نگاهى به عاشورا پژوهى در غرب

عبدالحسين حاجى ابوالحسنى

و محمد نورى

مقدمه

به حادثه غم انگيز كربلا و شهادت مظلومانه حسين بن علي(ع) (4-61 ق) بسيارى از متفكران و پژوهشگران غرب توجه كرده اند. صرف نظر از انگيخته هاى روانى و فكرى وقتى به كارنامه عاشورا نگارى آنان مي نگريم, مي بينيم كه كانون پژوهشى آنها معطوف به چند نكته و به عبارت ديگر رويكرد آنان متوجه چند مقوله بوده است: مظلوميت شخصيت و خانواده امام حسين(ع)؛ وقوع چنين حادثه زشت و قبيحى در نظام سياسى با نام اسلام؛ عملكرد حكومت داراى عنوان اسلام در مورد مخالفان سياسى و فرهنگي؛ خط مشى و تاكتيك هاى امام به عنوان رهبر مخالفان نظام حاكم؛ جريان هاى معارضه جو در دولت اسلامي.

تحليل هاى پژوهشگران غرب عمدتاً در چارچوب پنج محور مزبور شكل گرفته است.

در سه دهه اخير و با رونق و گسترش حركت هاى انقلابى در جهان اسلام و بازسازي انديشه هاى قيام طلبانه بر اساس رخداد طف, پژوهشگران غرب رويكردهاى جديدى به آموزه هاى كربلا ارائه كردند. البته پژوهشگران مسلمان و كلاً ادبيات عاشورا نگاري مسلمانان در دهه هاى اخير هم، دچار تحول و قرائت هاى جديدى از اين واقعه شده است. اما غربي ها, آبشخور اين ادبيات و روش جديد تحقيقاتى را بنيادگرايى اسلامى دانستند و جامعه شناسى عمومي و علمي شيعه را زمينه مساعدى براى بسط اين انديشه ها يافتند .

در اين مقاله فقط به معرفى منابعى كه در غرب و از سوى پژوهشگران غربى منتشر شده مي پردازيم. از اين رو آثارى كه پژوهشگران غير مسلمان شرقى يا خاورشناسان شرق ارائه كرده اند از قلمرو خارج است . دوم آن كه فقط منابع مهم اساسي، نه ژورناليستى و سست، در قلمرو بحث است و منظور نگاشته هايى است كه در قالب مرجع نگارى ارائه شده يا نوشته هايى كه مبنا و پايه بسيارى از پژوهش هاى بعدى قرار گرفته است. اين نوشته ها به ترتيب تاريخ انتشار معرفى مي شوند. روش اين گونه است كه ابتدا به معرفى مختصر نويسنده و آثار مهم مربوط وى مي پردازيم، آن گاه كارنامه عاشورا نگارى او ارائه مي شود. البته نبايد توقع داشت كه زندگي نامه هركس به تمامى و جامعيت عرضه شود. هم چنين به نقد آثار عاشورا نگارى غربي ها نپرداخته ايم و فقط به شيوه توصيفى عمل شده است .

ترجمه ها و تصحيح ها

آگاهى خاورشناسان به ميراث علمى مسلمانان در زمينه عاشورا نگاري، ابتدا از طريق ترجمه آثار يا در جريان تصحيى اين آثار انجام يافت. طبق گزارش سِزگين، هاينريش فرديناند وستنفلد كتاب مقتل الحسين (ع)، ابى مخنف را به آلمانى ترجمه كرد .

نوشته والييرى در بخش مآخذ مقاله دائره المعارف اسلام ، به گونه اى است كه اشاره به ترجمه آلمانى كتابى از ابن طاووس دارد. متن نوشته والييرى اين چنين است:

ابن طاووس, على بن موسى نويسنده متنى كه ترجمه آن در كتاب زير آمده است:

Der Tod Des Husein Ben Ali Und Die Rache, Ein Arabischen His Torischer Roman, Aus Dem.

وستنفلد اين ترجمه را در گتنگن، به سال 1883 ميلادى در جلد سي ام Abh. G. Gott منتشر كرده است .

جمع بين گزارش سزگين و والييرى اين است كه، وستنفلد دو كتاب يا بخش هايى از دو كتاب ابى مخنف و ابن طاووس را ترجمه كرده است. البته با توجه به حجم زياد اين دو اثر، اين گزارش ها را بايد با ترديد نگريست. اصل ترجمه را براى داورى نهايى به دست نياورديم.

غير از دو اثر مزبور، كه خبر ترجمه آلمانى آنها در دسترس است, كارنامه تصحيى و ترجمه خاورشناسان در زمينه منابع عمومى تاريخ اسلام گسترده تر است. بسيارى از منابع تاريخ كه مشتمل بر حوادث كربلا و عاشورا هم بود، به دست آنان ترجمه يا سامان يافت و بدين وسيله، غرب با ميراث عظيمى از عاشورا نگارى مسلمانان آشنايى يافت. در اين جا فقط نمونه هايى را معرفى مي كنيم :

ترجمه انگليسى كتاب الإرشاد شيخ مفيد، دستمايه اى براى مطالعات و پژوهش هاى خاورشناسان دربار ه كربلا و امام حسين (ع) بوده است . براى نمونه مقاله Husayn Ibn Ali در دائر ه المعارف جهان نوين اسلام، بسيار وامدار اين اثر است .

هاوارد، تاريخ طبري (بخش خلافت يزيد بن معاويه) را به انگليسى ترجمه كرد و وقتى در اختيار پژوهشگران قرار گرفت، در عاشورا پژوهى آنها هم مؤثر افتاد .

متن تاريخ طبرى براى اولين بار به كوشش دخويه و با همكارى بارت, نولدكه, لوت, ملرو گويدى بين سال هاى 1879- 1898 در ليدن منتشر شد. هم چنين دخويه گزيده اى از مطالب تاريخ طبري، كه مربوط به سال هاى 65 - 99 قمرى و شامل حوادث كربلا هم بود منتشركرد.

أنساب الأشرف بلاذرى ( - 279ق), از متون كهن و اصيل تاريخ اسلام است كه خاورشناسان متعدد در تصحيى و چاپ آن كوشيدند. يك جلد كه موضوع آن على بن ابي طالب و فرزندان است به كوشش مادلونگ چاپ شد .

متن ديگرى كه مورد اهتمام مستشرقان قرارگرفت، تجارب الأمم و تعاقب الهمم ابن مسكويه ( - 421 ق) است. هنرى فردريك آمِدروز (1854 - 1917م) مستشرق انگليسى آن را تصحيى و چاپ كرد و مارگوليوث (1858 - 1940م) در برخى قسمت ها با آمدروز همكارى داشت و خلاصه اى از اين كتاب را هم بعداً به انگليسى ترجمه كرد .

برخى كتاب هاى كهن ديگر كه مورد اهتمام خاورشناسان قرار گرفت و يا ترجمه گرديد عبارتند از: الفتوى از ابن اعثم كوفي, الكامل فى التاريخ از ابن اثير, المختصر فى أخبار البشر از ابى الفداء و مروج الذهب و معادن الجوهر از مسعودي.

محققان غرب، تقريباً اكثر منابع كهن تاريخى مسلمانان را منتشر كرده اند كه آوردن اطلاعات همه آنها بسيار طولانى است .

نوشته هاى تحليلى

عاشورا پژوهى غربي ها در قالب نوشته هاى كلاسيك وعلمى و تحليلي، به نيمه دوم سد ه نوزدهم ميلادى مربوط است. اما اين نوشته ها در لابه لاى كتاب ها آمده و مستقل نبوده است. ويژگى ديگر اين پژوهش ها اين است كه با روش تاريخى و اتكا بر منابع تاريخى تدوين شده است.

از نيمه دوم سده بيستم به تدريج شاهد تحولى در عاشورا پژوهى غربي ها هستيم. اولاً كتاب ها و مقالات مستقل در اين زمينه ارائه شد. دوم آن كه تنوع موضوعى و روشى پيدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاريخى و توصيفى اكتفا نكردند بلكه با شيوه هاى تعليل حوادث از منظر هاى جامعه شناسى و علوم سياست, مانند بررسي هايى در زمينه آداب و رسوم اجتماعى همچون ـ تعزيه ـ به تحليل جامعه شناختى و روانى اين آداب و رسوم و حتى تعارض هاى مذاهب اسلامى در اين زمينه پرداختند.

دراين بخش مقاله ابتدا به پژوهش هاى قديمي تر و پس از آن به دستاورد هاى پژوهشى مستقل و جديدتر غرب مي پردازيم.

هاينريش فرديناند وستنفلد (1808 - 1899م)

خاورشناس آلمانى و متخصص در تاريخ اسلام و ادبيات عربى است . مدارج علمى را در دانشگاه هاى هانور و برلين به پايان برد. اولين پژوهشگرى است كه مقتل نگارى را با انتشار مقاله اى درباره مقتل الحسين(ع) ابى مخنف به غرب شناساند . كار ديگر او ترجمه همين اثر به آلمانى بود كه قبلاً معرفى شد.

اگست مولر (1848 - 1892م)

فرزند شاعر بزرگ آلمانى ويلهم مولر است. فارغ التحصيل زبان هاى شرقى از دانشگاه ليپزيك و دانشگاه وين است. كتاب ها و مقالات فراوانى در زمينه هاى گوناگون تاريخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع اتمام كار ناتمام نولدكه بود, يكى از آثار مهم اوست. بخشى از اين اثر درباره حسين بن علي(ع) است. از نظر قدمت از اولين پژوهش هايى است كه ماجراى طف را مطرى كرد .

يوليوس ولهاوزن (1844 - 1918م)

از خاورشناسان سرشناس آلمانى است كه از دانشگاه گتنگن آلمان در رشته زبان هاى شرقى فارغ التحصيل شد. علاقه زيادى به تاريخ اسلام داشت به همين دليل مثلاً بخشى از كتاب مغازى واقدى را با عنوان محمد (ص) در مدينه، به آلمانى ترجمه كرد كه در برلين, 1882 منتشر گرديد. كتاب ديگرى با نام مقدمه اى بر تاريخ اسلام نگاشت. از 1887 به تصحيى تاريخ طبري پرداخت. اما در دو اثر از حسين بن علي(ع) و حادثه كربلا به تفصيل سخن گفت: يكى كتاب معارضه جويي احزاب سياسى و دينى در اسلام، كه در سال 1901 منتشر گرديد . دوم، كتاب دولت عربى از ظهور اسلام تا پايان دولت اموى و سقوط آن كه در برلين در سال 1902 منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاريخي, جامعه شناسى و كلامى به نقش حسين بن علي(ع) در دوره خلافت اموى پرداخته است. گراهام وير اين اثر را به انگليسى ترجمه كرد و در كلكته با عنوان سلطنت عرب و سقوط آن منتشر گرديد. هم چنين دوبار به عربى ترجمه شد. ترجمه نخست را يوسف العش از انگليسى انجام داد و در دمشق, 1956 منتشر ساخت. ترجمه دوم را محمد عبد الهادى ابوريده از متن آلمانى و انگليسى در قاهره, 1957 نشر داد.

كتاب معارضه جويى احزاب سياسى و دينى در اسلام, مفصلاً به مخالفت هاى خوارج و شيعه با خلافت مركزى پرداخته است و حدود چهل صفحه از اين اثر درباره حسين بن علي(ع) است .

ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاريخ سامى و عرب و به ويژه تاريخ صدر اسلام گذراند، تأثير به سزايى در حوزه هاى تحقيقاتى غرب داشت و نوشته هاى او به ويژه در مورد حسين بن علي(ع)، مبناى بسيارى از كارهاى بعدى قرار گرفت .

هنرى لامنس ( 1862 - 1937م)

اصالتاً فرانسوى است ولى در بلژيك متولد شد. در 1878 به جامعه رهبانيت گراييد. از فارغ التحصيلان دانشگاه قديس يوسف (سنت ژوزف) بيروت در رشته ادبيات عرب است. مقالات و كتاب هاى متعدد در موضوعات تاريخ اسلام دارد. اولين نگارشى كه در آن به حسين بن علي(ع) پرداخت, كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد است كه در رم به سال 1912 انتشار يافت .پس از آن بود كه در زمره نويسندگان دائر ه المعارف اسلام ليدن قرار گرفت و مقاله «حسين بن علي(ع)» را نگاشت. دراين مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد بسيار استفاده كرد . ابراهيم زكى خورشيد آن را به عربى ترجمه كرد و احمد محمد شاكر نقدهايى بر مطالب آن نگاشت كه در پاورقى مقاله آمده است. در ويرايش دوم دائره المعارف اسلام, مقاله لامنس حذف شد و مقا له جديدى از وشيا والييري جاى آن را گرفت. كار والييري، كه به صورت مقاله بلندى در آن دائره المعارف منتشر شد، را مي توان آخرين و مهم ترين پژوهش غربي ها درباره حسين بن علي(ع) دانست . لامنس كتاب حجيمى درباره يزيد نگاشت. عنوان اين اثر، خلافت يزيد اول است كه انتشارات كاتوليكى در سال 1922 چاپ كرد . حدود يك پنجم يعنى صد صفحه اين اثر، درباره حسين بن علي(ع) است. گويا پيش از اين بخشى يا فشرده اى از اين كتاب در مجله MFO (مجلد5, 1911 ص80-129) منتشر شده است.

پيش از اين دو اثر, كتاب ديگرى با عنوان حكومت خليفه اموى معاويه اول در 448 صفحه در پاريس به سال 1906م منتشر كرد كه به شخصيت و قيام امام حسين(ع) هم پرداخته است.

آثار لامنس را مي توان از مهم ترين آثار در اوايل نيمه اول سده بيستم درباره امام حسين(ع) در اروپا به حساب آورد به طوري كه پژوهشگران پس از او، بسيار بر آن آثار اعتماد و اتكا داشته اند.

دوايت دونالسون

خاورشناس بريتانيايى است كه پژوهش هاى زيادى درباره شيعه انجام داد و كتاب عقيده شيعه در امامت را در سال 1931 منتشر كرد. پس از آن كتاب مذهب شيعه را در 1933 به چاپ سپرد . بخشى از اين اثر درباره امامت و حسين بن علي(ع) است.

الساندرو بوساني ( - 1921م)

از خاورشناسان بنام ايتاليايى است . آثار فراوانى در موضوعات تاريخ اسلام و ايران پس از اسلام دارد. كتاب اديان ايران از جمله آثار مهم او به شمار مي آيد. در اين اثر به تاريخ پيدايش و تحول مذهب تشيع در ايران و اعتقادات مردم اين سرزمين مي پردازد. بخش مهمى از كتاب درباره امام حسين(ع) و عاشورا و كربلاست.

وشيا والييري

از خاورشناسان ايتاليا و استاد دانشگاه ناپل ايتاليا در رشته تاريخ اسلام است. در كشورهاى اسلامى عمدتاً از طريق كتاب تاريخ اسلام كمبريج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امويان در بخش اول كتاب را، او نوشت. قسمت هاى ديگر اين بخش را مونتگُمرى وات و سورول نوشتند. او در اين قسمت به ماجراى كربلا و عاشورا پرداخته است. از آن جا كه تاريخ اسلام كمبريج از منابع پژوهشى و از متون درسى دانشگاه هاى غرب است، نوشته هاى والييرى توانسته است در سطى وسيع گسترش يابد و تأثير گذارد.

كار ديگر والييري، مقاله بلند او در دائره المعارف اسلام ليدن با عنوان حسين بن علي(ع) است. اين مقاله را مي توان آخرين اثر مهم عاشورا نگارى در فرهنگ غرب دانست.

تحقيقات مهم جديد غربي ها

1. شوبل، كتاب كربلا سرزمين مقدس از ديدگاه شيعيان آمريكاى شمالي را در 1996 منتشر كرد . پيش از آن، كتابى با عنوان مراسم دينى در اسلام معاصر دربار ه آداب و رسوم شيعيان به ويژه مراسم عاشورا در آسياى جنوبى را ارائه نمود .

2. فير، اثرى با عنوان مراسم عاشورا در ميان مسلمانان اهل سنت نوشت كه در 1995 منتشر شد .

3. دائره المعارف اسلام چاپ ليدن سه مقاله «حسين بن علي(ع)», «عاشورا» و «كربلا» را در بين مقالات خود ارائه كرد .

4. پيتر چلكووسكى كتاب تعزيه را درباره نمايش هاى دراماتيك در زمينه عاشورا و كربلا منتشر كرد . اين كتاب مجموعه اى از مقالات نويسندگان غربى و ايرانى است. اين اثر را داود حاتمى به فارسى ترجمه و با عنوان تعزيه هنر بومى پيشرو ايران منتشر كرد .

5. ديويد پيناولت, اثرى با عنوان اسب كربلا منتشر كرد . اين اثر را مي توان در زمره آخرين پژوهش ها در اين باره دانست.

6. اسپوزيتو سرويراستار دائره المعارف جهان معاصر اسلامي, سه مقاله «محرم», «كربلا» و «عاشورا» را تهيه كرده است. اين مقالات از نگاه مسائل جديد جهان اسلام، به حادثه عاشورا و اعتقادات مسلمانان در اين زمينه مي پردازد و نشانگر اهتمام غرب به عاشورا پژوهى است.

7. گرونبوم در كتاب بزرگداشت هاى اسلامي به عاشورا و محرم، به عنوان يكى از شعائر و مراسم دينى هم پرداخت .

8. ريگيو مجموعه اى از مقالات تحليلى و علمى را درباره تعزيه فراهم آورد. اين كتاب را تعزيه: شعائر و باورهاى عمومى در ايران نام نهاد .

9. رُزى و بُمباسى با همكارى يكديگر كتابى درباره تعزيه و نمايش هاى دراماتيك مذهبى در ادبيات ايرانى تأليف كردند و ابعاد مختلف خاطره نگارى نمايشى عاشورا را ترسيم و تحليل نمودند .

10. انطوان بارا كتاب الحسين فى الفكر المسيحى را تأليف كرد كه موضوع آن بديع و نو است. بارا سيره انسانى حسين بن علي(ع) و تحليل ارزش هايى كه وى در راه آنها به شهادت رسيد را به خوبى ارائه كرده است. نويسنده بسيار تحت تأثير رفتار و سلوك امام قرار داشته و با مقايسه سيره انسانى حضرت مسيى و حسين بن علي(ع)، كه هر دو به شهادت منجر شد، به همانندي هاى آن دو شخصيت تأكيد ورزيده است .

11. كورت فريشلر با تحقيق درباره حسين بن علي(ع) و انعكاس سيره و شهادت و آموزه هاى ايشان در فرهنگ ايراني، كتاب امام حسين و ايران را تدوين كرد. ذبيى ا... منصورى اين اثر را به فارسى برگرداند. البته به اصل متن دست نيافتيم و آقاى منصورى مشخصات متن انگليسى را ارائه نكرده است .

12. ايند ورنر مقاله اى درباره مراسم عزادارى شيعيان با عنوان «زنجيرزنى و سينه زنى شيعيان در محرم» در مجله اسلام منتشر كرد كه در واقع نقادى اين سنت ديرينه است .

13. كار اخير ويلفرد مادلونگ (1930م ـ ) را درباره خلافت اسلامى در صدر اسلام، كه ضمناً بخشى را هم به حسين بن علي(ع) اختصاص داده، نبايد ناديده گرفت. اين اثر با عنوان جانشينى حضرت محمد: پژوهشى درباره خلافت نخستين منتشر شد. بعدها احمد نمايى و چند تن ديگر، آن را به فارسى ترجمه كردند .

آنچه ارائه شد فقط گزيده اى از عاشورا پژوهى غرب از اين منبع فيّاض بود. اميد است اطلاعات پژوهش هاى غربي ها در اين باره به تمامى انتشار يابد تا راهى در جهت ارتقاى اين گونه تحقيقات گشوده شود.

1. از جمله تحقيقاتى كه از اين نگاه به عاشورا, كربلا, محرم و امام حسين(ع) نگريسته اند و تحليل كرده اند, مي توان به موارد زير اشاره كرد :

Michael Fischer, Iran from Religious Dispute to Revolution , Cambridge, Mass, 1 9 8 0 .

Vernon Schubel, Religious Performance in contemporary Islam, Columbia, 1 9 9 3

2. براى نمونه سليمان كتاني, كتاب زيبايى با نام الحسين فى حله البرفير منتشر كرد كه براى آخرين بار در بيروت, دار المرتضي, 1993 منتشر شد . پرويز لولاور اين اثر را به فارسى ترجمه كرد كه با اين مشخصات چاپ شد: امام حسين(ع) در جامه ارغوانى , قم, نصر, 1378 .

3. تاكنون نقدهاى زيادى بر كارنامه مستشرقان چاپ شده است مثلاً نك: فؤاد كاظم المقدادي، الإسلام و شبهات المستشرقين, قم, المجمع العالمى لأهل البيت (ع), 1416 ق .

4 . Heinrich Ferdinand Wustenfeld ( 1 8 0 8 - 1 8 9 9 )

5. فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي, ص 129.

6 . EI 2 , CD- Rom, Biblugraphy of Essays of Hosain B Ali.

نيز نك: دائره المعارف الإسلامية، چاپ شارجه, ج 12, ص 3878 .

7. براى اطلاعات جامع تر نك : Index Islamicus و كتابشناسى تاريخ اسلام از محمد نورى و قاسم خانجاني .

8 . Mufid, Muhammad ibn Muhammad, Kitab al-Irshad , trans. I. K. A. Howard, Elmhurst, N. Y. , 1 9 8 1 .

9 . The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Vol. 2 , P. 1 5 0 - 1 5 1 .

10 . Tabari, Muhammad ibn Jarir , The History of al-Tabari: Vol. 1 9 , The Caliphate of Yazid b Muawiyah, trans. I. K. A. Howard, Albany, N. Y , 1 9 9 0 .

11 . OEMIW, Vol. 2 , P. 1 5 0 - 1 5 1 .

12 . M.J. De Goeje.

13 . Sommario degli Annali de at- T. per Gli anni delloeg , Roma, 1 9 2 5 .

14. براى اطلاع از مشخصات اين چاپ نك: محمد نورى و قاسم خانجاني، مأخذ شناسى تاريخ اسلام .

15 . H. F. Amedroz.

16 . D. S. Margoliuth.

17. نك همان, ص 62-63 .

18. نك: محمد نورى و قاسم خانجاني، مأخذشناسى تاريخ اسلام ؛ محمد باقر حماده، رحله الكتاب العربى إلى ديار الغرب

Jean Sauvaget, Introduction to the History of the Muslim, U. S. A, University of Colifornia Press, 1 9 6 5 .

19. براى زندگي نامه و آثار وى نك: سحاب، فرهنگ خاورشناسان, ص 333, يوسف اليان سركيس، معجم المطبوعات العربيه و المعربة, ج 2, ص 1917-1918 .

20. مشخصات اين مقاله :

» Der Tod des Huseins Und dire Rache « , AGGW , 1 8 8 3 , S, IV-VI.

21. فؤاد سزگين، تاريخ التراث العربي: التدوين التاريخي، ص 128.

22 . Aug. Muller

23. عنوان اصلى اثر Islam in Morgen Und Abendlan است كه آخرين چاپ آن مربوط به 1985 در برلين است. ماجراى حسين بن علي(ع) در جلد اول اين چاپ آمده است .

24 . Julius Wellhausen.

25 . Gottingen.

26 . Zur altesten Geschichte deslslams, Berlin, 1 8 9 9 .

27 . Die Religios - Politischen Oppositions Partein Imalten Islam , In Abhhand Iungen.der Kgl.Berlin, 1 9 0 1 .

28 . Das arabisch Reich Und Sein Stars, Berlin, 1 9 0 2 .

29 . Graham Weir.

30 . Arab Kingdom and its Fall

31. اين اثر را محمود رضا افتخارزاده به فارسى ترجمه و با عنوان تاريخ سياسى صدر اسلام: شيعه و خوارج , (تهران, دفتر نشر معارف اسلامي, 1375) منتشر گرديد .

32. براى زندگي نامه و آراى ولهاوزن و نيز نقد هاى درباره او نك: نجيب العقيقي، المستشرقون، ص 724-725؛ مقدمه محمود افتخار زاده بر كتاب تاريخ سياسى صدر اسلام .

33 . Henry Lammens.

34 . Fatima et Les Filles de Mahomet.

35. نجيب العقيقي، المستشرقون, ج 3, ص 1068 .

36. دائره المعارف الإسلامية, ج 7, ص 429 .

37 . L. Veccia Vaglieri

38. اصل مقاله در EI 2 با عنوان « Husayn B Ali » آمده و ترجمه عربى آن توسط ابراهيم زكى خورشيد در دائره المعارف الإسلاميه ( شارجه, مركز الشارقه للإبداع الفكري, 1998م, ج 12, ص 3849-3879) آمده است .

39 . Le Califat de Yazid Ier.

40. دائره المعارف الإسلامية, (ج 22, ص 3879، چاپ شارجه ) ، ويژگي هاى كتابشناختى را: بيروت, 1911 ثبت كرده است .

41 . Etudes Sur Le Regne de Mo? wia Ier.

42 . Dwight M. Donaldson .

43 . The Shi ite Religion a History of Islam in Persia and Irak, London, 1 9 3 3 .

44. Alessandro Bausani.

45. براى زندگي نامه و خدمات او نك: نصر الله نيك بين، فرهنگ جامع خاورشناسان مشهور, ج1, ص 152-158؛ مجله راهنماى كتاب , شماره 6, 1342, ص 504, 514 و 647 ـ 660 .

46 . The Persia Religiosa, Milan , 1 9 5 9 , 5 4 2 4 5 2 P. , Italic.

47 . L. Veccia Vaglieri.

48 . Naples.

49. اين اثر با عنوان انگليسى The Cambridge History of Islam ابتدا در دو جلد و در چاپ بعدى در چهار جلد توسط نويسندگان مختلف تدوين گرديد و به سرويراستارى آقايان هولت, لمبتون و لويس با اين مشخصات چاپ شد :

London and New York, Cambridge University Press, 1 9 2 0 ; Other Press 1 9 7 7 .

احمد آرام دو جلد آن را به فارسى ترجمه كرد كه با اين مشخصات منتشر گرديد :

تاريخ اسلام پژوهش دانشگاه كمبريج , تهران, اميركبير, 1377 .

50 . » Husayn B Ali « , Encyclopedia of Islam, Liden, Brill, 1 9 9 7 .

51 . Vernon Schubel, Berkeley, Karbala as Sacred Space among North American Shi cia , University of California, press, 1 9 9 5 .

52 . Religious Performance in Contemporary Islam: Shii Devotional Ritual in South Asia .

53 . Louis Fier, The Celebraion of Ashura in Suni Islam, 1 9 9 5 . Columbia, S. C. , 1 9 9 3 .

54 . Hosin B Ali by L. Veccia Vaglieri and ashura and Karbary by Ernest Honigmann in Encyclopedia of Islam,Laiden, Brill, 1 9 6 0 - 1 9 9 5 .

55 . Peter Chelkowski, Taziyeh: Ritual and Dramain Iran, NewYork, 1 9 7 9

56. مشخصات كتابشناختي: تهران, علمى فرهنگي, 1367 .

57 . Horse of Karbala:Muslim devtional Life in India, David Pinault, NewYork, 2 0 0 0 , xii 4 2 5 7 P.

58 . Ashura by Peter Chelkowski and Karbala By Abdulajziz Sachedin and Muharam by Vernon James Schubel and Husayn Ibn Ali by Mahmoud M. Ayoub and Taziyah by Peter Chelkowski In The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic, World. Ed, John L Esposito, New York, 1 9 9 5 .

59 . Muhammadan Festivals, G, E, Von Grunebaum, London, 1 9 5 8 .

60 . Taziyah: Ritual and Popular Beliefs in Iran, Ed. Milla Cozart Riggio, Hartfrd, Conn, 1 9 8 8 .

61 . Elenco di drami Religiosi Persiani,Ettore Rossi and Alessio Bombaci, Vatican, 1 9 6 1 .

62. چاپ اول اين اثر در 1978 انجام يافت. چاپ دوم با مقدمه اسعد على و سيد محمد بحر العلوم و با اين مشخصات نشر يافت: كويت, 1980م/1400ق؛ افست, چاپ دوم، قم 1404 ق .

63. چاپ اول، 1351؛ چاپ دوم، تهران, جاويدان, 1355 .

64. »The Flagellations: Muharam and The Shiite Ulama « , Werner Inde, Der Islam, V. 5 5, No. 1, March 1 9 7 8.

65 . Wilferd Madelung.

66 . The Succession to Muhammad: a study of the early caliphate,

67. مشخصات كتابشناختي: مشهد, بنياد پژوهش هاى اسلامي, 1377 .