کار کوشش در آينه سيره و کلام اميرالمومنين

دانشگاه انقلاب ـ شماره 113 ،بهار80

حجة الاسلام محمّد مهدي کريمي نيا

نياز تبريزي

اشاره ؛ تاريخ و شرح حال بزرگان عالم و شخصيتهاي آسماني براي هر کس بهترين سرمشق و عالي ترين الگوي زندگي است. در اين ميان، شرح زندگي امام علي عليه السلام ، دومين شخصيت جهان انساني از اهميت خاصي برخوردار است؛ چه اينکه بررسي زندگاني او روح فضيلت، پاکي، ايمان، تقوا، فداکاري، استقامت، شجاعت، فتوت و پيروي از حق را در خواننده تقويت مي کند. آري، ابعاد مختلف آن شخصيت بي همتا، قابل توصيف و احصاء نيست. آنچه در اين نوشتار مي آيد، گوش چشمي به فضايل و مکارم آن حضرت در کار و تلاش و فعاليتهاي عام المنفعه است.

بخش اوّل، «کار و تلاش» در «سيره و عمل» امير المؤمنين عليه السلام

بطور کلي، کار و تلاش و خدمات اجتماعي آن حضرت در امور زير خلاصه مي شود:

1. انفاق، احسان و نيکوکاري

امام اميرالمؤمنين عليه السلام، پيوسته از فقيران و يتيمان دستگيري مي کرد. روح انفاقگري آن حضرت، چه در زمان محروميت از خلافت و چه در دوران بازگشت به خلافت، لحظه اي آرام نگرفت آن بزرگوار دفاع از مستمندان و کمک به بينوايان را به جايي رسانده بود که به پرداخت حقوق بيچارگان از بيت المال قناعت نمي کرد، بلکه از مخارج شبانه روزي خود کسر مي گذاشت و در راه خدا مي داد. شخصاً براي بيگانگان کار مي کرد و دسترنج خود را به ستمديدگان مي داد.

ابن ابي الحديد دربار آن حضرت مي نويسد: «علي روزها روزه مي گرفت و خوراک خود را به ديگران مي داد و با دست خويش نخلستانهاي بعضي از يهود را آبياري مي کرد.دستهايش در اثر آبکشي آبله مي زد، اما در آمد خود را به ديگران مي داد». [1]

در شأن آن حضرت، همان بس که آي ذيل درباره او نازل شد؛ آن هنگام که انگشتر خود را در نماز به سائل داد: «انّما وليکم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزکوة و هم راکعون» [2] : «سرپرست و رهبر شما تنها خداست، و پيامبر او، و آنها که ايمان آورده اند و نماز برپا مي دارندو در حال رکوع، زکات (صدقه) مي پردازند».

ابوذر مي گويد: اي مردم! روزي از روزها با رسول خدا صلي الله عليه و اله در مسجد نماز مي خواندم، سائلي وارد شد و از مردم تقاضاي کمک کرد، ولي هيچ کس چيزي به او نداد. او دست خود را به آسمان بلند کرد و گفت: خدايا، تو شاهد باش که من در مسحد رسول تو تقاضاي کمک کردم ولي کسي جواب مساعد به من نداد. در همين حال، علي عليه السلام که در حال رکوع بود، با انگشت کوچک دست راست خود اشاره کرد. سائل نزديک آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بيرون کرد. پيامبر اکرم صلي الله عليه واله که در حال نماز بود، اين جريان را مشاهده کرد. هنگامي که از نماز فارغ شد، سر به سوي آسمان بلند کرد و چنين گفت: خداوندا! برادرم موسي از تو تقاضا کرد که روح او را وسيع گرداني و کارها را بر او آسان سازي و گره از زبان او بگشايي، تا مردم گفتارش را درک کنند؛ و نيز موسي درخواست کرد هارون را که برادرش بود وزير يا ياورش قرار دهي و به وسيل او نيرويش را زياد کني و در کارهايش شريک سازي. خداوندا! من محمّد پيامبر و برگزيد توام، سين مرا گشاده کن و کارها را بر من آسان ساز. از خاندانم علي را وزير من گردان تا به وسيل او پشتم قوي و محکم گردد.

ابوذر مي گويد: هنوز دعاي پيامبر صلي الله عليه واله پايان نيافته بود که جبرئيل نازل شد و به پيامبر گفت: بخوان، پيامبر اکرم صلي الله عليه واله فرمود: چه بخوانم، گفت: بخوان، «انّما وليکم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزکوة و هم راکعون» [3] پ

2. آزادي بردگان

آزادسازي بردگان از مستحباتي است که در اسلام بر آن تأکيد و به آن سفارش فراواني شده است. پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله فرمود: « هر کس بند مؤمني را آزاد کند، خداوند عزيز جبار، در برابر هر عضوي از آن بنده، عضوي از شخص آزاد کننده را از آتش جهنم آزاد مي سازد». [4]

امام امير المؤمنين عليه السلام در اين موضوع از پيشگامترين افراد بود و از حاصل دسترنج خود، و نه از بيت المال، هزار بنده خريد و در راه خدا آزاد ساخت. امام صادق عليه السلام در اين باره مي فرمايد: « انَه اعتق الف مملوک من کد يده». [5] علي عليه السلام، هزار بنده را از دسترنج خود آزاد ساخت.

3. درختکاري و کشاورزي

يکي از مشاغل امام علي عليه السلام، در عصر رسالت و پس از آن، کشاورزي و درختکاري بوده است که بسياري از خدمات و انفاقهاي خود را از اين طريق انجام مي داد و املاک زيادي را وقف کرد. امام صادق عليه السلام مي فرمايد: « کان امير المؤمنين يضرب بالمرّ و يستخرج الارضين». [6] امير المؤمنين بيل مي زد و نعمتهاي نهفته در دل زمينها را استخراج مي کرد.

مردي مي گويد: در خدمت امام علي عليه السلام يک وسق هست خرما ديدم.( هر وسق شصت صاع و هر صاع تقريباً سه کيلو گرم است؛ بنابراين، هر وسق حدود180 کيلو گرم است). گفتيم: منظور از گرد آوري اين همه هست خرما چيست؟

آن حضرت فرمود: اينها يکصد هزار درخت خرما است، اگر خدا بخواهد. وي گويد: آن حضرت همه آنها را کاشت و تمام هسته ها را بدون استثناء روييدند و باغستاني از آنها ترتيب داد و همه را وقف کرد. [7]

4. ساخت مسجد

امير المؤمنين عليه السلام، مساجدي بنا کرد که برخي از آنها از اين قرار است: مسجدي در کنار مسجد الفتح در مدينه؛ مسجدي در کنار قبر حضرت حمزه عليه السلام؛ مسجدي در ميقات؛ مسجدي در کوفه و مسجدي در بصره. [8]

5. حفر قنات

در منطقه اي مانند عربستان که داراي هواي گرم و سوزان و کم آب است، اهميت حفر قنات و تأمين آب آشاميدني و کشاورزي اهميت بسياري دارد.

سرزمينهايي که بدون جنگ و خونريزي در اختيار مسلمانان قرار گيرد، بخشي از انفال است، که مربوط به مقام نبوت است. پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله بايد از آنها به نفع اسلام و مسلمين استفاده کند. اين زمينها براي امور کشاورزي و حفر قنات به کار مي رود.

امام صادق عليه السلام مي فرمايد: پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله ـ زميني را در اختيار علي عليه السلام گذاشت امام در آنجا چشمه اي استخراج کرد که آب از آن مانند گردن شتر، فواره مي زد. امام علي عليه السلام نام آنجا را « يَنبُع » گذاشت.

فوران آب مايه اميد اهالي شد. يک نفر از اهالي مژد فوران آب را به امام علي عليه السلام داد. امام فرمود: به ورّاث مژده دهيد که اين آب، وقف زائران خانه خدا و رهگذراني است که از اينجا مي گذرند و کسي حق فروش آن را ندارد و نيز هيچ کس را در آن حق ارث و بخشش نيست و هر کس ببخشد، لعنت خداوند و ملائکه و مردم، همه بر او باد. [9]

اين مکان هم اکنون به نام «بئر علي» در راه مدينه به مکه، در منطقه جعرانه معروف است.

6. وقف و موقوفات

موقوفات و صورت وقفنامه هاي امير المؤمنين عليه السلام در کتابهاي حديث و تاريخ به تفضيل آمده است. [10] در اهميت اين موقوفات کافي است بدانيم که طبق نقل مورخان در آمد ساليانه آنها چهل هزار دينار بود که همه آنها به نفع بينوايان و نيازمندان مصرف مي شد. با وجود اين در آمد سرشار، گاهي امام علي عليه السلام مجبور مي شد براي هزين زندگي خويش، شمشير خود را بفروشد. [11]

امام عليه السلام در محلّه «بني زريق» واقع در مدينه، خانه اي بنا و آن را وقف خاله هاي خود کرد و در ضمن، شرط کرد که اگر نسل آنان منقرض شود، اين خانه در اختيار مسلمانان بي بضاعت قرار گيرد. ترجمه وقفنامه حضرت چنين است: «بسم الله الرّحمن الرّحيم. اين خانه را علي بن ابي طالب در حالي که زنده و سالم است، وقف کرده است. خانه اي که در محله بني زريق واقع شده است، وقف باشد، فروخته نشود،بخشش نگردد، تا خداوندي که آسمانها و زمين را به ارث مي برد، آن را به ارث ببرد.» ] کنايه از وقف تا روز قيامت [ . در اين خانه وقفي، خاله هاي علي و بازماندگان علي، زندگي خواهند کرد. وقتي نسل آنها منقرض شد، اين خانه در اختيار مسلمانان بي بضاعت قرار مي گيرد. [12]

در عصر گذشته و عصر کنوني، مسئله «وقف» ارزش و اهميّت خود را از دست نداده است و از اين رهگذز مي توان طبق مقتضيات روز، در پيشرفت تعليم و تربيت مسلمانان و تأمين نيازمنديهاي مادي و معنوي و رفع بسياري از گرفتاريها و سختيها استفاده کرد. از آنجا که اصل مال وقفي، هميشه يا مدّتي طولاني ثابت باقي مي ماند، امير المؤمنين عليه السلام از وقف اموال خود در رفع نيازمنديهاي جامعه مسلمين مي کوشيد.

امير المؤمنين عليه السلام بعد از رحلت رسول خدا صلي الله عليه واله، در عصر خلفا که او را از مقام رهبري کنار زدند، بيشتر به امور کشاورزي اشتغال داشت. آن حضرت با زحمات و تلاشهاي خود، چندين باغ و چندين چشمه و مزرعه احداث و نوسازي کرد و از دسترنج خود هزار بنده خريد و آزاد کرد.

امام علي عليه السلام نگهداري و سرپرستي دو چشمه و باغ را به «ابونَيزَر» فرزند نجاشي، شاه حبشه سپرد. نام يکي از آنها «باغ ابونيزر» و نام ديگري «باغ بُغَيبُغَه» بود.

ابونيزر مي گويد: من در باغ بودم، روزي امام علي عليه السلام وارد باغ شد، فرمود: آيا غذا در نزد تو هست؟ عرض کردم: با کدويي که از اين باغ به دست آمده است و روغن، غذايي آماده ساخته ام. فرمود: آن غذا را بياور بخوريم. من براي آماده ساختن غذا برخاستم، آن حضرت نيز برخاست و کنار آب چشمه رفت و دست خود را شست. سپس متوجه شد که دستش بخوبي شسته نشده است. به کنار نهر آب بازگشت وبا آب و ماسه تميز کرد، دست خود را کاملاً تميز شست. سپس با دو کف دست از آب آشاميد و به من فرمود کف دستها تميز ترين ظرفها ست.

سپس آن حضرت کلنگ را به دست گرفت و داخل چاه چشمه شد و به لايروبي قنات پرداخت. در حالي که عرق از پيشاني اش مي ريخت، از چاه بيرون آمد و بار ديگر به داخل چاه رفت و همچنان به لايروبي چاه پرداخت. هنگام کلنگ زدن به زمين چاه صداي همهمه آن حضرت به بيرون چاه مي رسيد آن قنات را به گونه اي پاکسازي کرد که به اندازه گردن شتر، آب آن زياد شد، سپس با شتاب از چاه بيرون آمد و فرمود: « خدا را گواه مي گيرم که اين چشمه و باغ را وقف کردم». آنگاه به من فرمود: « دوات و کاغذ را بياور. من با شتاب رفتم و قلم و کاغذ تهيه کردم و به حضور آن حضرت آوردم. آن حضرت وقفنامه را چينن نوشت: « بسم الله الرّحمن الرّحيم. اين دو باغ را بنده خدا، علي اميرمؤمنان وقف کرد. نام اين دو باغ، « ابونيزر» و «بغيبغه» است، تا محصول آن وقف فقراي مردم مدينه و مسافران در مانده شود، تا با وقف اين دو باغ، علي چهره اش را از گرماي آتش دوزخ و قيامت حفظ کند؛ اين دو باغ فروخته نشود و به کسي بخشيده نشود تا خداوند که خيرالوارثين است، آن را به ارث ببرد ] يعني تا قيامت وقف باشد [ ، مگر آنکه حسن و حسين به اين دو باغ نيازمند گردند، اين دو باغ براي حسن و حسين، نه براي ديگران طلق و آزاد باشد».

نقل شده است: امام حسين عليه السلام مقروض شد. معاويه دويست هزار دينار براي امام حسين عليه السلام فرستاد که چشمه ابو نيرز را به دويست هزار دينار بفروشد. امام حسين عليه السلام قبول نکرد و فرمود: « پدرم اين دو چشمه و باغ را وقف کرده است تا صورتش در قيامت از حرارت آتش دوزخ محفوظ بماند؛ بنابراين آن را به هيچ قيمت نمي فروشم». [13]

نيز، از امام باقر عليه السلام نقل شده است که فرمود: رسول خدا صلي الله عليه و اله به همراه گروهي از سربازانش ] از محل خود [ خارج شدند. گروهي از دشمن در نزديکي «ينبع» با حضرت برخورد پيدا کردند. هوا بشدت گرم بود تا اينکه به منطقه «سمرة» رسيدند. پس جنگ در گرفت و پيروي نصيب پيامبر اکرم صلي الله عليه و اله و سربازان اسلام شد و زمين هايي به عنوان غنيمت به مسلمانان رسيد. در تقسيم بندي زمينهاي غنيمتي از سوي پيامبر اسلام، مکان «سمرة» نصيب علي عليه السلام شد... امام امير المؤمنين عليه السلام، به دو غلام خود دستور حفر چاه داد. چاه حفر شد و آب از آن فوران کرد...

در اين هنگام، شخصي بشارت گويان خبر اين قضيه را براي اميرالمؤنين عليه السلام آورد. پس حضرت آن را وقف کرد. و وقفنامه را اين گونه نوشت: « اين چاه به خاطر خداوند وقف است، براي روزي که چهره عده اي سفيد و چهره برخي ديگر سياه است، تا اينکه خداوند صورت مرا از آتش محفوظ بدارد. وقفي قطعي و جداي از اموال، در راه خداي متعال، براي افراد دور و نزديک، در صلح و جنگ و براي يتيمان و فقرا و غلامها». [14]

بخش دوم، « کار و تلاش» در گفتار حضرت امير المؤمنين عليه السلام

در اينجا، به بخشي از کلام حضرت در نهج البلاغه توجه مي کنيم که پيروان خود را به کار و کوشش و پرهيز از سستي و تنبلي دعوت مي کند.

1. ارزش تداوم عمل

در فرهنگ آن حضرت، کار با ارزش آن است که تداوم و استمرار داشته باشد، هر چند از نظر حجم و اندازه، کم باشد. آن حضرت فرمود:« قليل تدوم عليه ارجي من کثيرٍٍٍ مملول منه»: [15] کار و اندکي که ادامه يابد، کار بسياري که از آن به ستوه آيي، اميدوار کننده تر است. شبيه همين فرمايش در حکمت 444 آمده است که آن حضرت فرمود: « چيز اندکي که با اشتياق تداوم يابد، بهتر از فراواني است که رنج آور باشد.»

2. ضرورت استقامت

در فرهنگ حضرت امير المؤمنين عليه السلام کا بار ارزش آن است که همراه با استقامت و بردباري باشد. در چنين صورتي، پيروزي و دستيابي به تمام هدف و يا دست کم بخشي از هدف حاصل مي شود: « من طلب شيئاً ناله او بعضه»: [16] جويند چيزي، يا به آن يا به برخي از آن خواهد رسيد.

نيز آن حضرت، در بخشي از نامه 31 نهج البلاغه، دربار پايداري در کارها چنين مي فرمايد: « براي حق در مشکلات و سختيها شنا کن، شناخت خود را در دين به کمال رسان، خود را براي استقامات برابر مشکلات عادت ده که شکيبايي در راه حق عادتي پسنديده است. در تمام کارها خود را به خدايت واگذار که به پناهگاه مطمئن و نيرومندي رسيده اي.

3.پرهيز از کارهاي گوناگون

در فرهنگ امام اميرالمؤمنين عليه السلام، شخص بايد از کارهاي مختلف و پراکنده خود داري کند؛ آنچه امروزه از آن به «کار تخصصي» تعبير مي کنند. به اين معنا که داشتن تخصص در يک حرفه و کار، بهتر از آشنايي با ده کار يا مهارت ناقص است. کارهاي پراکنده و گاه متناقض انسان را سر در گم مي کند و از رسيدن به هدف و مقصود عالي باز مي دارد. « من اومأ الي متفاوتٍ خذلته الحيل» [17] کسي که به کارهاي گوناگون پردازد، خوار مي شود، پيروز نمي گردد.

4. ارزش نيکوکاري

آن حضرت در نهج البلاغه در ارزش کار نيک چنين مي فرمايد: «کار نيک انجام دهيد و آن را هر مقدار که باشد کوچک نشماريد؛ زيرا کوچک آن بزرگ و اندک آن فراوان است و کسي از شما نگويد که ديگري از انجام دادن کار نيک از من سزاوارتر است! اگر چه سوگند به خدا که چنين است. خوب و بد را طرفداراني است که هرگاه هر کدام از آن دو را واگذاريد، انجامش خواهند داد». [18]

5. مؤمن و تقسيم کار

در فرهنگ حضرت امير المؤمنين عليه السلام، انسان بايد علاوه بر کار و تلاش، به معاش و معاد خود نيز توجه کند، به گونه اي که با تقسيم کار، بين فعاليتهاي خود موازنه ايجاد کند. آن حضرت مي فرمايد: «مؤمن بايد شبانه روز خود را به سه قسمت تقسيم کند: زما ني براي نيايش و عبادت پروردگار، زما ني براي تأمين هزينه زندگي، و زماني براي واداشتن نفس به لذتهايي که حلال و مايه زيبا يي است. «خردمند را نشايد که جز در پي سه چيز حرکت کند: کسب حلال براي تأمين زندگي يا گام نهادن در راه آخرت و يا به دست آوردن لذتهاي حلال». [19]

[1] ـ به نقل از مصطفي زماني، اسلام و خدمات اجتماعي، قم: پيام اسلام، 1348، ص189،

[2] ـ سوره مائده، آيه55.

[3] ـ ر.ک: مكارم شيرازي، ناصر و ديگران، تفسير نمونه، ج4، ص422.

[4] ـ روض كافي، ج2، ص181.

[5] ـ بحارالانوار، ج41، ص37.

[6] ـ همانجا.

[7] ـ همان، ج41، ص34.

[8] ـ ر.ک: حسيني سعيدي، سيد ابراهيم، علي آينه حق نما، ج2، ص191.

[9] ـ عاملي، شيخ حر، وسائل الشيعة، ج13، ص303، باب 6 از ابواب « الوقوف و الصدقات»، حديث 2.

[10] ـ در مورد موقوفات و وقفنامه هاي اميرالمومنين عليه السلام ر.ک : وسائل الشيعة، ج13، ص293ـ323 و نهج البلاغه، نامه24.

[11] ـ بحارالانوار، ج41، ص43، و قال فيه: انه عليه السلام وقف امواله و كانت غلته اربعين الف دينار، و باع سيفه...

[12] ـ وسائل الشيعه، ج13، ص304، باب 6 از ابواب › الوقوف و الصدقات»، حديث 6.

[13] ـ ر.ک: محمدي اشتهاردي، محمد، داستان دوستان، ج4، ص123، از معجم البلدان، ج4، ص76.

[14] ـ ميزان الحكمة، ج10، ص614.

[15] ـ نهج البلاغه، حكمت 278.

[16] ـ همان، حكمت 386.

[17] - همان، حكمت 403.

[18] ـ همان، حكمت 422..

[19] ـ همان، حكمت390.