عاشورا سرايان‌ زبان‌ فارسي‌ تا عصر صفويه‌

عباسعلي‌ اخوان‌ ارمكي‌

«بوي‌ كربلا»

رخساره‌ قدرتي‌

مقدمه‌

نهضت‌ عاشوراي‌ حسيني‌ بر محور فداكاري‌ و جان‌ فشاني‌ شكل‌ گرفت‌، امام‌حسين‌ (ع) با مقابله‌ در برابر ستمگران‌ درس‌ آزادي‌ و آزادگي‌ و عزت‌ و شرف‌ را به‌ انسانيان‌آموخت‌ با ريختن‌ خون‌ خودش‌ درخت‌ اسلام‌ را آبياري‌ و امت‌ اسلام‌ را بيدار كرد.

در فرهنگ‌ شيعه‌ عاشورا عظيم‌ترين‌ و اندوهبارترين‌ روز در تاريخ‌ اسلام‌ است‌.بزرگترين‌ فاجعه‌ در اين‌ روز اتفاق‌ افتاده‌ و عظيم‌ترين‌ ستم‌ به‌ خاندان‌ پيامبر (ص) در اين‌روز به‌ وقوع‌ پيوسته‌ است‌.

امام‌ رضا (ع) در اين‌ باره‌ فرمودند: «در جاهليت‌ حرمت‌ اين‌ ماه‌ را نگاه‌ مي‌داشتند واز جنگيدن‌ خود داري‌ مي‌كردند ولي‌ ظالمان‌ در محرم‌ خون‌ ما را ريختند و حرمت‌ ما راشكستند و فرزندان‌ و زنان‌ ما را اسير كردند و خيمه‌ها را آتش‌ زدند و غارت‌ كردند و حرمت‌پيامبر را در باره‌ ذريه‌اش‌ رعايت‌ نكردند.»

قيام‌ امام‌ حسين‌ (ع) موجب‌ احياي‌ دين‌ خدا گرديد و عاشورا فصل‌ خون‌ گريستن‌و يادواره‌ دلاوريها و ايثارگري‌ شهيدان‌ است‌.

عاشورا يعني‌، شور شيفتگان‌ حقيقت‌

عاشورا يعني‌، عشق‌ و ايثار و فداكاري‌

عاشورا يعني‌، مقابله‌ حق‌ با باطل‌

و سرانجام‌ عاشورا شعر شعوري‌ است‌ كه‌ در كربلا سروده‌ شده‌ است‌.

امام‌ حسين‌ (ع) كه‌ كشتي‌ نجات‌ و چراغ‌ هدايت‌ است‌ با شهادتش‌ اثبات‌ كرد كه‌انسان‌ بي‌ ولايت‌ محكوم‌ به‌ فناست‌ «اوست‌ كه‌ با قيام‌ خود در برابر طاغوت‌، تعليم‌سازندگي‌ و كوبندگي‌ به‌ بشر داد و راه‌ فناي‌ ظالم‌ و شكستن‌ ستمكار را به‌ فدايي‌ دادن‌ وفدايي‌ شدن‌ دانست‌».

در ادب‌ فارسي‌ شاعران‌ پارسي‌ گو همه‌ جا امام‌ حسين‌ (ع) را ستون‌ حق‌ و حقيقت‌و حماسه‌ خونين‌ او را مجموعه‌اي‌ از فرهنگ‌ تعالي‌ بخش‌ انسان‌ ساز در همه‌ دوران‌هادانسته‌اند. شاعران‌ آزاده‌ زبان‌ فارسي‌ از همان‌ ابتدا مظلوميت‌ شهيدان‌ كربلا را به‌ گوش‌جهانيان‌ رسانيده‌ و بعد از زينب‌ (س‌) پيام‌ رسانان‌ اين‌ نهضت‌ بوده‌اند. چنانكه‌ مي‌دانيم‌هنگام‌ بازگشت‌ كاروان‌ اُسرا و نزديك‌ شدن‌ به‌ مدينه‌ در قالب‌ شعر اين‌ پيام‌ به‌ مدينه‌ رسيدو شهر يكباره‌ شيون‌ و شور و ناله‌ گشت‌. شاعران‌ پارسي‌ گوي‌ اين‌ نهضت‌ را با عناويني‌چون‌، نواي‌ حسيني‌، عشق‌ حسيني‌، انقلاب‌ حسيني‌، حماسه‌ حسيني‌، كربلاي‌ حسيني‌،عاشوراي‌ حسيني‌، عزاي‌ حسيني‌، شور حسيني‌، خط‌ سرخ‌ حسيني‌،...ياد كرده‌اند.

عاشورا در انديشه‌ شاعران‌ (قبل‌ از صفوي‌)

اگر چه‌ اغلب‌ «قوامي‌ رازي‌» شاعر شيعه‌ مذهب‌ را آغاز گر شعر عاشوارايي‌دانسته‌اند، اما نخستين‌ قصيده‌ منتقب‌ و مرثيه‌ را بايد در ديوان‌ «كسايي‌» جستجو كرد و اورا پيشگام‌ شعر عاشورايي‌ دانست‌. او نخستين‌ سوگنامه‌ مذهبي‌ را درباره‌ فاجعه‌ كربلا درقصيده‌اي‌ آورده‌ است‌ كه‌ مطلع‌ آن‌ چنين‌ است‌:

باد صبا درآمد فردوس‌ گشت‌ صحراآراست‌ بوستان‌ را نيسان‌ به‌ فرش‌ ديبا«قوامي‌ رازي‌» شاعر شيعه‌ مذهب‌ قرن‌ ششم‌ به‌ تقليد از كسايي‌ واقعه‌ كربلا را در شعرش‌ترسيم‌ كرده‌ و فرياد حق‌ طلبان‌ و بيدادگري‌ يزيديان‌ را به‌ گوش‌ جهانيان‌ رسانده‌ است‌ اودر قصيده‌اي‌ پنجاه‌ و نه‌ بيتي‌ با مطلع‌:

هرگز مباد روز عاشورا در جهان‌كان‌ روز بود قتل‌ شهيدان‌ كربلااين‌ واقعه‌ را توصيف‌ كرده‌ است‌ در اين‌ مرثيه‌، گويي‌ شاعر خويش‌ را در اين‌ واقعه‌ قرار داده‌و آنچه‌ مي‌نگرد توصيف‌ مي‌كند. در يك‌ طرف‌ يزيديان‌ بي‌ شمار تا بن‌ دندان‌ مسلح‌هستند و چون‌ اژدهايان‌ مخوف‌ تمام‌ ميدانها را انباشته‌اند و در سوي‌ ديگر حسينيان‌تشنه‌ كام‌ با عده‌اي‌ اندك‌ به‌ خاطر افشاي‌ حقيقت‌ به‌ رهبري‌ آزاد مردي‌ از تباررسول‌الله (ص) آمده‌اند تا جان‌ خويش‌ را براي‌ دين‌ خدا نثار كنند و مرگ‌ با عزت‌ را برزندگي‌ با ذلت‌ ترجيح‌ داده‌اند.

در قرن‌ ششم‌ «سنايي‌» شاعر عارف‌ در يك‌ مثنوي‌ بيست‌ و چهار بيتي‌ طرفداري‌خويش‌ را از خاندان‌ عصمت‌ و طهارت‌ اعلام‌ مي‌كند.

دشمنان‌ قصد جان‌ او كردندتا دمار از تنش‌ برآوردنداو بر ابن‌ زياد و يارانش‌ كه‌ با شمشير آخته‌ بر امام‌ حسين‌ (ع) حمله‌ ور شدند و سر مباركش‌را از تنش‌ جدا كردند لعنت‌ مي‌فرستد و نداي‌ حق‌طلبي‌ را به‌ گوش‌ مردم‌ مي‌رساند وپايه‌هاي‌ حكومت‌ ظالم‌ را متزلزل‌ مي‌سازد. او در مثنوي‌ جان‌ سوز ديگري‌ حماسه‌ كربلا راتوصيف‌ كرده‌ و نسيم‌ برآمده‌ از كربلا را از گلزار بهشت‌ مي‌داند:

حبذا كربلا و آن‌ تعظيم‌ كز بهشت‌ آورد به‌ خلق‌ نسيم‌نكته‌ در خور توجه‌ اين‌ است‌ كه‌ نه‌ تنها شاعران‌ شيعه‌ مذهب‌ بلكه‌ شاعران‌ سني‌ مذهب‌نيز در منقب‌ سالار شهيدان‌ سوگنامه‌ سروده‌ و با سرودهاي‌ خويش‌ نداي‌ مظلوميت‌ سالاركربلا را به‌ گوش‌ آزاد مردان‌ جهان‌ رسانيده‌اند.

«عطار نيشابوري‌» شاعر و عارف‌ قرن‌ ششم‌ و اوايل‌ قرن‌ هفتم‌ ضمن‌ مرثيه‌سرايي‌ حسين‌ را ولي‌ خدا دانسته‌اند و سيرت‌ نيكويش‌ را ستوده‌ و از تشنه‌ كامي‌ و سربريده‌اش‌ ناليده‌:

آفتاب‌ آسمان‌ معرفت‌ آن‌ محمد صورت‌ و حيدر صفت‌او همچنين‌ امام‌ حسين‌ (ع) را چراغ‌ هدايت‌ و درياي‌ معرفت‌ مي‌داند و بر اين‌ عقيده‌ است‌كه‌ همه‌ عالم‌ از نورپاكش‌ منور شده‌ است‌:

چراغ‌ آسمان‌ مكرمت‌ بودجهان‌ علم‌ و بحر معرفت‌ بود«مولوي‌» شاعر و عارف‌ قرن‌ هفتم‌ در مثنوي‌، كربلا را همچون‌ كعبه‌ معرفي‌ مي‌كند:

مسجد اگر كربلاي‌ من‌ شوي‌كعبه‌ حاجت‌ رواي‌ من‌ شوي‌او در غزلي‌ ديگر به‌ توصيف‌ اين‌ مرغان‌ عاشق‌ كوي‌ يار پرادخته‌ كه‌ با رهايي‌ از خويش‌ به‌حقيقت‌ رسيده‌اند:

كجاييد از زجان‌ و دل‌ رهيده‌كسي‌ مر عقل‌ را گويد كجايي‌«سيف‌ فرغاني‌» از شاعران‌ سني‌ و حنفي‌ مذهب‌ كه‌ قصيده‌اي‌ در شهادت‌ گوهر پاك‌ علي‌مرتضي‌ سروده‌ و خسته‌ دلان‌ را در غم‌ و ماتم‌ فرو برده‌ است‌:

«خواجوي‌ كرماني‌» شاعر قرن‌ هشتم‌ درباره‌ فاجعه‌ كربلا بر اين‌ باور است‌ كه‌ اگركوه‌ اين‌ مصيبت‌ را بشنود دل‌ افگار خواهد شد و تاب‌ نخواهد آورد:

حديث‌ مقتل‌ او گر به‌ گوش‌ كوه‌ رسدشود زخون‌ دل‌ اجزاي‌ او عقيق‌ مذاب‌او در شعر ديگري‌ امام‌ حسين‌ را گوشواره‌ عرش‌، جهان‌ دارخرقه‌ پوش‌، خسرو صوفي‌نشان‌، سلطان‌ حيدري‌، مرواريد درياي‌ شريعت‌ محمدي‌ معرفي‌ مي‌كند كه‌ بالب‌ خشكيده‌به‌ شهادتش‌ رساندند و جهاني‌ را در سوگ‌ نشاندند:

در بحر شرع‌ لولو شهوار و همچو بحردر خويش‌ غرقه‌ گشته‌ ز پاكيزه‌ گوهري‌ «خواجه‌ ناصر بخاري‌» شاعر قرن‌ هشتم‌ با حسن‌ تعليلي‌ بسيار زيبا شكوفايي‌ گل‌ سرخ‌ دربهار را از خون‌ امام‌ حسين‌ مي‌داند و آناني‌ را كه‌ بعد از شهادت‌ آن‌ سرور دل‌ بر اين‌ دنيابسته‌اند كوردلاني‌ مي‌داند كه‌ اگر دنيا وفايي‌ داشت‌ با فرزند پيامبر (ص) چنين‌ نمي‌كردند:

گل‌ شكفد در بهار سرخ‌ زخون‌ حسين‌ سبزه‌ بر آيد زخاك‌، سبز زهر حسن‌در قرن‌ هشتم‌ «سلمان‌ ساوجي‌» در شعر خويش‌ امام‌ حسين‌ (ع) را مظهر اسرار خدا،چشم‌ و چراغ‌ انبياء، آرام‌ جان‌ علي‌ مرتضي‌ و گل‌ رخسار آل‌ مصطفي‌ معرفي‌ مي‌كند كه‌مدفن‌ مقدسش‌ كعبه‌ عز و علا و منزلگاه‌ آيات‌ رحمت‌ الله، مهبط‌ انوار عز و شرف‌ و مشهدآل‌ عباست‌.

بوي‌ خوش‌ نسيم‌ صبحگاهي‌ از تربت‌ با طراوت‌ اوست‌ و سياهي‌ شب‌ از كلاله‌زلفش‌ رنگ‌ گرفته‌، زوار حريمش‌ عرشيان‌ و افلاكيانند:

اي‌ دل‌ بي‌ صبر من‌، آرام‌ گير اين‌ جادمي‌وين‌ حريم‌ بارگاه‌ كعبه‌ عزو علاست‌ «اوحدي‌» يكي‌ از شاعران‌ ديگر است‌ كه‌ در قصيده‌اي‌ عزا به‌ منقبت‌ فرزند رسول‌ اللهپرداخته‌ و از چشمها مي‌خواهد بگريند و با سيل‌ اشك‌ صحراي‌ كربلا را آبياري‌ كنند:

اي‌ چشم‌ خاك‌ شو كه‌ بيابان‌ محنت‌ است‌اي‌ چشم‌ آب‌ ريز كه‌ صحراي‌ كربلاست‌«ابن‌ حسام‌» از شاعراني‌ است‌ كه‌ در حال‌ هجر به‌ سر مي‌برد او در فراق‌ خويش‌ راز به‌ بادصبا مي‌گويد و از او عاجزانه‌ مي‌خواهد كه‌ به‌ مدينه‌ و حجاز نزد رسول‌ الله برود و از قبرستان‌بقيع‌ بگذرد. آنگاه‌ عازم‌ نجف‌ اشرف‌ شود و پس‌ از آن‌ پيامش‌ را همراه‌ با درود به‌برگزيدگان‌ خدا به‌ كربلاي‌ حسيني‌ بگويد كه‌ چشمان‌ او به‌ خاطر هجر در خون‌ نشسته‌است‌.

او در اين‌ قصيده‌ شهيد كربلا را با جهاني‌ برابر مي‌كند كه‌ از ستم‌ شاميان‌ در غمش‌اشكها روان‌ است‌.

تلخ‌ است‌ كام‌ من‌ سخني‌ از لبش‌ بگوتنگ‌ است‌ عيش‌ من‌ خبري‌ زان‌ دهن‌ بياراو در قصيده‌ ديگري‌ آن‌ حضرت‌ را سرو باغ‌ لافتا، گلبن‌ باغ‌ مرتضي‌، نوبهار حسن‌، قبله‌دعاي‌ مستمندان‌ معرفي‌ مي‌كند كه‌ گرد و غبار مركب‌ زائرش‌ دواي‌ ديده‌ نابيناست‌:

عاشورا سرايي‌ در عصر صفوي‌:

عصر صفوي‌ كه‌ با تشيع‌ گرايي‌ سلاطين‌ و مردم‌ كشور همراه‌ بود سبب‌ شد عاشوراسرايي‌ در مركز حكومت‌ و ساير نقاط‌ مملكت‌ رونقي‌ به‌ سزا يابد و شاعران‌ اين‌ دوره‌ باتوجه‌ به‌ موقعيت‌ خويش‌ به‌ عاشورا سرايي‌ در مصيبت‌ سيدالشهداء پردازند.

مرثيه‌ سراي‌ و ذكر مصيبت‌ها در حيطه‌ مذهبي‌ در اين‌ دوره‌ دويست‌ ساله‌ پيش‌ ازتمام‌ دوره‌هاي‌ تاريخ‌ است‌. گرايش‌ شديد حكومت‌ صفوي‌ به‌ مذهب‌ تشيع‌ در مرثيه‌سرايي‌ و منقبت‌ خاندان‌ عصمت‌ و طهارت‌ بسيار مؤثر بوده‌ است‌. مثلاً وقتي‌ «محتشم‌»قصيده‌اي‌ در مدح‌ شاه‌ طهماسب‌ صفوي‌ سرود، شاه‌ گفت‌:

«من‌ راضي‌ نيستم‌ شاعران‌ زبان‌ به‌ مدح‌ و ثناي‌ من‌ بگشايند بهتر است‌ قصيده‌ درشأن‌ حضرت‌ علي‌ (ع) و امامان‌ معصوم‌ بگويند و جايزه‌ خود را ابتدا از ارواح‌ مقدس‌ آنان‌گرفته‌ پس‌ از آن‌ از ما توقع‌ بدارند.»

بنابراين‌ شاعراني‌ كه‌ با نيتي‌ غير از ستايش‌ امامان‌ و ترويج‌ انديشه‌هاي‌ مذهبي‌شعر مي‌گفتند در نزد شاهان‌ صفوي‌ جايي‌ نداشتند و به‌ خاطر همين‌ بسياري‌ از شاعران‌راه‌ هند را در پيش‌ گرفتند و به‌ دربار شاهان‌ هند رفتند.

اگر چه‌ اغلب‌ شاعران‌ در دوره‌هاي‌ قبل‌ از صفوي‌ شغل‌ و پيشه‌اي‌ نداشتند و فقط‌مداح‌ دربار حاكمان‌ و سلاطين‌ بودند در اين‌ دوره‌ بيشتر شاعران‌ صاحب‌ شغل‌ و پيشه‌اي‌بودند و شعر و شاعري‌ بيشتر در خدمت‌ اجر اخروي‌ قرار گرفته‌ است‌.

از لحاظ‌ سبك‌ شعري‌، اگر چه‌ شاعران‌ اين‌ دوره‌ به‌ خاطر تقليد، شعر در حالت‌

ركود به‌ سر مي‌برد اما برخي‌ شاعران‌ مضامين‌ جديدي‌ در شعر پديد آورده‌اند كه‌

در نوع‌ خود بي‌ نظير است‌.

شعرهاي‌ مذهبي‌ اين‌ دوره‌ از سوزناك‌ترين‌ و غم‌انگيزترين‌ مرثيه‌هاي‌ شعر ديني‌در طول‌ تاريخ‌ گذشته‌ است‌.

در دوره‌هاي‌ قبل‌ از صفويه‌ شاعران‌ اغلب‌ به‌ تك‌ بيتهايي‌ درباره‌ حماسه‌ كربلابسنده‌ كرده‌ و با ذكر مصيبت‌ سيدالشهداء و يارانش‌ اشك‌ از ديده‌ جاري‌ كرده‌اند شاعران‌اين‌ دوره‌ بيشتر خود را در سرزمين‌ كربلا احساس‌ كرده‌ به‌ گونه‌اي‌ كه‌ شاهد ستمگريهاي‌يزيديان‌ و تشنه‌ كامي‌ حسينيان‌ بوده‌اند.

اگر چه‌ عاشورا سرايي‌ از قدمت‌ بيش‌ از هزار ساله‌ در ادبيات‌ فارسي‌ برخوردار است‌و شاعران‌ پارسي‌ گو امام‌ حسين‌ را استوانه‌ حق‌ و حقيقت‌ دانسته‌اند اما به‌ يقين‌ بايد گفت‌:تعالي‌ مرثيه‌ سرايي‌ در شاعران‌ شيع‌ عصر صفوي‌ جلوه‌ گر شده‌ است‌.

«وحشي‌ بافقي‌» يكي‌ از شاعران‌ اين‌ دوره‌ در مرثيه‌اي‌ روز عاشورا را روز ماتم‌جهان‌ بيان‌ كرده‌ است‌ كه‌ يزيديان‌ با تيشه‌ ستم‌ گلستان‌ كربلا را غارت‌ كردند:

روزي‌ است‌ كه‌ بسته‌ تتق‌ آه‌ اهل‌ بيت‌چتر سياه‌ بر سر آل‌ عبا زده‌ است‌«بابا فغاني‌ شيرازي‌» شاعر ديگر اين‌ دوره‌ سرخي‌ رنگ‌ گلها را از خون‌ شهيدان‌ مي‌داند؛

هر گل‌ كه‌ بر دميد زهامون‌ كربلادارد نشان‌ تازه‌ مدفون‌ كربلا«اهلي‌ شيرازي‌» شاعر مشهور عصر صفوي‌ در حسرت‌ غم‌ تشنگان‌ كربلا ديده‌ را دجله‌ساخته‌ و از سوز جگر براي‌ سوخته‌هاي‌ دشت‌ كربلا با سوز و گداز مي‌نالد:

با شهداي‌ كربلا لاف‌ و وفا هر كه‌ زندگرنه‌ شهيد گريه‌ شد، مدعي‌ اي‌ است‌ بي‌ وفا«اهلي‌ شيرازي‌» در مرثيه‌ ديگري‌ خاك‌ كربلا را به‌ خاطر خون‌ اهل‌ بيت‌ پيامبر سرشار ازماتم‌ و اندوه‌ مي‌بيند:

محتشم‌ سرآمد عاشورا سرايان‌

«مولانا كمال‌ الدين‌ محتشم‌ كاشاني‌» از جمله‌ بازارياني‌ بود كه‌ به‌ شاعري‌ روي‌آورد او در بازار كاشان‌ به‌ بزازي‌ مشغول‌ بود.

محتشم‌ از كساني‌ بود كه‌ به‌ سفارش‌ شاه‌ طهماسب‌ صفوي‌ به‌ اشعار ديني‌ روي‌آورد. در ادب‌ فارسي‌ كم‌ نيستند شاعران‌ عارفي‌ كه‌ لطف‌ خداوندي‌ شامل‌ آنان‌ گشته‌ ازگرداب‌ مدح‌ و ستايش‌ به‌ تعالي‌ عرفان‌ رسيده‌اند «سنايي‌ غزنوي‌» شاعر و عارف‌ قرن‌ششم‌ كه‌ چهل‌ سال‌ از عمرش‌ به‌ بطالت‌ گذشت‌ و سرانجام‌ به‌ عرفان‌ روي‌ آورد و ازشاعران‌ عارف‌ معروف‌ گشت‌. او اولين‌ شاعري‌ است‌ كه‌ عرفان‌ در شعر او جلوه‌ گري‌مي‌كند. «ناصر خسرو قبادياني‌» كه‌ به‌ قول‌ خودش‌ با ديدن‌ خوابي‌ از خواب‌ چهل‌ ساله‌بيدار مي‌شود و عطار نيشابوري‌ يكباره‌ وابستگي‌هاي‌ دنيا را رها مي‌كند. «محتشم‌» نيزيكي‌ از شاعراني‌ است‌ كه‌ لطف‌ خداوندي‌ شامل‌ او گشت‌ او كه‌ ابتدا شاعري‌ قصيده‌ پرداز ومديحه‌ سرا بود با سرودن‌ تركيب‌ بند معروف‌ عاشورايي‌ خويش‌ خورشيد درخشان‌ آسمان‌مرثيه‌ سرايي‌ گرديد تا جايي‌ كه‌ شاعران‌ صاحب‌ ذوقي‌ چون‌ «صباحي‌ بيدگلي‌»، «وصال‌شيرازي‌» و «ميرزا محمود فدايي‌ مازندراني‌» كه‌ طولاني‌ترين‌ تركيب‌ بند عاشورايي‌ ادب‌فارسي‌ را در بيش‌ از چهار هزار بيت‌ سروده‌ است‌ از سبك‌ او پيروي‌ كرده‌اند.

او در مرثيه‌ سرايي‌ بهترين‌ قالب‌ را برگزيد و با سرودن‌ دوازده‌ بند معروف‌ عاشورايي‌والاترين‌ مرثيه‌ سراي‌ شعر پارسي‌ گشت‌ كه‌ هر چه‌ دارد. همه‌ از دولت‌ اقبال‌ حسين‌ (ع) دارد و بس‌.

«محتشم‌» در اين‌ شعر واقعه‌ كربلا را به‌ قيامتي‌ مانند كرده‌ است‌ كه‌ بدون‌ آنكه‌اصرافيل‌ در صور بدمد قيامتي‌ به‌ پا مي‌شود او چون‌ بر احاديث‌ اسلامي‌ احاطه‌ كامل‌ داردحالتهاي‌ پديدار شدن‌ قيامت‌ را شرح‌ مي‌دهد «آفتاب‌ از مشرق‌ طلوع‌ مي‌كند و در تمام‌عالم‌ شور قيامت‌ پديد مي‌آيد و زلزله‌ بزرگي‌ در زمين‌ رخ‌ مي‌دهد».

گر خوانمش‌ قيامت‌ دنيا عجيب‌ نيست‌اين‌ رستخيز عام‌ كه‌ نامش‌ محرم‌ است‌و در قسمتي‌ ديگر:

او شاعري‌ است‌ كه‌ هر واژه‌ را در جاي‌ مناسب‌ خويش‌ بكار برده‌ است‌ كمتر شاعري‌مانند او اينگونه‌ از واژه‌ها در نهايت‌ سلاست‌ و صلابت‌ استفاده‌ مي‌كند و از آن‌ بهره‌مندمي‌گردد.

بر خوان‌ غم‌ چون‌ آدميان‌ را صلا زدنداول‌ صلا به‌ سلسله‌ انبيا زدنداصلي‌ترين‌ معني‌ واژه‌ «صلا زدن‌» دعوت‌ كردن‌ براي‌ غذا است‌، لذا، او در ابتدا خوان‌ راگسترده‌ سپس‌ آدميان‌ را صلا زده‌ است‌:

در بيتي‌ ديگر:

زان‌ تشنگان‌ هنوز به‌ عيوق‌ مي‌رسدفرياد العطش‌ ز بيابان‌ كربلادر اين‌ بيت‌ واژه‌ «عيوق‌» را آورده‌ است‌. عيوق‌ ستاره‌اي‌ است‌ سرخ‌ و آتشين‌ كه‌ در سمت‌راست‌ دورترين‌ قسمت‌ آسمان‌ است‌ با تشنگي‌ و سوزندگي‌ ارتباط‌ خاصي‌ دارد راهنماي‌تشنگان‌ در بيابانهاست‌، لذا فرياد العطش‌ كودكان‌ به‌ عيوق‌ مي‌رسد.

و يا:

واژه‌ «خس‌» را بالاترين‌ بار معنايي‌ به‌ كاربرده‌ است‌.

در بيت‌:

‌واژه‌ «زاده‌» در كنار «زياد» و «نمرود» و «شداد» در نهايت‌ سلاست‌ در اوج‌ معنا به‌ كار برده‌است‌.

از جهت‌ تصوير اگر چه‌ اغلب‌ شاعران‌ تصوير سازي‌ را فقط‌ به‌ خاطر زيبايي‌ در شعرآورده‌اند محتشم‌ كوشش‌ كرده‌ است‌ تصوير را وسيله‌اي‌ براي‌ القاء حالتها و نمايش‌ جوانب‌گوناگون‌ قرار دهد لحظه‌ لحظه‌ اين‌ حماسه‌ را احساس‌ كرده‌ است‌. گويي‌ او در متن‌ واقعه‌بوده‌ و آنچه‌ تصور مي‌كند نه‌ تنها با چشم‌ ديده‌ است‌ بلكه‌ ضربه‌هاي‌ سلاح‌ها و سوز و گدازتشنگي‌ را چشيده‌ است‌ و اين‌ همان‌ هم‌ دردي‌ با مظلومان‌ دشت‌ كربلاست‌:

هر چند بر تن‌ شهدا چشم‌ كار كردبر زخمهاي‌ ضربه‌ تير و سنان‌ فتاديكي‌ از ويژگي‌هاي‌ بارز «محتشم‌» هوشياري‌ عجيب‌ او در شناخت‌ نقش‌هاي‌ مختلف‌واژه‌ هاست‌ او جاي‌ آريه‌ها را مي‌داند هيچگاه‌ به‌ طرف‌ افراط‌ و تفريط‌ نمي‌رود همه‌ را درحد اعتدال‌ به‌ كار مي‌بندد تشبيه‌ها و استعارهاي‌ بيت‌هاي‌ زير بيان‌ گر اين‌ مطلب‌ است‌:

كاش‌ آن‌ زمان‌ سرادق‌ گردون‌ نگون‌ شدي‌اين‌ خيمه‌ بلند ستون‌ بي‌ ستون‌ شدي‌و:

اين‌ نخل‌تر كز آتش‌ جانسوز تشنگي‌ دود از زمين‌ رسانده‌ به‌ گردون‌ دون‌ شدي‌واژه‌ «نخل‌» را به‌ تنهايي‌ به‌ كار نبرده‌ است‌ بلكه‌ صفت‌ «تر» را در كنار آن‌ قرار داده‌ تا باتشنگي‌ مناسبت‌ داشته‌ باشد.

و «خشك‌ لب‌» در كنار فرات‌ قرار گرفته‌ شده‌ است‌:

اين‌ خشك‌ لب‌ فتاده‌ دور از لب‌ فرات‌كز خون‌ او زمين‌ شده‌ جيحون‌ حسين‌ توست‌پرنده‌ خيال‌ او تا مرز حيرت‌ پرواز مي‌كند او مي‌تواند از رهگذر تصويرهاي‌ استعاره‌ و تشبيه‌بگذارد و به‌ نهايت‌ صور خيال‌ برسد.

در تركيب‌ بند «محتشم‌» وسيع‌ترين‌ صور خيال‌ اغراق‌ شاعرانه‌ است‌. اغراق‌ درشعر او ويژگيهايي‌ دارد كه‌ از نظر برتري‌ با اشعار شاعران‌ قابل‌ قياس‌ نيست‌ اغراقهاي‌ اوشامل‌ رمز و رازهايي‌ است‌ كه‌ جلوه‌ گر حقيقت‌ هاست‌ «فردوسي‌» در بيت‌:

شود كوه‌ آهن‌ چو درياي‌ آب‌اگر بشنود نام‌ افراسياب‌به‌ غير از شكوه‌ و عظمت‌ افراسياب‌ هدفي‌ ديگر ندارد اما محتشم‌ از اغراق‌ نه‌ تنها براي‌بيان‌ عظمت‌ فاجعه‌ كربلا بلكه‌ هدفي‌ فراتر از آن‌ دارد:

باز اين‌ چه‌ رستخيز عظيم‌ است‌ در زمين‌بي‌ نفخ‌ صور خواسته‌ تا عرش‌ اعظم‌ است‌اگر «فردوسي‌» در محسوسات‌ قدم‌ مي‌گذارد و مي‌گويد:

چنانش‌ بكوبم‌ به‌ گرز گران‌كه‌ فولا كوبند آهنگران‌او از اين‌ مرحله‌ پا فراتر مي‌نهد و در نامحدود كرانه‌ جاي‌ مي‌گيرد او در اغراقها نيز آنچه‌فقه‌ شيعي‌ به‌ او آموخته‌ مدد مي‌جويد «قيامت‌، بارگاه‌ قدس‌، ملك‌...»

در بارگاه‌ قدس‌ كه‌ جاي‌ ملال‌ نيست‌سرهاي‌ قدسيان‌ همه‌ بر زانوي‌ غم‌ است‌و يا:

شد وحشتي‌ كه‌ شور قيامت‌ ز ياد رفت‌چون‌ چشم‌ اهل‌ بيت‌ بر آن‌ كشتگان‌ فتادو يا:

چون‌ خون‌ زحلق‌ تشنه‌ او بر زمين‌ رسيدجوشيد از زمين‌ و به‌ عرش‌ برين‌ رسيدو يا:

آن‌ خيمه‌اي‌ كه‌ گيسوي‌ حورش‌ طناب‌ بود شد سرنگون‌ ز باد مخالف‌ حباب‌ وار«محتشم‌» در اين‌ تركيب‌ بند به‌ غير از مرثيه‌ و ندبه‌ هدف‌ ديگري‌ دارد او بيان‌ كنندة‌حقيقت‌ها و واقعيت‌ هاست‌ يكي‌ از اهداف‌ يزيديان‌ و خاندان‌ بني‌ اميه‌ گمنام‌ نگه‌ داشتن‌اين‌ نهضت‌ بود تا جايي‌ كه‌ كاروان‌ اُسرا را خارجي‌ لقب‌ دادند، «محتشم‌» در اين‌ مرثيه‌بيان‌ گر آن‌ است‌ كه‌ امام‌ حسين‌ كيست‌ و چه‌ مقامي‌ دارد؟ لذا فرياد بر مي‌آورد:

آن‌ سر كه‌ بود كه‌ بر سرودش‌ نبي‌ مدام‌اكنون‌ بيا بر سر اين‌ نيزه‌ها ببين‌

آن‌ تن‌ كه‌ بود كه‌ پرورشش‌ در كنار تو غلطان‌ به‌ خون‌ به‌ معركه‌ كربلا ببين‌كه‌ بيان‌ گر: «حسين‌ مني‌ و انا من‌ حسين‌» است‌ .

بي‌ اختيار نعره‌ هذا حسين‌ اوسرزد چنان‌ كه‌ آتش‌ از او در جهان‌ زدندو نا گاه‌ خواننده‌ خود را در شام‌ و كوفه‌ خطبه‌ كوبنده‌ زينب‌ را به‌ ياد مي‌آورد كه‌:

خورشيد و آسمان‌ و زمين‌ نور مشرقين‌پرورده‌ كنار رسول‌ خدا حسين‌او در بيت‌ ديگر مقام‌ و عزت‌ امام‌ حسين‌ (ع) را چنين‌ بيان‌ مي‌كند:

و باز كينه‌ اين‌ قوم‌ را به‌ گذشته‌ بر مي‌گرداند كه‌ با مادرش‌ حضرت‌ زهرا (س‌)چه‌كردند:

آن‌ در كه‌ جبرئيل‌ امين‌ بود خادمش‌اهل‌ ستم‌ به‌ پهلوي‌ خيرالنسا زدنداين‌ حدث‌ معروف‌ « ان‌ الحسين‌ مصباح‌ الهدي‌ و سفينة‌ النجاة‌ » را «محتشم‌» در اين‌تركيب‌ دو بار بيان‌ كرده‌ است‌:

كاش‌ آن‌ زمان‌ كه‌ كشتي‌ آل‌ نبي‌شكست‌عالم‌ تمام‌ غرقه‌ درياي‌ خون‌ شدي‌او بيان‌ كننده‌ آن‌ است‌ كه‌ يزيد كيست‌ و از چه‌ خانداني‌ است‌، لذا، بهترين‌ تعبير را كه‌برگفته‌ از قرآن‌ است‌ انتخاب‌ كرده‌:

بهر خسي‌ كه‌ بار درخت‌ شقاوت‌ است‌در باغ‌ دين‌ چه‌ با گل‌ و شمشاد كرده‌اي‌«درخت‌ شقاوت‌» اين‌ همان‌ تفسير آيه‌ « مثل‌ كلمه‌ خبيثه‌ كشجره‌ خبيثه‌ اجتثت‌ من‌ فوق‌الارض‌ مالها من‌ قرار» كه‌ تفسير نويسان‌ نقل‌ كرده‌اند منظور از شجره‌ خبيثه‌ كه‌ به‌ قول‌محتشم‌، همان‌ درخت‌ شقاوت‌ مي‌باشد بني‌ اميه‌ است‌.

هنگامي‌ كه‌ دختر امام‌ حسين‌ (ع) با سر بريده‌ پدر رو به‌ رو شد اولين‌ سخنش‌ اين‌بود كه‌اي‌ پدر! چادر از سر ما برداشته‌ و عمه‌ام‌ زينب‌ را كتك‌ زدند حضرت‌ زينب‌ (س‌) درخطبه‌ معروفش‌ به‌ يزيد فرمود: «شما كنيزكان‌ خود را پنهان‌ نگاه‌ داشته‌ايد و خاندان‌پيامبر را به‌ هر سو مي‌بريد و چشمها آنها را مي‌نگرند» محتشم‌ از اين‌ سوگ‌ با دلي‌ پر دردمي‌گويد:

و سپس‌ او با مهارتي‌ تمام‌ قيامتي‌ را كه‌ در ابتداري‌ اين‌ تركيب‌ نبد پديد آورده‌ بودنابود مي‌سازد زيرا حادثة‌ عظيم‌تري‌ رخ‌ مي‌دهد:

شد وحشتي‌ كه‌ شور قيامت‌ زياد رفت‌چون‌ چشم‌ اهل‌ بيت‌ بر آن‌ كشتگان‌ فتاداو به‌ خاطر اوج‌ اين‌ فاجعه‌ جمله‌ معروف‌ حضرت‌ زينب‌ «انت‌ اخي‌» را بيان‌ مي‌كند:

و سرانجام‌:

نتيجه‌

از هنگامي‌ كه‌ امام‌ حسين‌ (ع) به‌ شهادت‌ رسيد. شاعران‌ آزاده‌ اين‌ واقعه‌ را به‌تصوير كشيده‌اند و در سوگ‌ سالار شهيدان‌ ناليده‌ و هر يك‌ در فراخور حال‌ سوگنامه‌هاسروده‌اند. در دوره‌ صفوي‌ كه‌ تشيع‌ گرايي‌ رونق‌ مي‌يابد عاشورا سرايي‌ نيز بسيار رواج‌مي‌گيرد، كه‌ اوج‌ اين‌ عاشورا سرايي‌ در تركيب‌ بند محتشم‌ نمودار شده‌ است‌، زيرا محتشم‌با ذوق‌ سرشار خويش‌ و احاطه‌ در احاديث‌ و روايات‌ اسلامي‌ چنان‌ آن‌ را ترسيم‌ كرده‌ است‌كه‌ گويي‌ نه‌ تنها اين‌ واقعه‌ را ديده‌ بلكه‌ در آن‌ شركت‌ داشته‌ است‌ تا جايي‌ كه‌ خواننده‌ را باخويش‌ همنوا مي‌سازد. از طرفي‌ ديگر او هدفي‌ والاتر از مرثيه‌ سرايي‌ دارد و آن‌ بيان‌كننده‌ حقيقتي‌ است‌ كه‌ هميشه‌ ستمگران‌ تاريخ‌ قصد پنهان‌ كردن‌ آن‌ را داشته‌اند.