر كسي بتواند در گرداگرد وجود امام حلقه بزند و تفسير قرآن را بياموزد، بلكه عدّه خاصّي از ياران آن حضرت سينه خود را سپر كرده و توانستند تفسير قرآن را از مولي الموحّدين مستقيما فراگرفته و به نسلهاي بعد از خود انتقال دهند. آنهم به صورت نقل روايت كه بعدها آرام آرام اين كار توسعه يافت و روايت را با درايت درهم آميختند و اخبار و احاديث تفسيري را به صورت مدوّن درآوردند.

يكي از فعاليتهاي امام در دوران خلفا تربيت شاگرد بود چنانكه استاد پيشوائي مي‏نويسند:

«يكي از فعاليتهاي امير مؤمنان در دوران خلفا؛ تفسير قرآن و حلّ مشكلات بسياري از آيات و تربيت شاگرداني مانند «عبدالله بن عباس» بود كه بزرگترين مفسّر اسلام، در ميان اصحاب به شمار مي‏رفت»2.

اقوال علما در باره اعلميّت علي عليه‏السلام به تفسير
محمد حسين ذهبي از ابن عباس نقل مي‏كند: «چيزي از تفسير ياد نگرفتم مگر از علي عليه‏السلام »3 و همچنين از ابونعيم در «الحلية» نقل مي‏كند كه علي عليه‏السلام فرمود: «به خدا آيه‏اي نازل نشده مگر اين كه مي‏دانم كجا نازل شده، درباره چه چيزي نازل شده، و ... چون خداوند به من قلب و فكري انديشمند و زباني جويا عطا كرده است». و همچنين از ابن مسعود نقل شده كه گفت: «قرآن براساس هفت حرف نازل شده، و هر حرفي هم ظاهري دارد و باطني؛ و علي عليه‏السلام به ظاهر و باطن آن آگاه بود»4.

از عطاء بن ابي رباح (يكي از بزرگان محدّثان و فقهاي اهل سنت) سؤال مي‏كنند: آيا در ميان اصحاب محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله عالمتر از علي بوده است؟ در پاسخ مي‏گويد: «نه، به خدا كسي را عالمتر از علي نمي‏شناختم».

همچنين «سعيد بن جُبير»5 كه خود يكي از مفسّران بنامِ عصر تابعين و شيعي است، مي‏گويد: «إذا ثبت لنا الشّي‏ء عن عليٍّ عليه‏السلام لم نعدل عنه إلي غيره»؛ «وقتي مطلبي از علي عليه‏السلام براي ما ثابت مي‏شد، از آن عدول نمي‏كرديم»6.

همچنين مرحوم كُليني در باب «أنّه كان شريكه في العلم» (علي، شريك علم رسول خدا بود) آورده است:

«... لَمْ يُعلّم اللّه محمّدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله عِلما الاّ و أمَرَه أَن يُعلّمَهُ عَليّا».

«...خدا هيچ علمي را به پيامبر نياموخت مگر اين كه او را فرمان داد تا آن علم را به علي عليه‏السلام بياموزد»7.

پس كسي كه باب مدينه علم است و كليد علم پيامبر؛ قلم و بيان عاجز از وصف آن حضرت و علم او است لذا با اشاره مختصر به بيوگرافي اجمالي يكي از شاگردان ممتاز تفسيري آن حضرت يعني ابن عباس، اكتفا مي‏كنيم، تا عظمت استاد روشن شود.

ابن عباس كيست؟

عبداللّه بن عباس پسر عموي پيامبر و از مفسّران بنامِ صدر اسلام و ملازم و شاگرد درجه يك اميرمؤمنان علي عليه‏السلام بود كه به اين شاگردي هميشه افتخار مي‏كرد و اظهار مي‏داشت من هرچه دارم از اميرمؤمنان است و سني و شيعه به تفسير او معتقدند. او گرچه هنگام رحلت پيامبر نوجواني دوازده يا سيزده ساله بيش نبود8، ولي چون در مكتب علي عليه‏السلام بزرگ شده و علم آموخته بود، لذا يكي از مفسران بزرگ عالم اسلام بشمار مي‏رود9.

مفسّر بزرگ شيعه مرحوم طبرسي درباره ابن عباس مي‏نويسد:

«عبداللّه بن عباس حبر10 امت و ترجمان قرآن و وارث دو سوم علم پيامبر بود كه پيامبر در حق او دعا كرد و فرمود: «خدايا او را از آگاهان به دين و قرآن قرار ده». لذا روايات مربوط به تفسير (نزديك به نصف احاديث تفسيري) به او مستند است»11.

ابن عباس در باره علم اميرمؤمنان علي عليه‏السلام مي‏گويد:

«علي عليه‏السلام عَلِمَ علما علّمهُ رسول اللّه صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و رسول اللّه علّمه اللّه فَعِلمُ النّبي من علمِ اللّه و علمُ عليّ من علم النبي و علمي من علم عليّ عليه‏السلام و ما علمي و علم اصحاب محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله في علم عليٍّ الاّ كقطرةٍ في سبعة أبحُر»12.

«علي عليه‏السلام علمي را آموخت كه پيامبر آن را تعليم داد و و پيامبر را خدا تعليم داد؛ پس علم پيامبر از علم خدا و علم علي عليه‏السلام از علم پيامبر و علم من از علم علي عليه‏السلام است و علم من و علم اصحاب محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نزد علم علي عليه‏السلام مانند قطره‏اي از هفت دريا است».

1) استاد پيشوائي، مهدي، سيره پيشوايان، صفحه 29، به نقل از شرح نهج‏البلاغه ابن ابي الحديد، ج13، ص 208.

2) سيره پيشوايان، ص 71.

3) التفسير والمفسّرون، ج1، ص 290.

4) همان، ج1، ص 89 و 90 - مجمع‏البيان، ج1، ص 7.

5) به خاطر وفاداريش نسبت به امير مؤمنان علي عليه‏السلام به دست حجاج شهيد شد.

6) التفسير والمفسرون، ج1، ص 90.

7) اصول كافي، ج2، ص 14، حديث 1، چ1392هـ ق.

8) معجم رجال الحديث، ج10، ص 229.

9) دكتر سيد محمد باقر حجّتي، «تاريخ تفسير و نحو»، ص 27 - 30.

10) حَبْر: عالم صالح(المنجد).

11) مجمع البيان، ج1، ص 7.

12) بحار، ج89، باب 8، ح 83، ص 105، چاپ جديد.