زندگي و آثار احمد نيريزي كاتب بزرگ قرآن كريم

گلاره جهانگيري

ميرزا احمد يا ميراحمد نيريزي از بزرگترين نسخنويسان 1 و خوشنويسان معروف قرن دوازدهم هجري (اواخر دوران صفويه) است. ميرزا احمد در شهر نيريز فارس 2 چشم به جهان گشود. در صحيفه سجاديه، كه به سال 1087 قمري كتابت كرده و نخستين اثر شناخته شده او به شمار ميآيد، نام پدرش را سلطان محمد و لقب خود را شمسالدين مينويسد و با لقب فخرالدين ميخواند.

آغاز اقامت ميرزااحمد در اصفهان را حدود سال 1100 قمري نوشتهاند. 3 يك نسخه دعاي كميل، با رقم و تاريخ «احمد النيريزي السلطاني باصفهان 1107» احتمالاً نخستين نسخهاي است كه او در اصفهان نوشته و بيانگر راهيابي وي به دربار شاه سلطان حسين صفوي حدود 1134-1105 قمري است. پادشاه صفوي ميرزااحمد را به لقب «سلطاني» مفتخر كرد. 4 اين عنوان شبيه به لقب «عباسي» است كه به معدودي هنرمندان دوره صفويه اعطاء شده است. (رضا عباسي، عليرضا عباسي و...)

متأسفانه از زندگي نيريزي اطلاع چنداني در دست نيست براي نخستين بار ميرزا سنگلاخ 5 در كتاب تذكرةالخطاطين زندگي نامهاي از او آورده كه بيشتر ساخته و پرداخته اوست. 6

سنگلاخ لقب «قبلةالكتاب» را به نيريزي بخشيده و وي را شاگرد محمدصادق ارجستاني 7 دانسته است كه اين هر دو مطلب خطاست. چرا كه پس از سلطانعلي مشهدي (926 قمري) هيچ يك از خوشنويسان را به لقب نخواندهاند و در هيچ يك از منابع كه شرح حال محمدصادق ارجستاني (اردستاني، 1134 قمري) در آنها آمده، يادي از خوشنويسي وي نشده است. 8

ميرزا سنگلاخ، احمد نيريزي را شاگرد محمد ابراهيم قمي 9 مينامد و مينويسد «وي پس از مرگ استاد از قم به نيريز رفت و چندي در آنجا به سبك استاد به كتابت پرداخت و سپس شيوهاي نو و برتر در نسخ ابداع كرد» اين بخش از گزارش وي نيز نادرست است. 10 زيرا محمدابراهيم قمي تا 1118 قمري زنده بوده 11 و آثار بسياري از احمد، به شيوه نوي كه او ميگويد در دست است كه پيش از اين تاريخ، در اصفهان نوشته شده است. ايضاً هيچ مدركي دال بر اقامت ميرزااحمد در قم نميتوان يافت. 12

در برخي از منابع معاصر آمده كه احمد نيريزي از «روي خطوط علاءالدين تبريزي 13 مشق بسيار كرده» است. 14 اين انديشه از آنجا سرچشمه گرفته است كه ميرزااحمد در چند اثر خود از علاءالدين تبريزي با عنوان «استاد» يا «استادي» ياد ميكند. بايد گفت كه به كاربردن لقب «استاد» يا «استادي» به همراه نام خوشنويسان متقدم براي احترام به پيشگامي آنهاست نه به معني استادي مستقيم. زيرا احمد نيريزي نميتوانسته از نظر زماني شاگرد علاءالدين تبريزي (زنده در 1001 قمري) باشد و نيز كلمه نقلت به معني آن است كه احمد نسخهاي به قلم وي داشته و نسخهاي تازه از روي آن به شيوه خود كتابت كرده است. 15

از ميان 38 نسخه داراي رقم احمد نيريزي با تاريخ 107 قمري به بعد، در 38 نسخه محل كتابت اصفهان ذكر شده است و وجود عبارت «عبدالداعي لا بود الدولة القاهرة الباهرة...» ] همراه با نام يا بدون نام اصفهان [ در پايان 16 نسخه نشان از كتابت آنها در شهر اصفهان دارد. اين وضع توالي اقامت احمد را در اصفهان نشان ميدهد و اگر گسيختگيهايي در روند پديدآمدن آثار هنري وي مشاهده ميشود بيشتر به سبب رويدادهاي سياسي و اجتماعي روزار اوست. 16

خلع شاه سلطان حسين صفوي به دنبال سقوط اصفهان توسط افغانها و پراكنده شدن درباريان، كه پشتيبان هنري و مشوقان وي در كار خوشنويسي بودند ضربهاي شديد براي نيريزي بوده چنان كه از آن پس نوشتههاي او كاهش يافته است و عبارت «... ابودالدولة القاهرة...» و عنوان دارالسلطنه را تنها 1146 قمري در آثار وي ميبينيم. در واپسين سال پادشاهي صفويان (1147 قمري) اثري از او در دست نيست و از سال 1148 قمري (آغاز پادشاهي نادرشاه) تنها دو قطعه خط از او بازمانده است 18 كه آنها نيز آخرين قطعات خط او است. از 1149 قمري دو كتاب دعا 19 از احمد باقي است و از 1150 قمري هيچ اثري از او برجا نمانده است. كتابت 4 نسخه را به واپسين سال زندگي هنري او يعني 1151 قمري نسبت دادهاند:

1- عدةالداعي كه شرح آن خواهد آمد

2- نسخهاي از دعاي صباح

3- نسخهاي شامل سور و ادعيه

4- يك نسخه دعا كه به شماره 1308 در كتابخانه آستان قدس رضوي است ولي فاقد ويژگيهاي خط احمد است و نميتواند دستخط او باشد. 20

از اين پس هيچ اثري كه بتوان آن را به احمد نسبت داد وجود ندارد. در كتاب تذكرةالخطاطين آمده است 21 كه احمد نيريزي سفرهاي متعددي به مدينه و مكه، عتبات و مشهد جهت زيارت چهارده معصوم (ع) كرده و به هنگام زيارت مدينه منوره اشعاري در مدح پيامبر اكرم(ص) به آب طلا به كاغذ خانبالغ با اين مطلع نوشته بوده است:

نيز در يكي از قطعات به خط او نوشته شده كه «در مدت عمر شصت هزار تومان حقالتحرير و حقالكتابة دريافته داشتهام.»

مرگش را در 103 سالگي در زمان و مكاني نامعلوم ميدانند و به خاك سپردن او در كربلا نيز جاي بحث و ترديد است.

از پايان زندگي احمد نيريزي اطلاع موثقي در دست نيست. تاريخ مرگش را 1155 قمري نوشتهاند و به آن دليل كه در آثار محدود واپسين سالهاي عمرش نامي از شهري يا نوشتهاي كه نشان دهنده هجرت او از اصفهان باشد، نمييابيم؛ ظاهراً در اصفهان در گذشته است. انجمن آثار ملي در زادگاهش نيريز بناي يادبودي در بزرگداشت او برپا داشته است. 22

نيريزي با همه احترام و تواضعي كه در برخي آثار و قطعات نسبت به اساتيد خويش ابراز ميدارد، توجه خاصي به شيوه ياقوت مستعصمي 23 داشته و آن را سرمشق خويش قرار داده است كه در نهايت با ممارست فراوان موفق به ابداع شيوهاي در كتابت نسخ، به نام نسخ ايراني ميشود كه به آنچه نسخ ياقوتي و نسخ ريحاني خوانده ميشود و ياقوت در آن سرآمد بوده، در كتابت مصاحف ايراني خاتمه داد و كاتبان ايراني پس از دوره صفويه آن شيوه را سرمشق خود قرار داده و به نسخ ايراني معروف شد كه تا ظهور محمد شفيع ارسنجاني، كاتب بنام قرآن كريم در دوره قاجاريه كه شيوه نسخ ايراني را به كمال رسانه، استوار ماند.

نيريزي يكي از معروفترين و پركارترين خوشنويسان ايراني است. از ميان تذكرهنويسان و تاريخ خطنويسان پيشين و معاصر تنها «بياني» او را در رده خوشنويسان نستعليق و شكسته نيز به شمار آورده و نوشته: «نستعليق و مخصوصاً شكسته را خوش مينوشت.» برخي از آثار برگزيده احمد نيريزي عبارتست از:

1- قرآن وزيري بزرگ (5/21*5/32 سانتيمتر)، با افتتاح مذهب، به قلم نسخ، رقم و تاريخ «.. احمد نيريزي في 1122 من الهجرة» جلد چرمي ضربي با كتيبه به خط احمد، شماره 1970 كتابخانه شماره 1 مجلس شوراي اسلامي.

2- قرآن، وزيري بزرگ (20*8/32 سانتيمتر)، به خط نسخ، مذهب، با رقم و تاريخ «احمد نيريزي صفر 1125 ق»، جلد چرمي ضربي، شماره 1561 كتابخانه چستربيتي دوبلين.

3- قرآن رحلي (22*35 سانتيمتر)، مذهب، تاريخ و رقم به قلم رقاع ممتاز 11 رمضان 1131 قمري، كتابت شده به «فرمان دستور اعظم... محمدقلي خان بيگدلي شاملو... بيدالعبدالاقل... احمد النيريزي»، جلد چرمي ضربي مذهب، شماره 8381 موزه ملي ايران.

4- قرآن وزيري (5/14*5/23 سانتيمتر)، مذهب،جلد روغني الحاقي كار عبدالوهاب مذهبباشي 1292 قمري. اين نسخه نفيس كه به شماره 3943 به ثبت رسيده،و به كتابخانه مجلس شوراي ملي تعلق داشته، در 1332 به ملكسعود پادشاه عربستان سعودي هديه شده است.

5- قرآني به خط ميرزااحمد نيريزي كه تمامي صفحات آن مذهب است، (كتابخانه مصر)

6- يك فقره دعاي جوشنكبير معروف به خط نيريزي كه در سال 1113 قمري نوشته و به شماره 2160 در كتابخانه مدرسه شهيد مطهري (سپهسالار سابق) موجود ميباشد.

7- قرآني كه در سال 1114 ق در اصفهان نوشته، كتابخانه نورالدين بيگ مصطفي تركي از مصر

8- قرآن، مذهب و مترجم با جلد نفيس رقمدار با رقم احمد نيريزي به تاريخ 1108 قمري به شماره 143.

9- قرآن كريم، مذهب، ابعاد (5/11*5/18 سانتيمتر) با جلد روغني، به تاريخ 1119 قمري، به شماره 150، مشهد كتابخانه آستان قدس رضوي.

10- قرآن كريم، مذهب، به تاريخ 1126 قمري، اندازه (33*5/21 سانتيمتر)، جلد روغني به شماره 152، مشهد، كتابخانه آستان قدس رضوي.

11- قرآن كريم، قطع رحلي (22*35 سانتيمتر)، مذهب، داراي رقم «احمد نيريزي في حادي عشر شهر رمضان المبارك سنه 1131» جلد چرمي ضربي.

12- فاتحةالكتاب، ابعاد يك ورق (20*8/32 سانتيمتر)، مذهب به خط نسخ به سفارش سلطان حسين صفوي، رقم احمد نيريزي،صفر 1125 قمري David James .

13- قرآن، رحلي، مذهب، با رقم «... احمد النيريزي...» و «وقدوقع الفراغ منه في عاشر شهر حميدي الثانيه سنة سبع و عشرين و مائة بعدالالف، 1127 قمري» كتابخانه سلطنتي.

14- قرآن، رحلي، مذهب، به خط نسخ، كتابت عالي و نستعليق كتابت خوش با رقم «قد تشرفت بكتابة... في يوم الاربعاء من شهر ربيعالاول في سنة احدي عشر و مائة بعدالالف... احمد النيريزي 1111 قمري...، كتابخانه سلطنتي.

15- قرآن كريم، رحلي، مذهب، نسخ كتابت جلي بارقم: «حسبالامر... شاه سلطان حسين الصفوي مسكنا...»، «باتمام رسيد في 1124 قمري بمحروسة اصفهان...» كتابخانه سلطنتي.

16- دوازده امام (ع) از خواجه نصيرطوسي و دعاي اربع عشر (دو نسخه دريك مجلد)، رحلي (5/22*5/34 سانتيمتر)، 408 صفحه، هر صفحه 9 سطر دعا و 9 سطر ترجمه كتابخانه سلطنتي.

17- دو نسخه قرآن كريم مذهب در مجموعه ناصرخليلي، هنر قلم (دكتر ناصر خليلي)، نشر كارنگ 1379.

منابع:

7- فرهنگ لغات دهخدا.

5- آشنايي با بزرگان تاريخ خوشنويسان ايران، اسفند 75 موزه هنرهاي معاصر، ناشر: انجمن هنرهاي تجسمي.

6- راهنماي موزه هنرهاي تزئيني ايران، گردآورنده: ابوالفضل ذابح، اداره كل موزهها 1363.

1- دايرةالمعارف بزرگ اسلامي تهران 1377، ذيل ماده احمد.

4- ريحانةالادب در شرح احوال و آثار خوشنويسان، علامه محمدعلي مدرس، چاپ سوم، خيام، تهران، 1369.

12- Quraus and bindings from the chester Beatty Library A Facsimile Exhibition David James 1980.

13- The koran illuminated . Arthur. J.Arberry. Dublin 1967.

16- فهرست كتابهاي خطي ديني، كتابخانه سلطنتي، بدري آتاباي.

17- فهرست نمونه خطوط خوش، كتابخانه سلطنتي ايران، مهدي بياني، چاپ تابان، تهران.

14- فهرست نسخههاي خطي كتابخانه آستانه مقدسه قم، محمدتقي دانشپژوه، نشريه شماره 2 آستانه قم.

15- فهرست قرآنهاي خطي، كتابخانه سلطنتي، بدري آتاباي، تهران 1351.

2- راهنماي گنجينه قرآن در موزه ايران باستان، تهران، نوروز 1328، دكتر مهدي بياني، چاپخانه بانك ملي ايران.

3- گلچيني از قرآنهاي خطي موزه دوران اسلامي، به كوشش، قدير افروند، موزه ملي ايران، تابستان، 1375.

8- شرح احوال و آثار خوشنويسان دكتر مهدي بياني.

9- راهنماي گنجينه قرآن، احمد گلچين معاني، آستان قدس 1347.

10- اطلس خط، حبيبالله فضايلي، انجمن آثار ملي اصفهان 1350.

11- كتاب رحل 2، قربان عزيززاده (در دست چاپ)، انتشارات كارنامه، تهران 1380.

10- مأخذ رديف 6.

21- ميرزا سنگلاخ در كتاب تذكرةالخطاطين آورده و ادعا كرده اين اثر را در مصر ديده است. جز او كسي از وجود چنين اثري و چنان سفرهايي گزارش نداده است. همچنان كه هيچ كس نسخه حديقه سنايي را كه سنگلاخ در خجند ديده و كتابت آن را به احمد نسبت داده، نديده است. دائرةالمعارف بزرگ اسلامي.

13- علاءالدين محمدبن شمسالدين محمد حافظ تبريزي معروف به علاءالدين تبريزي... از استادان خوشنويسي اوائل دوره صفوي كه در خطهاي نسخ و ثلث از مشاهير محسوب ميشود. او شاگرداني همچون عليرضا عباسي و حسن بيك زرين قلم تربيت كرده است.

3- احوال و آثار خوشنويسان، بياني، 1358، تهران.

17- مثلاً از 1134 قمري واپسين سال پادشاهي شاه سلطان حسين و محاصره اصفهان به دست افغانها، تنها 2 قطعه خط از او برجاست و از 1135 قمري سال قتل پادشاه مرقعي شامل 16 قطعه از او باقي است. (بياني، احوال... 4/26/27 و 4/25)

19- بياني احوال... 4/23، شورا، 21/78

6- دايرةالمعارف بزرگ اسلامي، جلد هفتم، تهران 1377، ص 100.

15- يك قطعه خط كه ظاهراً صفحه پاياني يك كتاب دعاست با تاريخ 1122 قمري (بياني،كارنامه 549) و در پايان يك نسخه دعوات هفت حصار با تاريخ 1138 قمري (آتاباي، فهرست كتب، 526000) و در خاتمه يك نسخه دعاي ايام هفته كه در هر سه جا وي مينويسد: «نقلت من خط الاستاد ] يا استادي [ علاءالدين تبريزيش، دايرةالمعارف اسلامي صفحه 100.

5- شاعر و خوشنويس عهد قاجار، اعلام معين، جلد پنجم.

20- دايرةالمعارف بزرگ اسلامي.

2- او در محل ترقيم قرآني كه براي شاه سلطان حسين، در تاريخ 1124 قمري كتابت كرده، خود را متولد نيريز و مقيم اصفهان معرفي ميكند. (بياني، 58-1345 شمسي، جلد چهارم، ص 20.)

16- هجوم افغانها و منازعات داخلي و از هم گسيختن شيرازه حكومت صفوي.

4- اثري از ميرزااحمد به تاريخ 1110 قمري كه در شهر اصفهان نوشته شده. (بياني، 58-45، جلد چهارم، ص 22) و در همان سال ميرزااحمد از لقب سلطاني استفاده كرده است.

11- بياني، احوال و آثار خوشنويسان.

22- دايرةالمعارف... برگرفته از حسين بحرالعلومي كارنامه انجمن آثار ملي، تهران، 1355.

9- محمدابراهيم بن محمد نصير قمي كه او را آقاابراهيم قمي نيز مينامند، از كاتبان نيمه دوم قرن يازدهم و اوائل قرن دوازدهم هجري است كه در كتابت نسخ، رقاع، تعليق، نستعليق، شكسته و ثلث سرآمد بوده و بويژه در شيوه نسخ به اشتهار رسيده، وي از خشنويسان بنام دوره سلطنت شاه سليمان و سلطان حسين صفوي است كه ظاهراً عمر را به تجرد گذرانده و تا سال 1117 قمري در اصفهان ميزيسته وليكن سال وفاتش به درستي مشخص نيست.

14- بياني، كارنامه بزرگان ايران، تهران 1340 شمسي.

18- بياني، احوال... 4/26

1- «در ايران قرن 12 قمري خط نسخ تنها براي نگارش متون عربي و گاه متوني كه به نوعي با موضوع مذهب مرتبط بود به كار ميرفت.» هنر قلم، جلد پنجم از مجموعه هنر اسلامي، نشر كارنگ 1379، تهران.

7- محمدصادق ارجستاني از اساتيد خوشنويس دوره صفويه است و متأسفانه از زندگاني او اطلاع چنداني به دست نيامده است. - دايرةالمعارف بزرگ اسلامي.

12- ميرزااحمد به استناد كليه مدارك موجود در اصفهان اقامت داشت و قم زادگاه و اقامتگاه استادش محمدابراهيم قمي بود. نمونه: مشقه العبد المذنب المستغفر من ذنبه تراب اقدام فقراء المؤمنين الراجي عفو ربهالكريم محمدابراهيم المذهب القمي في شهر شعبان المعظم بمحروسة اصفهان سنه 1103.

23- ياقوت مستعصمي كاتب بزرگ قرن هفتم كه در حوزه هنري بغداد شاگردان بزرگي را در كتابت اسلامي تربيت كرد. علاوه بر موارد فوق از اين كاتب بزرگ در منابع زير آثار متعددي ذكر شده است، از جمله قرآن، ادعيه، قطعات مرقعات، جلدهاي كتيبهدار و...