در سوگ خادم بزرگ قرآن، استاد ادب روانشاد دكتر جواد حديدى

بهاءالدين خرمشاهى

با خاطرى مجروح و جانى بى‏روح، اين سوگنامه را به خامه اندوه براى بثّ شكوى، با درد و دريغ از درگذشت قرآن‏شناسى والا، و اديبى دانا و نستوه، خادم علوم قرآن و خبره «ترجمان وحى»، شادروان استاد جواد حديدى (قم، 5 آذر 1311 ـ تهران، 28 مرداد 1381ش) كه در زبان و ادب سه زبان فارسى، عربى و فرانسوى، صاحب‏نظرى صائب‏نظر، و گنجور گنج‏گوهر بود، براى بيان شمه‏اى از فضل و فضايل او، و اشاره به كار و كارنامه ماندگارش، و ملكات ملكوتى فرشته‏وارش مى‏نگارم. گويى اين شعر معروف عربى كه مقام ضرب المثل يافته در شأن اوست:

حضور او در حيات پربار هفتاد ساله‏اش، كه نيم قرن در خدمت به فرهنگ اسلام و ايران، در دانشگاه مشهد (به ويژه پس از اخذ درجه دكترا در ادبيات فرانسه از دانشگاه سوربن، با تدريس ادبيات تطبيقى و زبان ادب فرانسه در دهه چهل) و سپس مركز نشر دانشگاهى [به مديريت استاد دكتر نصراللّه‏ پورجوادى، از كوشاترين مديران فرهنگى امروز، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسى و شوراى عالى انقلاب فرهنگى] (با تأسيس و تدوين و طبع و نشر مجله فرانسه زبان لقمان) و همكارى و نظارت در تدوين 24 متن زبان و ادب فرانسه، و نيز همكارى با مركز ترجمه قرآن مجيد به زبان‏هاى خارجى [به مديريت و نظارت علمى حجة الاسلام والمسلمين، استاد محمد نقدى]، و در شش سال پايانى عمر پربار و بركتش با فرهنگستان زبان و ادب فارسى [به مديريت كارآمد و شوق‏انگيز استاد دكتر غلامعلى حدّاد عادل] گذشت و حاصلش تاكنون ترجمه بيش از ده كتاب كم نظير و يكصد مقاله [براى

فرهنگ آثار: مرجعى كم نظير، به سرپرستى استاد رضا سيدحسينى: (با همكارى استادان ابوالحسن نجفى، استاد احمد سميعى گيلانى، و استاد اسماعيل سعادت، هر سه از اعضاى عالى‏مقام فرهنگستان زبان و ادب فارسى)] و ويرايش حدودا هشتصد مقاله براى دايرة المعارف بزرگ اسلامى [به سرپرستى يكى از مديران برجسته فرهنگى امروز استاد سيدكاظم موسوى بجنوردى] و دريافت شش جايزه علمى-فرهنگى ايرانى و خارجى بوده است، اينك غيابش را ــ كه از دارالغرور به دارالقرار و از حيات عاريت، به حيات طيّبه جاودانه پيوسته است ــ براى ما همكاران دردمند، و خانواده داغديده جليلش، و خانواده بزرگ‏تر: جامعه علمى و فرهنگى كشور، دلشكن و دشوار ساخته است.

در دو نهاد علمى، يكى مركز ترجمه قرآن مجيد، و ديگر فرهنگستان زبان و ادب، هفت سال افتخار همكارى مستمر با ايشان داشتم. به واقع دانشورى سختكوش ــ حتى در واپسين سال‏هاى عمر و در اوج فرسودگى و رنجورى از بيمارى بى‏امان ــ و اين‏گونه جامع فضل و فروتنى، كم ديده بودم. وقتى با خبر از گرفتارى‏ها و كم‏فرصتى و پركارى و مسئوليت‏هاى عديده‏اش، با بيم و اميد از ايشان درخواست كردم مقاله‏اى درباره ترجمه‏هاى فرانسوى از قرآن كريم، براى درج در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى كه به كوشش اين‏جانب و همكارى جمعى از قرآن پژوهان تدوين مى‏شد (شامل 3600 مقاله، در دو جلد دو ستونى، تهران، نشر «دوستان»، 1377ش) بنويسند، چندان خوشرويانه و مشتاقانه پذيرفتند، و با تحقيق عميق نوشتند، كه هرگز خاطره مهرآميزش از يادم نمى‏رود.

ملكات ملكوتى جز اينها چيست كه يك عمر «رنج خود و راحت ياران طلب» شعار خود ساخته بودند، و وقتى به خدمت استاد نقدى، كه جوياى شخصيتى برجسته بودند كه هم قرآن‏شناس و هم فرانسه‏دان باشد، غيابا و حتى شايد با ترك اولاى اخلاقى، بدون در ميان گذاشتن با استاد حديدى و كسب اجازه از ايشان، به قول معروف به «اذن فحوا» گفتم اگر ايشان فرصت داشته باشند و همكارى با مركز ترجمه را بپذيرند، بى‏شبهه در سراسر ايران، فردى فريد چون دكتر حديدى نداريم، به لطف خدا، كه به صورت خُلق كريم و حسن طلب جناب نقدى جلوه‏گر شد، اين همكارى سرگرفت و دست كم چهار حاصل محسوس و محصَّل و ماندگار داشت:

1) همكارى در ارزيابى تمامى ترجمه‏هاى فرانسه كه در كتابخانه تخصصى و كم‏نظير مركز ترجمه، گردآورى شده و نگهدارى مى‏شود و تنظيم پرونده / شناسنامه علمى براى آنها.

2) نگارش شش مقاله در معرفى شش ترجمه مهم فرانسوى كه در نشريه ترجمان وحى ــ بى‏شبهه مهم‏ترين و علمى‏ترين نشريه تخصصى مربوط به ترجمه قرآن، نه فقط در ايران، بلكه در جهان اسلام يا اسلام‏شناسى ــ به تدريج به طبع رسيده است.

3) عضويت در شوراى تحريريه همين نشريه و همكارى فعال با آن، تا به حدّى كه جز مشورت‏هاى پيش از حروفنگارى، در آخرين مراحل توليد، كل نشريه را (كه هر شش ماه يك‏بار منتشر مى‏شود) داوطلبانه و با عشق و غيرت قرآنى، و دقت كم‏نظير، بازخوانى، و كم و كاستى‏ها را به عالمانه‏ترين وجه برطرف مى‏كردند.

4) و مهم‏ترين فرآورد همكارى ايشان با مركز ترجمه قرآن، در همت والايى بود كه براى به دست دادن ترجمه‏اى جديد از قرآن مجيد به زبان فرانسه، كه داراى حاشيه‏هاى لغوى / توضيحى و تفسيرى و واژه‏نامه دوسويه هم هست، به خرج دادند. استاد دكتر يحيى علوى (قرآن‏شناس مسلمان شده فرانسوى، داراى دكترا در فلسفه اسلامى از دانشگاه سوربن و استاد دانشگاه مشهد) در اين كار سترگ با ايشان همكارى داشتند. نخستين جلد اين ترجمه كه شامل مقدمه‏اى مفصل درباره شيوه نوين اين ترجمه است، همراه با متن مقدس قرآن، شامل ترجمه و توضيحات تفسيرى سوره‏هاى فاتحه و بقره در 135 صفحه (متن و ترجمه و حواشى نسبتا كوتاه) و سپس در حدود 300 صفحه توضيحات تفسيرى بر مبناى مهم‏ترين منابع و مراجع اصيل قرآن‏پژوهى، و در حدود 200 صفحه واژه‏نامه دوسويه جمعا با كتاب‏شناسى در 619 صفحه از سوى مركز ترجمه قرآن مجيد در سال 1421ق / 2000م‏منتشر گرديده و توجه محافل قرآن‏شناسى داخل و بيشتر از آن، خارج را جلب كرده و چند تن از اسلام‏شناسان و قرآن‏شناسان صاحب‏نظر بر آن نقد و نظر نوشته‏اند و مزايا وامتيازات آن را نسبت به ترجمه‏هاى فرانسوى ديگر باز نموده‏اند، كه اِن شاء اللّه‏ مهم‏ترين آنها در شماره‏هاى بعدى همين نشريه به صورت دوزبانى چاپ خواهد شد.

شايد خوانندگان گرامى، از نحوه نگارش اين مقاله تا اين‏جا، به خاطر اشاره نكردن به زندگينامه كوتاه آن بزرگمرد، شگفت‏زده باشند. پاسخش چند وجه دارد.

اولاً در قرآن كريم داريم كه «ليس للإنسان اِلاّ ما سعى» (نجم، 39)، سپس به مدلول كلام مولى الموحدين حضرت اميرالمؤمنين على(ع): قيمةُ كلّ امرئ ما يُحسنه (ارزش هركسى به كاردانى اوست) يا كارنامه اوست.

ثانيا شادروان استاد حديدى زندگينامه خودنوشتى (البته از روى فروتنى به صيغه سوم شخص و از خود با نام مستعار «حميد» ياد كرده‏اند) نوشته‏اند كه اندكى هم داستان‏وار و بسيار جذّاب و خوشخوان است و اطلاعات زندگينامه‏اى حدودا پنجاه ساله‏اى در بردارد و عنوانش نگاهى در آينه (تهران، نيلوفر، 1374) است، و خواندنش را به دوستداران ايشان و شيفتگان سلوك علمى و معنوى توصيه مى‏كنيم.

ثالثا چون تفصيل زندگى ايشان در آن كتاب، رساله‏اى كه انجمن آثار و مفاخر فرهنگى همزمان با برگزارى بزرگداشت استاد حديدى در سال گذشته (1380) منتشر كرده‏اند [و در اين‏جا بايد از همت استاد و سرور دانشور عالى‏مقام جناب آقاى محقق رئيس انجمن و استاد بازنشسته دانشگاه تهران، و عضو پيوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسى و در فرهنگستان مصر و سوريه كه خود از مفاخر فرهنگى كشور هستند، در ابتكار و اقامه مراسم بزرگداشت براى استادان بزرگ معاصر و تدوين و نشر اين‏گونه رساله‏هاى زندگينامه ـ كتابنامه‏اى عرض سپاس كرد] آمده است، كسانى كه خواهان اطلاعات اجمالى هستند مى‏توانند به زندگينامه بسيار كوتاه ايشان در روزنامه ايران شماره مورخ 24/9/1380، و روزنامه اطلاعات (اطلاعات ضميمه، يكشنبه 18 دى‏ماه 1379، ص 6؛ نيز همان نشريه، شماره مورخ 29/5/81؛ و مهم‏تر از اينها كه بس خواندنى است به مصاحبه مفصلى كه نشريه ارزشمند كتاب ماه، ويژه ادبيات و فلسفه شماره 46-47 (پيوسته) (سال چهارم، شماره 10 و 11، مرداد و شهريور 1380) تحت عنوان «گفت و گو با دكتر جواد حديدى، تلاشى بى‏نظير در عرصه ادبيات تطبيقى» با شركت استاد حديدى، استاد ابوالحسن نجفى، استاد نصراللّه‏ پورجوادى، استاد محمد خوانسارى (همگى عضو پيوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسى)، به همت آقاى على‏اصغر محمدخانى (سردبير كتاب ماه، ادبيات و فلسفه) انجام گرفته است مراجعه فرمايند. گفتنى است كه در همين شماره از همين نشريه، نقد و معرفى جامعى از كتاب نگاهى در آينه، به قلم آقاى محمدرضا گودرزى تحت عنوان «رنج تن، تعالى روح» و كتاب‏شناسى نسبتا جامعى از آثار تأليفى و ترجمه‏اى شادروان استاد حديدى با عنوان «كارنامه دكتر جواد حديدى» درج گرديده است. با درود بيكران به روان جاويدان او، و عرض تسليت به همه عزيزان، بزرگان و بزرگوارانى كه در متن مقاله نام برده‏ايم، و مسئولان نهادهاى ذى‏ربط و خاندان و بازماندگان معظم ايشان.