اسوه درایت و قداست نسخه متنی

با اين همه از كسانى نبود كه مقدس بودن و تقدس را حرفه خود قرار دهد و به همين جهت در برابر عوام دستگاهى نداشت بى تكلف مى زيست و از هرگونه خودنمايى و عوام فريبى به دور بود. براى خوش آمد گويى عوام و ساده دلان حقيقت را فداى مصلحت نكرد و در همه عمر مقدس راستين بماند و با همين راستى و قداست برفت.

سيره علمى و عملى مرحوم اردبيلى گواه اين نكته است.

او در مسائل علمى به تحصيل دانشهاى رايج حوزوى بسنده نكرد بلكه پس از پيمودن اين مرحله دست به كار شناخت منابع اصيل و مآخذ معتبر دين شناسى شد و خود را به سرچشمه ها نزديك ساخت. با نوشتن كتاب: زبدةالبيان فى احكام القرآن به سوى حيات عقلى و قلبى و علمى قرآن شتافت و اين كتاب آسمانى را در متن كارهاى علمى و پژوهشى خود قرار داد. نكته ها و برداشتهاى دقيق فقهى را از بوستان وحى الهى چيد و اين گنجينه عظيم خداوندى را پشتوانه و سرمايه ديگر پژوهشهاى

خود ساخت.

بازگشت او به قرآن بازگشتى بود عالمانه و همراه با درنگ و تشخيص و اجتهاد نه واگشتى در حدّ ضرورت و نقل و استناد. چنانكه امامان(ع) فرموده اند او با فهم درست و فراگير (وَعى) به قرآن مى نگريست و با اين ديد و نگرش از اين منبع بزرگ توشه و توان راه مى گرفت و بدون پيرايه و پيچ و خمهاى دست و پاگير حكم خدا را از كتاب خدا استنباط مى كرد و به ديگران عرضه مى داشت.

در زمينه سنّت و روايت نيز باريك بين بود و نوآوريهاى فراوان داشت.

او به خوبى و شايستگى مى دانست كه روايات نيز مانند آيات قرآن محكم و متشابه دارند;3 از اين روى به ظهور روايت بسنده نمى كرد بلكه به درايت فقهى و رجالى و عرضه سنت بر قرآن توجه تام و تمام داشت. گاهى در ضمن مطرح كردن حديثى فقهى به اصول و قواعد فقهى ديگر و نيز مباحث كلامى و عقيدتى و اخلاقى فراوانى اشاره مى كند.4

او نمونه روشن كسانى است كه به فرموده امام على(ع) (وُعاة) احاديث بشمارند نه (رُواة) آنها:

(كونوا دراة ولا تكونوا رواة فان رواة العلم كثير و دراته قليل)5

از كسانى باشيد كه درايت و فهم خود را به كار مى گيرند و تنها به نقل روايت بسنده نمى كنند. چه بسا روايت كنندگان دانش فراوان باشند و درست انديشان و ژرف نگران اندك.

امام صادق(ع) فرمود:

(عليكم بالدرايات لابالروايات)6

بر شما باد به درايت نه روايت.

حقيقت فقاهت و اجتهاد درايت است. هنر عالم دينى در درايت و ميزان فهم و درك او نمايان مى شود و همين نكته راز نوآورى و نوفهمى فقيهان بوده و هست.

محقق اردبيلى در عين پاكى و پرهيزگارى از درايت و هوشمندى ژرف و همه جانبه اى برخوردار بود. چنان نبود كه ارزش مدارى و پاك زيستى

و وارستگيهاى اخلاقى او را از كاوش و پژوهش باز دارد و روح تحقيق و تلاش علمى را از وى بگيرد و نيز از كسانى نبود كه در بررسيهاى علمى و پژوهشى فرو رود و از خود غافل شود.

گزيده سخن آن كه: اردبيلى مرد علم و عمل آگاهى و پاكى روايت و درايت هوشمندى و معنويت بود و به جرأت مى توان گفت اسوه عالمان راستين و مقدسان راستين بود.

با اين تراز وى دقيق مى توان ادعاى كسانى را كه به غلط خود را ترازودار مردم مى پندارند سنجيد. ترازويى كه در يك كفه اش علم و درايت و تلاش و كوشش نمايان است و در كفه ديگر پاكى وارستگى و فرزانگى لبريز و سرشار. درايت فقاهت و سيره علمى و شيوه استنباط ايشان مقوله اى است كه در اين مقال نمى گنجد. اين نوشتار نگاهى دارد به گوشه هايى از سيره عملى و اخلاقى او و پيش از آن اشاره به دو نكته را ضرورى مى داند: