ضرورت استخراج و تدوين مباني،اصول و ضوابط حاكم بر فن خوشخواني قرآن كريم - ضرورت استخراج و تدوین مبانی، اصول و ضوابط حاکم بر فن خوش خوانی قرآن کریم نسخه متنی

ضرورت استخراج و تدوين مباني،اصول و ضوابط حاكم بر فن خوشخواني قرآن كريم

نويسنده: حسين علينقيان

فن خوشخواني قرآن كريم، با سابقه‏اي مديد ـ از زان نزول نخستين آيات روح‏افزاي قرآن ـ از جمله هنرهاي اصيل و ريشه‏دار، در حوزه قرآن و تلاوت‏گري محسوب مي‏شود. فن خوشخواني را، تنغيم و تلحين قرآني نيز گويند. در تعريف آن چنين آمده: «[تنغيم] عبارت از خواندن قرآن به آواز موزون و نيكو مي‏باشد كه به مقتضاي استفاده از الحان و نغمات مختلف، حالات متفاوتي از قبيل حزن و سرور را در شنونده ايجاد مي‏نمايد.»1

از دهه‏هاي آغازين قرن بيستم با ظهور نابغه هنر تلاوت و مبدع الحان جديد، استاد مرحوم شيخ محمد رفعت (1882ـ1950 م.)، تحول و تطوري شگرف در اين عرصه رخ داد،2 و به دنبال آن قاريان ديگري چون: عبدالعظيم زاهر، عبدالفتاح شعشاعي، ابوالعينين شعيشع، و در رأس آنها استوانه مسلم لحن، استاد مصطفي اسماعيل3 (متوفي 1980م./ 1359 ه·· ش.) رخ نموده، بر خوان الحان آن مرحوم نوا سر داده‏اند.

فن خوشخواني قرآن كريم به شكل امروزي در ايران، از حدود چهارصد دهه پيش
آغاز و از دو دهه قبل، روندي صعودي داشته، به طوري كه در همين اثنا، بس قاريان متبحري ظهور نموده، مقلدانه و مبدعانه به تلاوت پرداخته‏اند.

با توجه به پيشرفت و تطوّر هنر خوشخواني قرآن كريم بالاخص در سال‏هاي اخير آنچه بويژه در كشور ايران خلأ آن محسوس بوده، وجود مجموعه‏اي مدون در اصول هنر خوشخواني (= صوت و لحن) قرآن بوده است. ناگفته نماند در همين راستا تلاش‏هايي بس اندك صورت گرفته، كه برخي از آنها مدون شده و به دست طبع سپرده شده اما از ارزش علمي چنداني برخوردار نبوده است، به عنوان نمونه رجوع كنيد به كتاب «مباني موسيقي قرائت قرآن»، كه گويا اولين اثر مستقل حداقل به زبان فارسي در اين زمينه به‏شمار مي‏رود.1 نيز بنگريد به نقد آن در مجله «كتاب ماه هنر» در شهريور 1378 ه·· ش، ص 55.

بنابراين با توجه به مطالب ياد شده، طي انجام يك طرح تحقيقاتي بزرگ كه نيازمند به طي مراحلي به قرار ذيل مي‏باشد، تهيه و تدوين اين اصول ميسر خواهدشد:

1ـ كارشناسي جامع و فنّي كليه تلاوت‏هاي اساتيد بزرگ و صاحب سبك جهان.

در اين مرحله كليه تلاوت‏ها، از حيث به كارگيري مقامات اصلي و فرعي در هر تلاوت و كل تلاوت‏ها و نسبت سنجي مقامات، به حسب ميزان به كارگيري، مورد بررسي قرار گرفته، سير تطور تاريخي آن بويژه از بدو ظهور اساطين لحن تا به امروز بررسي شده، نيز دسته‏بندي قاريان از حيث منطقه جغرافيايي و مشخصه‏هاي كلي و فني هر دسته، و بررسي هر يك از مقامات اصلي و فرعي مستعمل در تلاوت آنها، هم‏چنين كيفيت و ميزان تأثيرپذيري قاريان متأخر از قاريان متقدم و... به عنوان فصولي جداگانه در اين طرح، شايسته تحقيق و بررسي بوده كه نهايتا در استخراج اصول و ضوابط اين فن مؤثر خواهد افتاد.

2ـ استخراج ضوابط و اصول حاكم و متداول در فن خوشخواني قرآن‏كريم و تبيين مباني و خاستگاه‏هاي آن و ارتباط آن با اصول و مباني موسيقي عرب به طور عام، نيز تعيين و ارزيابي عوامل دخيل و مؤثر در حوزه خوشخواني از قبيل: اصول تجويد و وقف و ابتدا و تعيين اثرات آن، و حدود قلمرو اين علوم در اين حوزه، هم‏چنين بررسي روايات معصومين ـ عليهم‏السلام ـ در خصوص سفارش به امر تلاوت آهنگين قرآن،2 بررسي تنوع مقامات اصلي و فرعي در موسيقي عرب و
علل تغييرات كيفي و كمي آنها از كشوري به كشور ديگر و سير تطور تاريخي و فنّي آنها،1 هم‏چنين تعيين مقامات (= دستگاه‏ها) اصلي و فرعي مستعمل در حوزه خوشخواني قرآن و نيز تعيين گوشه‏ها و احيانا مقامات اصلي غير متداول و در عين حال قابل استفاده در اين حوزه و تجويز استعمال آنها با استناد به منابع ياد شده، هم‏چنين بررسي فنون بديهه سرائي2 و موشح‏خواني در موسيقي عرب و ارتباط آن با فن خوشخواني قرآن، همگي جزء سرفصل‏هاي كلي و عمده در اين مرحله از بررسي‏ها خواهد بود.

3ـ تدوين اصول و ضوابط بايسته و حاكم در فن خوشخواني قرآن براساس كليه بررسي‏هاي قبلي و عرضه آن در نشريه‏هاي تخصصي داخلي و خارجي و ديگر رسانه‏هاي مرتبط جهت نقد و بررسي ديگر صاحب‏نظران، و در پايان نيز كليه اصول، ضوابط و معيارهاي پذيرفته شده در قالب مجموعه‏اي مدون همراه با قسمت‏هاي عملي و نظري علم صوت و حنجره به انضمام كتابشناسي خوشخواني قرآن كريم قابل استخراج، تهيه و عرضه خواهد بود.

والسلام

منابع:

1 ـ ر.ك: خرمشاهي، بهاء الدين، دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهي، ج 2، ص 1384، تهران، دوستان ـ ناهيد، 1377 ه·· ش.

2 ـ براي آگاهي از تشريح علمي صدا و سبك اين استاد (بطور مفصل) ر.ك: كتاب الهلال [سلسله شهريه]، درالهلال [مصر]، العدد 209، جمادي الاولي، اغسطس 1968 [م]، صص 164 به بعد؛ نيز: الزركلي، الاعلام.

3 ـ ر.ك: كتاب الهلال، همان، ص 170 به بعد، خرمشاهي، همان، ج 2، ص 2076.

1 ـ در مورد اختلاف در تعداد اسامي و كيفيت مقامات در موسيقي بلاد عرب، ر . ك: الحمصي، عمر عبدالرحمن، الموسيقي العربيه، دمشق 1994 م. صص 109 به بعد.

1 ـ ر.ك: خرمشاهي، همان، ج 2، ص 1954

1 ـ ر.ك: خرمشاهي، بهاء الدين، دانشنامه قرآن و قرآن‏پژوهي، ج 2، ص 1384، تهران، دوستان ـ ناهيد، 1377 ه·· ش.

2 ـ براي تفصيل و آگاهي بيشتر، ر.ك: مسعوديه، محمدتقي، مباني اتنوموزيكولوژي، تهران، سروش، 1365 ه·· .ش، صص 107 به بعد.

2 ـ برخي از اين روايات به نظر شايسته بررسي و تدقيق علمي و تاريخي هستند، از آن جمله:
ـ قرآن را با الحان و اصوات عرب بخوانيد و از آواز اهل فساد و گناهان كبيره دوري كنيد. (الكافي، ج 2، ص 614).

2 ـ براي آگاهي از تشريح علمي صدا و سبك اين استاد (بطور مفصل) ر.ك: كتاب الهلال [سلسله شهريه]، درالهلال [مصر]، العدد 209، جمادي الاولي، اغسطس 1968 [م]، صص 164 به بعد؛ نيز: الزركلي، الاعلام.

3 ـ ر.ك: كتاب الهلال، همان، ص 170 به بعد، خرمشاهي، همان، ج 2، ص 2076.