سوره مجادله؛ الگوي دادخواهي براي زنان

نرگس پروازي ايزدي

قد سمع‏الله قول التي تجادلك في زوجها و تشتكي الي‏الله والله يسمع تحاور كما ان الله سميع بصير.

سوره مجادله يكي ديگر از سوره‏هايي است كه آيات نخستين آن آشكارا در راستاي حقوق زن نازل شده است. بسياري از مفسران در وجه تسميه سوره مجادله آورده‏اند كه نام سوره برگرفته از تعبير التي تجادلك در آيه آغازين سوره و مجادله اسم فاعل مفرد موءنث است. همان‏طور كه ممتحنه - نام شصتمين سوره قرآن كريم - اسم مفعول مفرد موءنث و برگرفته از عبارت فامتحنوهن (آيه 10) مي‏باشد.

يك سوره ديگر از قرآن كريم گشوده مي‏شود تا به موضوعي بپردازد كه در دوران جاهليت، زنان از آن رنج مي‏بردند و آن عبارت است از موضوع " ظهار ". علما و مفسران اتفاق‏نظر دارند بر اين‏كه آيات آغازين سوره در شأن خوله بنت ثعلبه نازل شد كه شوهرش بر او خشم گرفت و به او گفت: " انت عليّ كظهرامي " يعني تو براي من مانند مادرم هستي! اين رفتار در زمان جاهليت بسيار رايج بود و غالباً مردان به همسرانشان هنگام عصبانيت اين جمله را مي‏گفتند. در حقيقت، زن براي آنان يك اسباب‏بازي بود. با گفتن اين سخن، زن به مردش حرام مي‏شد و فرزندان ايشان دچار نگراني مي‏شدند. هرلحظه ممكن بود پدر اين جمله را بگويد و بنيان خانواده از هم بپاشد. ظهار در آن دوران چيزي شبيه به طلاق بود، اما نه به صورتي كه زن و شوهر از هم جدا شوند بلكه فقط به‏طور موقت روابط زناشويي ميان آنان مختل مي‏شد و بعد هرگاه مرد اراده مي‏كرد اين رابطه مجدداً برقرار مي‏شد. بدين‏ترتيب، ظهار در دوران جاهليت به‏صورت يك معضل خانوادگي و اجتماعي درآمده بود و زنان و كودكان دائماً دچار سردرگمي بودند و در كانون خانواده احساس امنيت نمي‏كردند.

سوره مجادله با سرآغازي ويژه و با آهنگي شگفت شروع مي‏شود و ضمن بيان حكم، حادثه را به گونه‏اي بيان مي‏كند كه تأثيرگذار و الهام‏بخش باشد. سوره مجادله با اين بيان آغاز مي‏شود تا نشان دهد كه براي خداوند تمامي مسائل كوچك و بزرگ داراي اهميت است؛ چنان‏كه شكايت اين زن بي‏پناه را كه سرشناس و ثروتمند يا از طبقه اجتماعي بالايي نبوده است، موردتوجه قرار مي‏دهد. خداوند در سوره مجادله مراجعه يك زن را به رسول خدا و مجادله و گفت‏وگوي وي با آن حضرت و شكايت از رفتار ناهنجار شوهرش را طرح و شرح مي‏كند و بدين‏وسيله درك آن زن را از ارتباط مستقيم با خدا و توقع و انتظار او را نسبت به نزول وحي الهي نشان مي‏دهد و در قالب گزارش اين حادثه اعلام مي‏كند كه همه مردمان خانواده خدا هستند و خداوند به عنوان سرپرست اين خانواده بسيار بزرگ از يكايك بندگانش محافظت و مراقبت مي‏كند و همواره حتي نسبت به كوچكترين آنان شنوا و بيناست.

اين سوره نازل گرديد تا همگان بدانند و دريابند كه همه بندگان در نظر خداوند يكسان‏اند و جنسيت و طبقه اجتماعي و رنگ و نژاد هيچ تفاوتي ايجاد نمي‏كند. آيات نخستين اين سوره، حضور دائمي خداوند را در تمامي صحنه‏هاي زندگي و مشكلات روزمره يك زن بي‏پناه به تصوير مي‏كشد و اعلام مي‏كند كه خداوند پيوسته حاضر و ناظر بر امور فردفرد بندگان است و هرگز از تدبير ملك و ملكوت و حكمراني در آسمان‏ها و زمين و امور مربوط به آنها غافل نمي‏شود.

سوره مجادله در راستاي احقاق حق و دادخواهي براي يك زن ستمديده نازل شده است كه مورد بي‏توجهي و بي‏مهري شوهرش واقع شده بود و به اين مناسبت بيانگر حكمي از احكام الهي است؛ اما بيش از اينها و برتر از همه اينها، نزول چنين آياتي در آن دوره عجيب و غريب، نشانگر ميزان جرأت و شهامت زنان مسلمان است كه در مقام دفاع از حقوق حقّه خودشان ساكت نمي‏نشسته‏اند و حتّي اين زمينه وجود داشته است كه براي دادخواهي مستقيماً نزد پيامبر بروند و با آن حضرت به آساني گفت‏وگو و مجادله كنند و بي‏پرده مسائلشان را با ايشان در ميان بگذارند!

سوره مجادله نقطه آغاز وضع يكي از قوانين شريعت مقدس اسلام در مسئله ظهار است. چنان‏كه شيوه قرآن در نزول وحي است در همه مسائل كلي كه به قانون‏گذاري اسلامي مرتبط مي‏شود، براي زدودن مشكل از زندگي روزمره مردم، حكم شرعي را در ذهن مردم مجسّم مي‏كند تا مردم مشكل را در مسائل كوچك و جزئي لمس كنند و به دنبال راه‏حلي براي آن باشند. خداوند در اين سوره ضمن نفي حكم ظهار - چنان‏كه در جاهليت مرسوم بود - و بي‏اثر و بي‏ارتباط اعلام‏كردن آن با مسئله طلاق، تجديد رابطه زناشويي را پس از ظهار حلال اعلام مي‏كند و در عين‏حال، براي آن‏كه راه براي موارد مشابه آن بسته شود در جهت تنبّه مرد عقوبت و كيفر عملي مشخص مي‏كند.

خداوند سبحان، در آغاز سوره مجادله به‏عنوان برترين مدافع حقوق زن وارد عمل مي‏شود و ماهيت مسئله ظهار را توضيح مي‏دهد و اين گفتار و رفتار ناهنجار مردان در دوران جاهليت را " منكَر" و "زور" (ناهنجار و زشت و برخلاف سرشت آدمي) معرفي مي‏كند و حكم شرعي آن را به‏صورت روشن و مشخص صادر مي‏كند. پيش از بيان اشكال مختلف قضيه مي‏فرمايد: ذلكم توعظون به يعني همه احكام الهي براي بيداري قلب‏ها و تربيت نفوس آدميان است، و در ادامه هشدار مي‏دهد كه: والله بما تعملون خبير يعني بدانيد كه خداوند هميشه از گفتار و كردار و پندار شما آگاه است.

خداوند متعال براي تنبيه مردي كه مرتكب چنين منكري شده و در جهت بازگشت وي به كانون خانواده سه راه را پيشنهاد مي‏كند:

1) آزادكردن يك برده

2) دو ماه متوالي روزه‏گرفتن

3) شصت مسكين را اطعام كردن، و ضمن تأكيد بر اين‏كه خداوند عفوّ و غفور است و تاب و توان بشر را لحاظ مي‏كند، اين چنين كفّاره و عقوبت سختي براي ظهاركننده درنظر مي‏گيرد تا مردم " حدودالله" و محرّمات الهي را بازيچه تلقي نكنند و بدانند كه اگر بخواهند از حدود الهي تخلف كنند، علاوه بر اين عقوبت سخت در دنيا، " عذاب اليم " نيز در آخرت در انتظار آنان خواهد بود و وجه ديگر تأديبي و تربيتي اين عقوبت آن است كه وقتي مردم بدانند چنين مجازات‏هايي در انتظارشان است در مسير ايمان به خدا و رسول قرار خواهند گرفت و به اوامر و نواهي شريعت احترام خواهند گذارد و به احكام دين كه جدا كننده حق از باطل است پايبند خواهند گرديد.

منابع:

تفسير من وحي‏القرآن، محمدحسين فضل‏الله؛

تفسيرالقرآن‏الكريم، عبدالله شحاته؛

في‏ظلال‏القرآن، سيد قطب؛

روح‏المعاني، آلوسي؛

الميزان في تفسيرالقرآن، علامه طباطبايي؛

جوامع‏الجامع، طبرسي؛

التحريرالتنوير، ابن‏عاشور؛