تبلور عزت خواهى در شعارهاى عاشورا

خدامراد سليميان

در بررسى تاريخ خونبار عاشورا يكى از موضوعات بسيار مهم و اساسى كه همواره مورد توجه و امعان نظر انديشمندان شيعى قرار داشته «شعارهاى عاشورا» بوده است; بويژه اينكه اين شعارها مشتمل بر اركان قيام حسين بن على عليه السلام از جمله عزتمندى و عزت خواهى آن سرور شهيدان بوده است .

شعارهاى عاشورا آينه‏اى صاف و تمام‏نماست كه با نگاه در آن اعصار و قرون در نورديده شده، حقايق تابناك بزرگترين قيام تاريخ در چشم ما مى‏نشيند .

قبل از بررسى كوتاه و اجمالى برخى از شعارهاى عاشورا مناسب است‏به توضيح مختصرى درباره واژه‏هاى عنوان نوشتار بپردازيم كه به عنوان مقدمه نيز لازم و مفيد است .

الف) عزت:

در زبان عرب به زمين غيرقابل نفوذ و سخت «ارض عزاز» گويند كه هيچگونه ابزارى در آن اثر نكند و «عزت‏» نيز از همين ريشه گرفته شده است; از اين رو به حالتى كه انسان را از شكست‏خوردن و مغلوب شدن حفظ مى‏كند، «عزت‏» مى‏گويند . (1)

بدون ترديد يكى از اميدهاى بشر - كه به نوعى برخاسته از فطرت پاك اوست - دستيابى به قله شكست ناپذيرى و صلابت و پايدارى در برابر نيروهاى شكننده بيرونى است و اين اميد همواره با واكنشهايى كه انسان در برابر حوادث از خود نشان مى‏دهد تحقق مى‏يابد .

حقيقت عزت تجلى همين فطرت متعالى انسانى است كه به وسيله هدايتهاى بيرونى متكامل و جهت‏دار مى‏شود، انسان را از مقهور شدن و مغلوب گشتن باز مى‏دارد و او را در پناه مى‏گيرد و محافظت مى‏نمايد و از تن دادن به ذلت و خوارى و شكستن و تسليم شدن ايمن مى‏سازد .

اگر چنين شد، انسان نه تنها در برابر نيروهاى بيرونى راه رسيدن به حقيقت را از دست نخواهد داد، بلكه فشارهاى درونى همچون هوى و هوس نيز او را از ادامه راه در مسير حق باز نخواهد داشت و در برابر هر دو عامل درونى و بيرونى سرفراز و پيروز خواهد گشت و به سوى منزلگه مقصود كه همانا كمال مطلوب است رهنمون خواهد شد .

ب) عاشورا:

عاشورا عبارت است از روز دهم ماه محرم الحرام كه اگرچه از ديرباز مورد توجه و احترام بوده ولى در فرهنگ شيعه به خاطر شهادت سومين پيشواى شيعيان و فرزندان و اصحاب او در سرزمين كربلا از جايگاه بسيار رفيع و ارزشمندى برخوردار است . (2)

اين روز در تاريخ جاهليت عرب، از روزهاى عيد رسمى و ملى بوده و در آن روزگار در چنين روزى، روزه مى‏گرفتند و جشن و شادمانى برپا مى‏كردند، اما با رخداد قيام سيد الشهداء عليه السلام در بين دوستداران اهل بيت عليهم السلام به عظيم‏ترين روز سوگوارى و ماتم تبديل شد .

امام صادق عليه السلام در توصيف آن روز و شدت مصيبتهايى كه بر خاندان رسالت رسيد، اين گونه فرمود: «واما يوم عاشورا، فيوم اصيب فيه الحسين عليه السلام صريعا بين اصحابه واصحابه حوله صرعى عراة; (3)

و اما روز عاشورا، پس آن روزى است كه در آن حسين عليه السلام ميان يارانش كشته بر زمين افتاد و ياران او نيز اطراف او بر خاك افتاده و عريان بودند .»

همواره امامان شيعه جهت زنده نگه داشتن ياد و خاطره آن روز بزرگ، شيعيان را به سوگوارى و عزادارى توصيه فرموده‏اند .

امام رضا عليه السلام در اين‏باره مى‏فرمايد: «من ترك السعى فى حوائجه يوم عاشوراء قضى الله له حوائج الدنيا والآخرة ومن كان عاشوراء يوم مصيبته وبكائه جعل الله عزوجل يوم القيامة يوم فرجه وسروره; (4)

هر كس تلاش در رفع حوايجش را در عاشورا [به خاطر عظمت و به پا داشتن عزاء] ترك كند، خداوند حوايج دنيا و آخرتش را برآورده سازد . و هر كس كه عاشورا روز مصيبت و گريه‏اش باشد، خداوند تبارك و تعالى روز قيامت را روز شادى و خوشحالى او قرار دهد .»

دشمنان و مخالفان اهل بيت عليهم السلام اين روز را به جشن و سرور سپرى مى‏كردند، كه در اين‏باره مى‏خوانيم: «اللهم هذا يوم تبركت‏به بنوا امية وابن آكلة الاكباد; (5)

خدايا! اين روزى است كه بنى اميه و فرزند خورنده جگرها (هند كه جگر حمزه سيد الشهداء را به دندان گرفت) به آن تبرك جسته‏اند .»

از اين رو امامان شيعه علاوه بر توصيه شيعيان به زنده نگهداشتن اين روز، خود نيز در حد امكان با برپايى مجالس و محافل سوگوارى ياد و خاطره مظلوميت جد بزرگوار خود را زنده نگه مى‏داشتند .

ج) شعار:

شعار را در كتابهاى لغت‏به آنچه شخص در ميدان كارزار جهت معرفى خود به كار مى‏گيرد (6) معنا كرده‏اند كه عمدتا اين معرفى به صورت كلامى انجام مى‏شود . اين كلام ممكن است‏به صورت كلام منظوم و يا به صورت نثر باشد .

اين معرفى از آن جهت صورت مى‏گرفت كه شخص علاوه بر تقويت روحى و روانى خود، با ذكر ويژگيها و برجستگيهاى خود در روح و روان دشمن خويش نيز تاثير مى‏گذاشت و از آن به رجز نيز تعبير مى‏شود .

البته اين واژه در محاورات امروزى وقتى اضافه به عاشورا مى‏شود، مقصود از آن مجموعه سخنانى است كه در طول قيام عاشورا از طرف حسين بن على عليهما السلام و ياران آن حضرت ايراد شده و داراى ويژگيها و پيامهاى ماندگار است، به گونه‏اى كه در هر عصر و زمان قابل استفاده و متابعت مى‏باشد .

بنابراين لزوما معناى لغوى شعار مقصود نيست، اگر چه آنها را نيز شامل مى‏گردد . اما اينكه شعار در هنگام رزم و جنگ از چه زمانى مرسوم شده، به طور قطع مشخص نيست، ولى قدر يقين اين است كه اين شعار دادن هنگام كارزار از صدر اسلام و جنگهاى نخستين پيامبر صلى الله عليه و آله مورد توجه طرفين جنگ بوده است . اين شعار دادن و رجز خوانى در عاشورا نيز جزء عناصر بسيار مهم قيام امام حسين عليه السلام محسوب مى‏گردد، چه اينكه علاوه بر بيان عمق احساسات گوينده، مشتمل بر بلندترين معارف و پيامهايى است كه تنها از خاندان رسالت انتظار مى‏رود .

اگر چه مجموعه شعارهاى عاشورا داراى مضامين بسيار بلند و معارف ارزشمند است، اما آنچه از لبهاى مبارك امام حسين بن على عليهما السلام بيان شده، ويژگى و اهميت فراوانى دارد . از اين جهت در اين مجموعه تنها به برخى از فرمايشات آن حضرت اشاره مى‏شود .

با گذرى كوتاه در بوستان كلام آن حضرت در طول حركت و نهضت‏خونين عاشورا موضوعات ذيل به خوبى به چشم مى‏خورد .

1- معرفى شخصيت و جايگاه خود به عنوان فرزند آخرين پيامبر الهى و امام بر حق جامعه .

2- تبيين اهداف و رسالتهاى خود به عنوان جانشين رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله .

3- پرده بردارى از روح حاكم بر دولتمردانى كه به دروغ خود را جانشين پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله قلمداد مى‏كردند .

عمدتا اين شعارها با مضامين فوق در سه بخش اساسى كلام آن حضرت تجلى يافت .

اين سه بخش عبارت بودند از:

الف) خطبه‏ها:

منظور از خطبه‏ها، سخنانى است كه آن حضرت در برابر ديگران ايراد فرمود . اين خطبه‏ها كه در تبيين ماهيت قيام امام حسين عليه السلام و اهداف آن حضرت نقش دارند، بخشى در ابتداى قيام و در طول راه و بخشى در ميدان كارزار بيان شده است . در ذيل به نمونه‏هايى از بيانات آن حضرت اشاره مى‏شود .

آن حضرت هنگام خروج از مكه به سوى عراق فرمودند: «خط الموت على ولد آدم مخط القلادة على جيد الفتاة; (7)

به راستى مرگ براى فرزندان آدم همان اندازه زيباست كه گردنبند بر گردن دختران جوان .»

از الفباى بر جسته نهضت عاشورا و از روحيات والاى حسين بن على عليهما السلام و يارانش كه از همان ابتداى راه به خوبى به چشم مى‏خورد، عنصر «شهادت‏طلبى‏» يعنى مرگ در راه خدا بود . و اين يعنى اتصال به عزيز مطلق و دميدن روح عزتخواهى در جوامع انسانى .

امام حسين عليه السلام در اين كلام نورانى به اين حقيقت‏بزرگ به نحوى تصريح كرده است كه اين نحو مردن، بهترين نوع مردن است .

و همين حقيقت را در مواجهه با فرزدق اينگونه تصوير نموده است:

فان تكن الدنيا تعد نفيسة

فدار ثواب الله اعلى وانبل

وان تكن الابدان للموت انشات

فقتل امرء بالسيف فى الله افضل (8)

«گرچه دنيا نفيس شمرده مى‏شود ولى خانه ثواب خداوند بلندتر و بزرگ مرتبه‏تر است . و گرچه بدنها براى مرگ خلق شده‏اند ولى كشته شدن مرد با شمشير در راه خدا با فضيلت‏تر است .»

امام حسين عليه السلام پس از برخورد با سپاه حر، اهداف حكومت‏خود را با صراحت تمام اين گونه بيان كرد:

«انه قد نزل من الامر ما قد ترون وان الدنيا قد تغيرت وتنكرت وادبر معروفها . . . الا ترون ان الحق لا يعمل به والباطل لا يتناهى عنه; (9) چيزى پيش آمد كه مى‏بينيد و بى‏گمان دنيا دگرگون و زشت‏شده است و نيكى آن پشت كرده [و از بين رفته] است . . . آيا نمى‏بينيد كه به حق عمل نمى‏شود و از باطل دورى نمى‏شود؟»

آن حضرت، حركت‏سياسى خود بر ضد حكومت‏يزيد را به تكليف شرعى و امر به معروف و نهى از منكر و احياى سنت پيامبر صلى الله عليه و آله پيوند داد، تا ضمن مشروعيت‏بخشيدن به قيام خود، تعريضى به نامشروع بودن خلافت‏يزيد و تعارض آن با سنت نبوى داشته باشد و به همين دليل در جاى ديگر فرمود: «انا لله وانا اليه راجعون وعلى الاسلام السلام اذ قد بليت الامة براع مثل يزيد; (10) «انا لله و انا اليه راجعون‏» . زمانى كه امت گرفتار سرپرستى چون يزيد شوند، با اسلام بايد وداع كرد .»

چرا كه در فرهنگ عاشورا، حاكميت ظلم يزيدى بزرگترين منكر اجتماعى است و مبارزه براى حاكم ساختن حق و قطع سلطه و ستم، معروفى عظيم است .

امام حسين عليه السلام در كربلا خطاب به ياران خود، يكى ديگر از پرده‏هاى اسرار قيام خود را اين‏گونه كنار زده مى‏فرمايد: «انى لا ارى الموت الا سعادة والحياة مع الظالمين الا برما; (11)

من مرگ را جز خوشبختى و زندگى با ستمكاران را جز بدبختى نمى‏بينم .»

بدون ترديد شهادت مظلومانه امام حسين عليه السلام و يارانش در كربلا تاثير شگرفى در بيدارى و حركت آفرينى جامعه اسلامى داشت و خونى تازه در رگهاى جامعه اسلامى دواند و جو نامطلوب را شكست و امتداد آن حماسه، در طول تاريخ جاودانه ماند .

و اين همان سعادت راستين است كه امام حسين عليه السلام آن را در شهادت مى‏بيند . آن حضرت، همين مضمون را در كلامى ديگر اين‏گونه بيان كرد: «لا اعطيكم بيدى اعطاء الذليل ولا اقر اقرار العبيد; (12)

دست‏خود را مانند انسان ذليل به شما نمى‏دهم و مانند بردگان اقرار نمى‏كنم .»

آرى از مهمترين درسهاى نهضت كربلا، آزادگى و حريت و تن به ظلم ندادن و اسير ذلت نشدن است .

آن حضرت با اين بيانات راه خويش را به همگان معرفى كرد و خود را از قبول ذلت مبرا و حقيقت عزت را در رفتار و سخنان خود متجلى ساخت و چنان تصويرى از آزادگى و عزت بر صفحه تاريخ به رشته تحرير درآورد كه تا قيام قيامت مقصد و ماواى عزت خواهان جهان در هر مكتب و مذهبى باشد .

و آنگاه آن شعار جاودانه تاريخ شرف صدور يافت كه: «هيهات منا الذلة; (13) ذلت از ما دور است .»

و اين شعار هرگز در قفس تنگ زمان و مكان نگنجيد، كه فريادى برخاسته از عمق فطرت عزتخواهى انسانهاى حقيقت طلب است و همچنان با تاسى به آن رادمرد تاريخ، همواره آن را شعار پرچم قيامشان قرار داده‏اند .

و به راستى اين شعار است كه مى‏تواند تحقق بخش آزادى و آزادگى در بين جوامع بشرى، در عصر تاريكيها و ذلتها باشد .

اگر امروزه عاشورا از زنده‏ترين شعارهاى شيعه محسوب مى‏شود، بخشى را مرهون شعارهاى تابناك و حيات بخش حسين بن على عليهما السلام و ياران آن حضرت است .

ب: رجزها:

بخشى از شعارهاى عاشورا در قالب رجزهاى امام حسين عليه السلام در ميدان كارزار بيان شده است .

«رجز» نام يكى از انواع شعر عربى است كه نوعى تحرك و روانى در آن وجود دارد .

در دوران جاهليت از اين وزن شعر، بيشتر در اشعارى كه جنبه مبارزه، دشنام يا تفاخر داشت استفاده مى‏شد . بكارگيرى اين وزن و آهنگ در شعرهاى حماسى كه مبارزان در ميدانهاى جنگ مى‏خواندند سبب شده كه به آن اشعار رجز گويند .

برخى از رجزهاى حضرت امام حسين عليه السلام عبارتند از:

«مرگ بهتر از پذيرش ننگ است و ننگ و عار بهتر از داخل شدن در آتش است .»

مضمون اين شعر، به شعر فارسى چنين است:

ج: اشعار غير رجز:

اگرچه بخشى از اشعار امام حسين عليه السلام به عنوان رجز مطرح شده است، ولى برخى ديگر از اشعار آن حضرت نيز به عنوان شعار مطرح است و شمردن آنها جزو رجز كار مشكلى است . كوتاه سخن اينكه ازحسين بن على عليه السلام نيز شعرهاى فراوانى غير از رجز نقل شده است .

يكى از شعرهاى آن حضرت چنين است:

شاعرى پارسى‏گو مضمون اين فرمايشات را اينگونه بازگردان كرده است:

علاوه بر اهدافى كه مورد اشاره قرار گرفت، يكى ديگر از اهداف حسين بن على عليه السلام حمايت از عرض و ناموس و عترت خويش بود كه ضمن اشعارى در اين‏باره چنين مى‏فرمايد:

«وقتى كه انسان براى فرزندان و آبرو و خاندانش حامى نيابد، شخص لئيم باعث آن است . در مقابل آنچه يزيد فردا از ما طلب خواهد كرد، شناگر درياهاى مرگ در مشرق و مغرب خواهيم بود . چنان ضربتى آتشين فرود مى‏آوريم و مى‏زنيم كه اگر شيرى آن را ببيند پا به فرار گذارد .»

سخن را با اين كلام نورانى از آن حضرت به پايان مى‏بريم كه فرمود:

شاعرى خوش بيان اين سوز دل حسين بن على عليه السلام را اين‏گونه به رشته نظم كشيده است:

بدون ترديد بقاء و جاودانگى نهضت‏خونين حسينى در پرتو همين تعليمات نورانى و آرمانهاى الهى است كه اين‏گونه در تاريخ ثبت و ضبط شده است و چه خونهايى كه براى پاسداشت اين نهضت جهانى بر زمين ريخت و اينك برماست كه گوهر تابناك اين شعارها را در تمام زواياى زندگى خويش تابنده سازيم .

1) ر . ك: راغب اصفهانى، المفردات، ص‏332 .

2) ر . ك: ثقة الاسلام كلينى، الكافى، دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1365، 8 جلد، ج‏1، ص‏463 .

3) همان، ج‏4، ص‏147 .

4) شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا عليه السلام، انتشارات جهان، 1378 ه . ق، 2 جلد، ج‏1، ص‏298 .

5) شيخ طوسى، مصباح المتهجد، مؤسسة فقه الشيعه، 1411 ه . ق، ص 774 .

6) ر . ك: لسان العرب، ج‏4، ص‏413 .

7) سيد بن طاوس، اللهوف، انتشارات جهان، 1348 ه . ق، ص‏60 .

8) همان، ص 32; بحار الانوار، ج 44، ص 374 .

9) على بن عيسى اربلى، كشف الغمه، مكتبة بنى هاشم، تبريز، 1381 ه . ق، ج‏2، ص‏32 .

10) اللهوف، ص‏24 .

11) محمد بن شهرآشوب مازندرانى، مناقب آل ابى طالب، موسسه انتشارات علامه، 1379 ه . ق، 4 جلد، ج‏4، ص‏68 .

12) شيخ مفيد، الارشاد، ج‏2، ص‏97 .

13) اللهوف، ص‏97 .

14) المناقب، ج‏4، ص‏68 .

15) علامه مجلسى، بحارالانوار، ج‏45، ص‏49 .

16) ابومنصور احمد بن على طبرسى، الاحتجاج، نشر مرتضى، ج‏2، ص‏301 .

17) مقتل الحسين لابى مخنف، ص‏25; ينابيع المودة، ص‏402 .