تحريف ناپذيري قرآن از ديدگاه علامه شعراني

چكيده

علامه شعراني در حواشي و تعليقاتي كه بر شماري از كتابها نوشته‏اند، درباره علوم قرآن، از جمله تحريف ناپذيري قرآن نكاتي ارجمند را بيان كرده‏اند . وي تحريف قرآن به معناي جابه‏جايي يا تغيير و يا زيادت و نقصان پاره‏اي از كلمات يا آيات قرآن را به اين دلايل مردود مي‏شمارد: تواتر قرآن، تواتر قرائات، وجوب متابعت از رسم‏الخط مصحف عثماني، مشخص بودن سوره‏ها در زمان رسول خدا صلي الله عليه و آله و . . . و يكايك ادله قائلان به تحريف را مانند آنچه در فصل‏الخطاب آمده‏است، رد مي‏كند . در مقاله حاضر شرح اين مطالب آمده‏است .

كليد واژه‏ها: تحريف قرآن، تحريف ناپذيري قرآن، ادله تحريف ناپذيري قرآن، شبهات قائلان به تحريف قرآن .

1 . مقدمه

يكي از مسايل بسيار مهم و اساسي قرآن پژوهي، بحث تحريف ناپذيري قرآن است . اگر از گروهي از حشويه و اهل حديث‏بگذريم كه جمود فكري و قشري‏نگري، آنها را به اظهار نظرهاي ناصحيح وادار نموده‏است، تقريبا ميان تمام فرق مسلمان اتفاق نظر است كه قرآن موجود همان است كه در طي مدت بيست و سه سال و به تدريج‏بر قلب پاك پيامبر صلي الله عليه و آله نازل گرديد و آن حضرت به كاتبان وحي دستور داد تا آيات و سور نازل شده را بنويسند و بسياري از صحابه - كه به طور قطع از صدها نفر هم تجاوز مي‏كرد همه يا بخش اعظم قرآن را از حفظ داشتند .

بنابراين، آنچه امروزه در بين مسلمانان به عنوان آخرين كتاب آسماني داير و مرسوم است، دقيقا همان است كه بر پيامبر صلي الله عليه و آله نازل گرديده، بدون اين كه حتي يك كلمه در آن كم يا زياد شده باشد و اين صرف ادعا نيست; بلكه در جاي خود با دلايل فراوان عقلي و نقلي به اثبات رسيده است .

از جمله دانشمنداني كه در عصر حاضر به بحث تحريف ناپذيري قرآن اهتمام ورزيد و در موارد متعددي به اجمال و تفصيل بدان پرداخته است، علامه مفضال و حكيم عالي‏مقدار مرحوم علامه شعراني است (1) .

علامه شعراني آثار فراواني را به صورت پاورقي، حواشي يا مقدمه بر بسياري از كتب تفسيري، حديثي، كلامي و فقهي نوشته و به ترجمه برخي كتابها نيز اقدام كرده‏است . در اين تعليقات و حواشي، موضوعات متنوع فراواني را مورد بحث و بررسي قرارداده است كه از آن جمله مي‏توان به موضوع كنوني، يعني تحريف ناپذيري قرآن اشاره كرد .

علامه شعراني اين بحث را به تفصيل در حواشي وافي و كتاب فارسي‏اش به نام «راه سعادت‏» مورد بررسي قرار داده و عقيده جمهور علماي مسلمان را مبني بر عدم تحريف قرآن مورد اثبات يا تاكيد قرار داده است .

ايشان در مقدمه‏اي كه بر تفسير «منهج‏الصادقين‏» ملا فتح الله كاشاني نوشته، در اين‏باره مي‏فرمايد:

چون علماي ما در عدم تحريف بسيار نوشته و استدلال كرده‏اند، حاجتي به تفصيل و تكرار نديدم . در حايشه وافي به قدر كافي متعرض آن شده‏ايم و در كتاب فارسي در نبوت، موسوم به «راه سعادت‏» اشارتي كرده‏ايم و اين جا به ذكر چند نكته مختصر قناعت مي‏كنيم (2) .

مرحوم شعراني بسياري از آرا و انديشه‏هاي خويش را به صورت تعليقات، توضيحات و حواشي و شروح بر بخشي از كتابهاي مهم تفسيري و كلامي به يادگار گذاشته‏اند . از مواردي كه هم به صورت مستقل و مجزا و هم در ضمن مباحث ديگر بدان پرداختند، موضوع اين مقال، يعني تحريف ناپذيري قرآن است كه به اختصار مورد بررسي قرار مي‏دهيم .

2 . تعريف تحريف

مرحوم خويي در البيان به تفصيل به شرح معاني لغوي و اصطلاحي تحريف پرداخته‏است كه تقريبا همه موارد مربوط به آن را شامل مي‏شود (3) . علامه شعراني - كه گويا در اواخر عمر قصد نگارش تفسير قرآن را داشته است (4) ، بدون پرداختن تفصيلي به آن موارد، در رساله‏اي كه با عنوان گفتاري در باب قرآن از ايشان منتشر شده و در حكم مباحث مقدماتي تفسير است، در اين‏باره مي‏نويسيد:

تحريف، يعني نقل آيه از محلي به محل ديگر، يا تغيير بعضي كلمات . علي‏بن ابراهيم بسياري از اين قبيل را بر شمرده‏است; مانند: «و اجعلنا للمتقين اماما (5) » كه مي‏گويد: در اصل «و اجعلنا من المتقين اماما» بوده و آيه «كنتم خيرامة اخرجت للناس (6) » در اصل «كنتم خير ائمة اخرجت للناس‏» بوده است . . . (7) .

ايشان به شدت با اين سخن علي‏بن ابراهيم و امثال او به مخالفت‏برخاسته و با استناد به مساله جمع و تدوين آن در زمان پيامبر صلي الله عليه و آله به پاسخ گويي برآمده و چنين فرموده است:

و ليكن اين عقيده علي بن ابراهيم را به هيچ وجه ممكن نيست تصديق كنيم; چون يقينا اصحاب پيامبر صلي الله عليه و آله مختار نبودند كه سوره‏هاي قرآن را به ميل خود تاليف كنند و هر آيه را جزو هر سوره كه مي‏خواهند قرار دهند; بلكه تاليف سوره‏ها چنان كه گفتيم - در زمان آن حضرت و به امر او بوده است . از هر سوره نسخه‏ها برداشته و در اطراف بلاد منتشر كرده‏اند . هيچ كس را ممكن نبود، نصف آيه از سوره بقره را بردارد و در سوره مائده قرار دهد (8) .

علاوه بر اين، آنچه علي بن ابراهيم ادعا كرده روايتي بيش نيست و در جاي خود ثابت‏شده است كه:

هيچ يك از اين قراآت براي ما اعتبار ندارد، چون به اخبار آحاد است و احتمال كذب و خطا در آن مي‏دهيم; بلكه آنچه از پيغمبر و ائمه هم نقل كرده‏اند، چون صحت نقل مشكوك است، براي ما حجت نيست (9) .

در جعلي بودن اين قبيل روايات همين بس كه آنان حتي در سوره فاتحه‏اي كه مسلمانان در هر روز لااقل پنج نوبت آن را در نمازهاي يوميه‏اشان مي‏خوانند، ادعا كرده‏اند كه آيه «صراط الذين انعمت عليهم‏» در اصل «صراط من انعمت عليهم‏» بوده‏است و به تعبير آن مرحوم:

عجب‏تر اين كه گويد: در فاتحة الكتاب تحريف كرده‏اند . چون اين سوره را تمام مسلمانان در نماز، روزي پنج مرتبه مي‏خواندند و اگر در بيست و سه سال زمان حيات پيامبر «صراط من انعمت عليهم‏» خوانده مي‏شده، نه ممكن بوده كسي در آن سهو كند و صراط الذين بخواند و نه عمدا جهت داشت كه آن را تغيير دهند و اگر فايده‏اي هم تصور مي‏شد، با شهادت عامه خلق، تغيير آن ممكن نبود (10) .

3 . پيشينه تحريف

مرحوم شعراني بر اين باور است كه در بين علماي پيشين شيعه و حتي در طبقه مياني دانشمندان شيعه نظير علامه، محقق و شهيد به هيچ وجه قول به تحريف طرفداري نداشته است (11) و حتي از شيخ صدوق نقل مي‏كند كه:

هر كس به ما شيعه نسبت دهد كه مي‏گوييم: از قرآن چيزي نقصان يافته، دروغ مي‏گويد و ما هرگز چنين سخني نگوييم (12) .

و از قول علامه در تذكره آورده‏است:

مصحف اميرالمؤمنين عليه السلام كه پس از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله جمع كرد، همين مصحف متداول امروزي است كه ما در دست داريم (13) .

و مي‏افزايد:

نظير اين كلام را صاحب مجمع‏البيان كه اعظم مفسران شيعه است - در اول تفسير خود ذكر كرده و نيز شيخ طوسي كه رئيس فرقه است - در تفسير تبيان و سيد مرتضي در مسايل طرابلسيات آن را تقويت كرده‏اند و محقق كاظمي در كتاب شرح وافيه بر آن، ادعاي اجماع كرده و مخالفت‏بعضي را چون نسبشان معلوم است، قابل ادعا ندانسته است (14) .

به اعتقاد ايشان، علي‏رغم اين كه عقل سليم و نقل صحيح بر نفي تحريف قرآن دلالت دارد، بسيار جاي تاسف است كه برخي از محدثان به خاطر اعتماد بيش از حد به روايت، شبهه تحريف را مطرح كرده‏اند (15) .

آن مرحوم بر اين باور است كه شبهه تحريف از سوي علامه مجلسي و به تبع وي از سوي شاگرد به واسطه‏اش ميرزاحسين نوري در دنياي شيعه مطرح شده و تكيه‏گاه آنان نه عقل و منطق است و نه نقل صحيح و قطعي; بلكه به چند روايت ضعيف استناد شده است كه هرگز نمي‏تواند در اين مسير، مورد اعتماد باشد (16) .

همچنين درباره ميرزا حسين نوري مي‏نويسد:

در اين زمانها يك نفر از علماي حديث، كتابي نوشته به نام «فصل الخطاب‏» براي اثبات اين كه قرآن تحريف و از آن چيزي كم شده‏است; ولي در تمام آن كتاب، چيزي كه ارتباط به مطلب داشته باشد، ذكر نكرده است و جز تطويل از آن استفاده نمي‏شود (17) .

4 . ادله تحريف‏ناپذيري قرآن

اگر چه در طول حيات پرخير و بركت قرآن، از سوي دانشمندان مسلمان، ادله فراواني در نفي تحريف آن عرضه شده است; ولي همان گونه كه پيش از اين هم اشاره شد، سعي ما در اين مقال بر آن است كه تنها به دلايل ذكر شده از سوي علامه شعراني در اين زمينه بپردازيم . از اين رو بدون پرداختن تفصيلي به همه مطالب اين بحث، صرفا دلايل ايشان را به اجمال برمي‏شمريم .

ايشان براي اثبات مدعاي خود و رد نظر قائلان به تحريف به دلايلي استناد كرده‏اند كه ذيلا بدان اشاره مي‏شود .

4 . 1 . تواتر قرآن

نكته مهمي كه در نفي تحريف كارساز است، مساله تواتر قرآن است . علامه شعراني در آغاز مقدمه خود بر تفسير منهج‏الصادقين، ضمن اشاره به معناي تواتر، درباره متواتر بودن قرآن سخن گفته و چنين فرموده است:

متواتر آن است كه ناقلين آن در كثرت به اندازه‏اي باشند كه احتمال ندهيم يكديگر را ملاقات كرده و به توطئه و توافق يكديگر، خبري به دروغ انتشار دهند; چنان كه هرگاه در گواهي بر وقايع عادلي، دو تن خصوصيات واقعه را به يك طريق نقل كنند و بدانيم يكديگر را ملاقات نكرده‏اند، از قول آن دو تن يقين به صحت واقعه پيدا مي‏كنيم; چون محال است عادتا دو سخن دروغ با يكديگر متفق باشند . در احاديث و تواريخ دو تن راوي بدين صفت‏يافت نشود; اما جماعت‏بسيار باشند كه بدانيم توطئه آنان عادتا محال است و آن را متواتر گوييم و از آن يقين حاصل شود و اگر احتمال دهيم عمدا با يكديگر توافق كردند تا دروغ انتشار دهند، از قول آنها يقين حاصل نمي‏شود; گر چه مشهور باشد .

وجود شهر مكه و مدينه و همچنين وجود حضرت خاتم انبياء و اميرالمؤمنين صلوات الله عليهم به تواتر ثابت گرديده‏است; يعني عده‏اي بسيار خبر داده‏اند كه احتمال ندارد به تواطؤ عمدا دروغ گفته‏باشند .

علماي اهل سنت و شيعه متفق‏اند كه قرآن بايد به تواتر ثابت‏شود و آن چه در اخبار آحاد وارد باشد، قرآن نيست . علامه حلي (ره) در باب قرائت از تذكره و ساير كتب فقه و همچنين در كتاب نهاية‏الاصول و علماي ديگر در كتب خويش گويند: اين قول اجماع است و نيز دليل آورده‏اند كه قرآن معجزه نبوت است و در اعتقادات يقين معتبراست

پس بايد قرآن بودن كلام، متيقن باشد تا از روي آن، علم به نبوت حاصل شود و اگر قرآن ظني باشد، معجزه نبوت مظنون و اصل نبوت هم مظنون باشد . . . و در اخبار آحاد از شيعه و سني، بسيار كلمات به عنوان قرآن نقل شده است و صاحب فصل الخطاب در كتاب خويش آورده و هيچ كسي آنها را به عنوان قرآن نپذيرفته است و اين خود قرينه است كه نقل اجماع علما صحيح است و كسي اثبات قرآن را به خبر واحد جايز ندانسته است . . . .

يكي از بزرگان علماي عصر ما آية‏الله السيد ابوالقاسم الخوئي در مقدمه تفسير خود موسوم به البيان گويد: اطبق المسلمون بجميع نحلهم و مذاهبهم علي ان القرآن ينحصر طريقه بالتواتر و استدل كثير من علماء السنة و الشيعة علي ذلك بان القرآن تتوافر الدواعي و در مفتاح الكرامة است: ان العادة تقضي بالتواتر في تفاصيل القرآن من اجزائه و الفاظه و حركاته و سكناته و وضعه في محله لتوافر الدواعي الي ان قال فلايعبا بخلاف من خالف او شك في المقام (18) .

همچنين در حواشي تفسير ابوالفتوح رازي در اين باره گويد:

چون اين سخنان به خبر واحد منقول است و خبر واحد در قرآن معتبر نيست، به اجماع مسلمانان از هر مذهب و آن چه در قرآن مكتوب است، به تواتر رسيده، براي ما جايز نيست، متواتر را ترك كرده، آن را موافق خبر واحد تغيير دهيم (19) .

و در جايي ديگر آورده است:

ابان [بن] تغلب از اصحاب امام باقر عليه السلام و امام جعفر صادق عليه السلام است و از قاريان معروف و قولش حجت است و اگر گويي چرا به قرائت او نخوانيم، گويم: چون قرائت او براي ما به روايت متواتر ثابت نشده و نقل آحاد است و نقل آحاد در قرآن حجت نيست و قرآن مانند اصول دين است كه به خبر واحد ثابت نمي‏شود (20)

ايشان در اين‏باره ضمن پاسخ به محدث نوري چنين آورده است:

قولي كه مصنف كتاب فصل الخطاب درصدد اثباتش برآمده، مخالف يكي از ضروريات مذهب شيعه است; زيرا هيچ كس مخالفت نكرده در اين قول كه قرآني كه بالفعل در دست ما مي‏باشد، متواتر است . به اين معنا كه نقل آن از رسول‏خدا صلي الله عليه و آله جوري بوده كه دستبرد زدن در آن و دگرگون ساختنش ممكن نبوده; براي آن كه ناقلين زياد بوده‏اند و آنچه را ايشان مي‏خواهد اثبات كند، اگر درست‏باشد، نكوهش و عيب‏جويي در تواتر اين قرآن موجود نيز مي‏باشد; زيرا از اين احاديثي كه روايت نموده، فهميده است كه يك مردي كه زيد بن ثابت‏باشد، آيات قرآن را از گفتار تك‏تك از مردان به دست آورده، و هر جور دلخواهش بوده، بر طبق ذوق و سليقه خود، آنها را گردآوري نموده و به سوره فلان نام‏گذاري كرده . اين وارد كردن عيب است در تواتر قرآن و حال آن كه معلوم است كه قرآن متواتر است; به اين معنا كه [هر آيه‏اي از آيه‏هايش و] هر سوره‏اي از سوره‏هايش در سينه‏هاي مردم زيادي محفوظ بوده، يا در هر دوره‏اي از زمان پيغمبر صلي الله عليه و آله تا زمان ما به صورت نوشته نزد آنان بوده است و اين به گونه‏اي بوده كه براي احدي، تصرف در كلمه‏اي از آن به هيچ وجه امكان نداشته; چون در ديدگاه [و منظر و مرآي] عده بي‏شماري بوده (21) .

4 . 2 . تواتر قراآت

علاوه بر مساله تواتر قرآن كه بارها در آثار علامه بدان تصريح شده‏است، همان‏گونه كه پيشتر آمد، مساله تواتر قراآت نيز يكي ديگر از مواردي است كه به اعتقاد علامه، بر نفي تحريف دلالت مي‏كند .

توضيح مطلب اين است كه نه‏تنها متواتر بودن تك‏تك آيات و سوره‏هاي قرآن دليل عدم تحريف اين آخرين كتاب آسماني است، بلكه تواتر قرائت قرآن نيز دليل ديگري بر تحريف‏ناپذيري آن است . همين كه در پاره‏اي از روايات، قرائتي به عنوان قرائت مشهور مورد پذيرش قرار گرفت و قرائتي ديگر به عنوان قرائت‏شاذ مردود اعلام شد، به خوبي مي‏رساند كه صحابه تا آن اندازه به قرآن توجه داشتند كه علي‏رغم اختلاف لهجه‏ها و بداوت خط عربي، باز هم يك قرائت را كه همان قرائت مورد تاييد پيامبر صلي الله عليه و آله باشد، مورد پذيرش رسمي قرار دادند و از ديگر قرائتها صرف‏نظر كردند . علامه در اين‏باره مي‏نويسد:

از بعض روايات معلوم مي‏شود كه مصحف زيدبن ثابت قرائت عامه مردم بود; يعني در همان عهد متواتر بود . گويند: كسي آيتي از قرآن قرائت كرد، بر خلاف عامه مردم و عمر تعجب كرد و از زيد خواست آن آيه را قرائت كند، زيد موافق عامه خواند . پس معلوم مي‏شود، قرائت مشهور چيزي بود كه اگر كسي بر خلاف آن مي‏خواند، متوجه مي‏شدند . پس از عهد عثمان باز اختلاف در رائت‏بماند; اما محدودتر; چون هيچ از رسم الخط مصحف زيد خارج نبود; اما قرائت‏هاي سابق گاهي از رسم‏الخط وي خارج بوده; چنان كه بر متتبعان تفاسير و قراآت واضح مي‏گردد . مثلا در قرائت عمر بن الخطاب «صراط من انعمت عليهم غير المغضوب عليهم و غيرالضالين‏» بر خلاف خط مصحف مشهور است و در مصحف ابي بن كعب «فمن حج البيت او اعتمر فلا جناح عليه الايطوف بهما» و در قرائت ابن مسعود «من بقلها و قثائها و ثومها» و هم در قرائت او «واقيموا الحج و العمرة‏» است‏بجاي «اتمواالحج و العمرة‏» ; اما هيچ‏يك از اين قراآت براي ما اعتبار ندارد; چون به اخبار آحاد است و احتمال كذب و خطا در آن مي‏دهيم; بلكه آن چه از پيغمبر صلي الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام هم نقل كرده‏اند، چون صحت نقل مشكوك است، براي ما حجت نيست (22) .

همچنين ذيل آيه 234 سوره بقره در خصوص عبارت «لاتضار» كه عاصم آن را «لاتضارر» به فك ادغام و كسر راء خوانده، مي‏نويسد:

عاصم از قراء سبعه است كه قرائت آنان متواتر است و خواندن آن به اجماع جايز وليكن چون اين قرائت از عاصم متواتر نيست و از شواذ محسوب است، قرائت آن جايز نيست و از اين جا معلوم گرديد كه همه آنچه از هفت قاري مشهور روايت‏شده است، متواتر نباشد و شواذ آنان مانند شواذ ديگران است (23) .

و سرانجام اين كه در آغاز سوره انشراح مي‏نويسد:

بيشتر علماي ما گويند: بسم‏الله را نيز بايد گفت، چون نقل آن متواتر است و به عقيده ما، در قرآن موجود تحريف راه نيافته و آن مصحفي كه بسم‏الله ندارد و گويند: مصحف ابي‏بن كعب بوده، به تواتر نقل نشده است و اطمينان به نقل آحاد نداريم و ندانسته را جايز نيست‏برداشته ترجيح دهيم و قرائت متواتر را ترك كنيم (24) .

همان‏گونه كه ملاحظه مي‏شود، به اعتقاد علامه شعراني، تواتر قراآت - علاوه بر تواتر قرآن خود دليل ديگري بر تحريف ناپذيري اين كتاب مقدس است .

4 . 3 . وجوب متابعت رسم‏الخط

يكي از دلايل يا لااقل شواهدي كه مرحوم شعراني در اثبات عدم تحريف قرآن آورده است، وجوب پيروي از رسم الخط زمان عثمان، يعني زمان آخرين جمع قرآن كريم است .

به اعتقاد ايشان، صحابه تا آن اندازه در حفظ متن و نص قرآن وسواس داشتند كه پس از جمع زمان عثمان، نه‏تنها نقطه‏گذاري و اعراب گذاري را بدعت و غيرجايز مي‏دانستند; بلكه بعضي اغلاط املايي را نظير رحمة كه به صورت رحمت و مرضاة كه به شكل مرضات نوشته شده‏بود، هم تغيير ندادند (25) و اين خود يكي از دلايلي است كه شبهه تحريف قرآن را منتفي مي‏سازد . به اعتقاد ايشان:

در رسم‏الخط قرآن تعبد و متعابعت نسخ اوليه قرآن واجب است و اين نكته را مراعات بايد كرد . مثلا انما در همه جاي قرآن بايد موصول نوشته شود، مگر در آيه ان ما توعدون لآت (در سوره انعام) كه قرآن‏هاي قديم از زمان پيغمبر صلي الله عليه و آله كه مقطوع نوشته بودند و بايد متعابعت كرد و در اين آيه سوره نحل (ان ما عندالله) . . . چون مصاحف از آن عهد هر دو گونه نوشته شده، براي ما هر دو وجه جايز است و حكم در هر كلمه كه به ما متصل شود، مانند: اينما، كلما، بئسما و حيثما همين است كه متعابعت‏بايد كرد و عجب آن كه فاينما تولوا فثم وجه الله در آيه 109 بقره متصل است و اين ما تكونوا يات بكم الله جميعا در آيه 142 همان سوره متصل; به فاصله يك ورقه و دليلي جز متابعت ندارد (26) .

همچنين در ذيل آيه 65 سوره طه «ان هذان لساحران‏» مي‏فرمايد:

تحريف خلاف اجماع و تواتر است وليكن عجب است كه اهل خلاف، نسبت تحريف قرآن به شيعه مي‏دهند . . . وجود اين كلمه [هذان] در قرآن دليل بزرگي است، بر عدم تحريف; چون اگر بناي قراء بر اعمال راي و سليقه و مراعات قواعد بوده، حتما اين كلمه را تغيير مي‏دادند و هذين مي‏كردند; اما بنا بر سماع بوده است (27) .

همچنين در بحث مستقلي كه تحت عنوان رسم‏الخط قرآن در مقدمه تفسير منهج‏الصادقين مرقوم فرموده‏اند، در اين زمينه اين‏گونه آورده‏اند:

در مصاحف، كلماتي بر خلاف رسم معهود نوشته‏اند و از عصر اول تا كنون، غالبا بدان مقيد بودند و آن را تغيير ندادند، براي آن كه توهم تحريف در قرآن نشود و به اعتقاد ما حفظ آن واجب است، براي همين غرض . . . و هر چه موافق رسم‏الخط معهود آن زمان بوده و در زمان ما تغيير كرده است، باز بايد همان رسم قديم را محفوظ داشت . الا آن كه الف اشباع را براي حفظ از غلط در تلفظ مراعات كرده و حفظ لفظ را مهم‏تر از حفظ نقش كتاب شمردند و براي اين امثله ذكر مي‏كنيم: اما كلماتي كه بر خلاف رسم معهود است، مانند (ابن) كه در قرآن همه جا با الف است، مانند عيسي ابن مريم و موسي ابن عمران و در كتابت معروف، بين دو علم بي‏الف نوشته مي‏شود، نبايد در قرآن بي‏الف نوشت تا توهم نشود كه از حروف آن چيزي كم شده است . . . (28)

و در ذيل آيه 81 سوره نساء فمال هؤلاء . . . گويد:

غرض متعابعت [رسم‏الخط] قرآنهاي زمان پيامبر صلي الله عليه و آله و صحابه است تا از تحريف و تصحيف مامون باشد . از جمله مال هؤلاء كه لام حرف جر را از هؤلاء جدا نويسند (29) .

حتي بدون بسم الله بودن سوره برائت را دليل عدم تحريف قرآن دانسته، چنين مي‏نويسد:

بي بسم‏الله بودن اين سوره تعبد و دليل قطعي است‏بر اين كه قرآن تحريف نشده و نويسندگان تابع دستور رسول بودند و به قياس و فكر خود عمل نمي‏كردند و سوره برائت را با اين كه سوره ديگر مي‏دانستند غير انفال، بسم‏الله بر آن نيفزودند و آن كه جماعتي پندارند، سوره‏بندي قرآن و تركيب آيات متفرقه و نام سوره نهادن، همه به اختيار مردم بوده، صحيح نيست; بلكه اين سوره را خود پيغمبر صلي الله عليه و آله تركيب فرمود و ميان آنها بسم‏الله قرار داد، جز اين سوره، و در مبادي بعضي، حروف مقطعه مقرر فرمود و در بعضي نفرمود و هر يك را نامي نهاد و اشاره كرد (30) .

4 . 4 . مشخص بودن سوره‏ها در زمان رسول‏خدا صلي الله عليه و آله

شايد مهم‏ترين دليلي كه مرحوم شعراني در نفي تحريف ياد كرده‏اند، اين است كه تمامي آيات و سوره‏هاي قرآن در زمان حيات پيامبر صلي الله عليه و آله تدوين گرديد و هر سوره با نام كامل و مشخصات خاص خود در زمان آن حضرت معروف و شناخته شده و در بين مسلمانان رايج و مرسوم بوده است; به گونه‏اي كه وقتي پيامبر صلي الله عليه و آله مثلا مي‏فرمود: هركس سوره بقره را بخواند، پاداش او چنين و چنان خواهد بود و يا اگر سوره توحيد را بخواند، چه اندازه اجر و مزد خواهد داشت و . . . ، همگان مي‏دانستند كه حضرت درباره چه چيزي سخن مي‏گويد .

علامه در اين‏باره مي‏نويسد:

جمع آيات در سوره‏ها در عهد خود پيغمبر صلي الله عليه و آله و به امر و دستور آن حضرت بود و ترتيب آيه‏ها نيز . اين كه فلان سوره بزرگ است و فلان سوره كوچك، و در آغاز سوره‏اي حروف مقطعه و در سوره‏اي نيست، و در آن كه هست چه حروف است و اسامي سوره و اين كه هر سوره مبدو به بسم‏الله است جز برائت، همه به امر پيغمبر صلي الله عليه و آله بود و هر سوره را به نام و نشان، گروه بي‏شمار از مسلمانان جزيرة العرب نوشته يا از بر داشتند و اين كه گويند، اميرالمؤمنين خواست قرآن را جمع كند، مقصود جمع سوره‏هاست در يك مجلد; نه جمع آيات متفرقه و تشكيل دادن سوره، و همچنين زيد بن ثابت و ديگران . و گرنه ترتيب و تشكيل سوره در زمان پيغمبر صلي الله عليه و آله بود (31) .

همچنين در حواشي وافي در اين‏باره آورده است:

ان جمع القرآن علي عهد ابي‏بكر لم يكن بمعني جمع الآيات في السور، بل جمع السور في مصحف واحد; لان جمع الآيات في السور كان بامر رسول الله صلي الله عليه و آله في عصره كما ذكرنا . علي هذا فلا يتحمل التحريف، لان كل واحدة من السور كانت متواترة لكثرة من كان يحفظها فوق حد التواتر (32) .

به علاوه از پيامبر صلي الله عليه و آله روايت‏شده است كه به زنها سفارش مي‏كرد: سوره نور را بخوانند، و خود در نمازهاي آيات، سوره بقره و آل عمران را قرائت مي‏فرمود و يا فرموده است: هر كس چهار آيه اول سوره بقره را به همراه آية الكرسي و دو آيه بعد از آن و همچنين سه آيه آخر سوره بقره را بخواند، هرگز در نفس و مالش امر مكروهي را مشاهده نمي‏كند . همه اين موارد نشان مي‏دهد كه بسياري از سوره‏ها و از جمله سوره بقره، آل عمران، نور و . . . در زمان حيات پيامبر صلي الله عليه و آله داراي نظم و ترتيب معيني بوده است و همه مي‏دانستند كه اول، وسط و آخر آن كجاست و بر اين اسامي شبهه تحريف، خود به خود بي‏معنا خواهد بود (33) .

4 . 5 . تعيين جاي آيات از سوي پيامبر صلي الله عليه و آله

آنهايي كه تصور مي‏كنند، آيات قرآن، متفرق و پراكنده بود و در زمان جمع قرآن پس از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله احتمال تحريف در آنها منتفي نبوده است، از اين نكته غافلند كه حضرت خود پس از نزول آيات جاي آنها را در درون سوره‏ها مشخص مي‏فرمود .

اين امر را علاوه بر دلائل متقن تاريخي كه به اجمال در مورد پيشين بدان اشاره شده، قرآن نيز گواهي مي‏دهد; زيرا وقتي قرآن با صراحت مي‏فرمايد: «فاتوا بسورة من مثله‏» (34) يا «فاتوا بعشر سور مثله‏» (35) يا «سورة انزلناها» (36) و . . . ، به روشني اثبات مي‏كند كه واژه سوره در زمان حيات پيامبر صلي الله عليه و آله هم براي آن حضرت و هم براي صحابه شناخته‏شده بود و تعريف مشخصي داشت; به ويژه آنكه برخي سوره‏ها يكباره نازل گرديده بود و نظم و ترتيب آنها از همان آغاز به وسيله وحي مشخص شده بود و اين سوره‏ها در مكتوبات متعددي در نزد برخي از صحابه موجود بود و بسياري ديگر نيز آنها را به دقت‏حفظ كرده‏بودند; بنابراين هيچ زمينه‏اي براي تحريف به معناي كم و يا زياد كردن در قرآن فراهم نبود . به تعبير مرحوم شعراني:

حاصل كلام اينكه مي‏پرسيم: پيامبر صلي الله عليه و آله وقتي كه قرآن نازل مي‏شد، آن را پنهان نگاه مي‏داشت‏يا بين مردم منتشر مي‏كرد؟ البته در جواب مي‏گويند: منتشر مي‏كرد . باز مي‏پرسيم: وقتي منتشر مي‏كرد، اجازه مي‏داد هر آيه را جزو هر سوره بخوانند يا مقيد مي‏فرمود؟ اگر بگويند: مردم را آزاد مي‏گذاشت، در اين صورت، تحريف معنا ندارد و هر آيه را در هر جا مي‏توان قرائت كرد و اگر بگويند: مقيد مي‏فرمود; البته جمعي كثير كه آن حضرت را در تكاليف دشوار، مانند زكات و جهاد و روزه اطاعت مي‏كردند، در اين امر نيز متابعت داشتند و وقتي يك آيه جزو يك سوره شد و به همان هيات در ممالك پراكنده گشت، تغيير آن محال بود (37) .

4 . 6 . اهتمام صحابه

نكته ديگري كه به اعتقاد علامه، دليل تحريف ناپذيري قرآن است، توجه و اهتمام بيش از حد صحابه پيامبر صلي الله عليه و آله به قرآن است . همان گونه كه از خلال مطالب پيشين به دست مي‏آيد، علاوه بر شخص پيامبر صلي الله عليه و آله و تاكيدهاي فراواني كه در حفظ و نگارش و تعليم و تعلم قرآن بيان فرمود و ثوابهاي بسياري كه براي حفظ و تعليم آن مطرح كرد، اصحاب آن حضرت نيز توجه و عنايت‏خاصي نسبت‏به قرآن مبذول داشتند، به گونه‏اي كه حتي تصور اين كه ممكن است چيزي از قرآن كم يا زياد شده باشد، امري محال مي‏نمايد .

اين توجه تا بدان حد بوده است كه به تعبير مرحوم علامه:

آيه‏ها و كلمات و حروف قرآن را شمردند و كيفيت اداي كلمات را ضبط كردند . مانند اين كه ابن‏كثير چه اندازه مد واجب را مي‏كشيد و كسائي كدام را با غنه ادا مي‏كرد و با اين قراين، معلوم مي‏شود كه چه اندازه در ضبط و نگهداري قرآن از تصحيف و تحريف مي‏كوشيدند (38) .

4 . 7 . تاكيد بر تلاوت صحيح
تلاوت عين

الفاظ قرآن از صدر اسلام تا كنون و سفارش و توصيه اكيد پيامبر صلي الله عليه و آله بر حفظ و تلاوت عين الفاظ آخرين كتاب آسماني دليل ديگري بر تحريف ناپذيري آن است .

علامه در اين‏باره مي‏فرمايد:

قرآن كلام الهي است كه به وحي الهي بر پيغمبر ما نازل گرديد; لذا ترجمه آن را قرآن نگوييم و مطالعه آن را بي‏تلفظ، تلاوت نخوانيم; هر چند ثواب بسيار دارد و عنايت پيغمبر صلي الله عليه و آله از آغاز بر اين بود كه عين الفاظ، بي‏كم و زياده، بر زبان‏ها جاري گردد و همين را عبادت قرار داد و در هر نماز واجب فرمود به امر الهي .

چنان كه اگر كسي نتواند لفظ آن را چنان كه بايد بر زبان ادا كند، حتي براي لكنت و آفت، امامت وي جايز نباشد، و اقتداي به او در جماعت‏باطل بود و اگر حرفي را مانند عين و حاء، چنان كه عرب ادا مي‏كنند، از مخارج معين، به صفات معينه، ادا نكند، قرآن نخوانده و تلاوت نكرده است و اين قاعده بر خلاف ساير كتب و مؤلفات است كه به ترجمه و مطالعه و فهم معنا، بي‏اداي لفظ، مقصود حاصل است .

حكمت‏بزرگ اين دستور، نگهداري قرآن از تحريف و تبديل است; چون كه تمام مسلمانان در اطراف و اكناف عالم به اين تقيد، نگهبان كلمات قرآنند و جاسوس يكديگر كه در آن تغييري رخ ندهد .

از اين جهت مشاهده مي‏كنيم كه هيچ كتابي، هر چند معروف و مشهور بود و در هر زمان متداول و متواتر، بي‏اختلاف و تغيير و بدون زياده و نقصان نيست و نسخ اصلي و قديم با يكديگر مخالف و در فصول و ابواب و عدد ابيات مانند يكديگر نيستند . . . ; چون آن طور كه در قرآن ملاحظه مي‏كنيم، اذهان اهل عالم متوجه الفاظ و كلمات و عين عبارات كتاب نبوده است [و اين تنها قرآن است كه از چنين ويژگي استثنايي و منحصر به فرد برخوردار است.] (39)

4 . 8 . ضعف ادله تحريف

يكي از دلايلي كه برخي محدثان، نظير محدث نوري را وادار ساخت تا قول به تحريف را بپذيرد، وجود پاره‏اي احاديث، در برخي جوامع حديثي است .

علامه شعراني - همانند بسياري از بزرگان شيعه بر اين باور است كه:

اولا اين احاديث از برخي كتابهاي مجعول يا غير معروف حديثي نقل شده‏است (40) ;

ثانيا از نظر سند غير موثق است;

ثالثا از نظر متن و محتوا نامعتبر است;

رابعا با قرآن و عقل مخالف است; بنابراين به هيچ وجه نبايد به چنين احاديثي استناد كرد (41) ; چنانكه اين نكته را در ترجمه تبصرة المتعلمين با صراحت‏بيان كرده و چنين فرموده است:

روايتي كه بدانيم مفاد و لوازم آن، مطابق قواعد مذهب صحيح نيست، نسبت آن به ائمه عليهم‏السلام نتوان داد; مانند رواياتي كه در سهو نبي صلي الله عليه و آله يا تحريف قرآن يا اين كه ماه رمضان هرگز از سي روز كمتر نمي‏شود، [وارد شده است . . .] ; گر چه بسيار باشد و به اسناد از ثقات نقل شده [باشد] ; اما يقينا راويان در آن سهو كرده‏اند; چون از خطا معصوم نبودند (42) .

ايشان در پاسخ به ميرزاي نوري در حواشي فصل الخطاب در اين زمينه چنين مرقوم فرموده‏اند:

ترديدي نيست كه خود آن سوره‏ها در زمان رسول خدا صلي الله عليه و آله گردآوري [شد] و به نامهاي خودش [ان] مرسوم گرديده بود; به گونه‏اي كه چون يكي از آنان مي‏گفت، سوره هود يا سوره يوسف يا سوره طه، شنوندگان متوجه مي‏شوند چه سوره‏اي را اراده كرده و پس از آن كه سوره نوشته شد و معروف بود، [حتي با فرض] نبودن اين ترتيب بين سوره‏ها در يك مصحف، زياني ندارد; چون به طور كلي مي‏گوييم: همه اين احاديثي كه روايت‏شده، نه بركاسته شدن از قرآن دلالت دارد و نه بر متواتر نبودن قرآن موجود; بلكه آوردن سه حديث ضعيفي كه ضعفش آشكار است - و ما در جلوتر بيان داشتيم - در برابر معلوم، ارزش و اعتباري ندارد (43) .

و در جايي ديگر مي‏فرمايد:

حديث [تحريف] بدون سند و ضعيف است و احتمال توهم راوي در آن مي‏رود و ممكن است كه در آن تصرف كرده باشد و به تعبيري نقل كرده است كه با آن، از مقصود خارج شده باشد (44) .

همچنين از آن جا كه برخي از احاديث تحريف از كتاب سليم بن قيس نقل شده، درباره او و كتابش مي‏نويسد:

كتاب سليم بن قيس ساختگي است و حديثي كه فقط در آن باشد و در جاي ديگر نباشد، جدا ضعيف است . . . و يك حديث را به چند بار آوردن متعدد نمي‏گردد و تمامي آنچه در كتاب سليم بن قيس مي‏باشد، حديث واحد و ضعيف است و به چند مرتبه نقل كردن قوي نمي‏شود (45) .

و سرانجام اين كه در نفي حديثي مي‏نويسد:

اين حديث نيز مرسل و ضعيف است و گويا همان حديثي است كه از كتاب سليم نقل گرديده; چون عبارتهايش به آن مي‏ماند (46) .

مرحوم شعراني در حواشي وافي - كه بحث تحريف‏ناپذيري را با تفصيل بيشتري مورد بررسي قرار داده است - به نقل از «مرآة العقول‏» علامه مجلسي چنين آورده است:

لايخفي ان هذا الخبر و كثيرا من الاخبار الصحيحة صريحة في نقص القرآن و تغييره و عندي ان الاخبار في هذا الباب متواترة معني و طرح جميعها يوجب رفع الاعتماد عن اخبار الامامة فكيف يثبتونها بالخبر (47) .

آن گاه در پاسخ به تفكر علامه مجلسي و پيروانش چنين مي‏فرمايد:

و الجواب انا لانثبت اصل الامامة بالخبر الوارد عن اهل البيت فانه مصادرة علي المطلوب، بل باخبار اهل السنة و كما ان طرح جميع الاخبار يوجب رفع الاعتماد عن الاخبار قبول جميعا يوجب رفع الاعتماد عن‏القرآن و القرآن اولي بان يعتمد عليه و اما تغيير القرآن فلايثبت‏بهذا الخبر; لان هذا الخبر نفسه محرف مغير و اما الاخبار المتواترة التي تدل علي تحريف القرآن فلم‏نرها مع بذل الجهد و قد جمع بعض محدثي العصر الاخير جميع ما ورد بزعمه في تحريف الكتاب في كتاب سماه فصل الخطاب و تتبعنا صدره و ذيله و جميع ما فيه يرجع الي الادلة الثلالثة التي ذكرناها و اجبنا عنها بما فيه كفاية (48) .

سپس در ادامه مي‏افزايد:

البته برخي احاديث را محدث نوري نقل كرده‏است كه علامه مجلسي آنها را نياورده; از آن جمله حديثي است كه مي‏گويد: منافقان چيزهايي را از جانب خود به قرآن افزودند; در حالي كه اولا راوي اين سخن معلوم نيست كه چه كسي است; ثانيا حتي اگر معلوم بود هم، ما حكم به ضعف و جرح او مي‏كرديم; چرا كه او روايتي را نقل كرده كه با صريح قرآن مخالف است; علاوه بر اين كه او از كتاب سليم بن‏قيس (49) رواياتي را نقل كرده; در حالي كه كتاب وي داراي اشتباهات و مجهولاتي است كه هرگز نمي‏توان و نبايد بدان اعتماد كرد; حتي برخي آن را به دليل همين اشتباهات فاحش، موضوع و جعلي مي‏دانند; همچنين سوره‏اي به نام سورة الولاية! را نقل كرده‏است كه در كتاب بي‏اصل و اساسي همچون دبستان المذاهب آمده‏است (50) .

و سرانجام اين كه از احتجاج طبرسي اين‏گونه آورده است كه ميان قول خداوند در سوره نساء كه فرمود: «و ان خفتم ان لا تقسطوا في اليتامي و اين آيه بود فانكحوا ما طاب لكم‏» بيش از يك سوم قرآن حذف شده است! ! يعني در بين اين دو آيه از سوره نساء بيش از ثلث قرآن حذف شده! ! در حالي كه اولا اين روايت مرسل است; ثانيا مضمون آنها معقول و نامقبول است; چرا كه در اين صورت بايد گفت‏سوره نساء حدود دوهزار و پانصد آيه داشته‏است; ثالثا بيانگر آن است كه سوره‏ها در عهد پيامبر صلي الله عليه و آله تاليف نشده باشد كه اين هم خلاف نقل مسلم و تاريخ قطعي است .

عين عبارت ايشان در اين زمينه چنين است:

نقل [المحدث النوري] فيها بضع اخبار ضعاف لايبلغ عقد العشرة يشتمل بعضها علي امور لايقول به المجلسي رحمه الله و لا غيره من علمائنا و لايعتمد عليها قطعا . منها مرسلة الاحتجاج يتضمن ان المنافقين زادوا في القرآن اشياء من تلقاء انفسهم و لانعرف راوي هذه الرواية و لو كان معلوما لحكمنا بضعفه لانه راويها و منها رواية سليم بن قيس في مواضع عديدة من كتابه المعروف و هو كتاب موضوع لا يعتمد عليه و مشتمل علي اغلاط و مناكير كما ثبت في محله و منها سورة الولاية التي اوردها في كتاب دبستان المذاهب و ليس لها اصل و مستند و منها ما روي في كتاب الاحتجاج: ان بين قوله تعالي «و ان خفتم ان لاتقسطوا في اليتامي‏» و قوله تعالي «فانكحوا ما طاب لكم من النساء» سقط اكثر من ثلث القرآن و هو رواية مرسلة و مضمونها غير معقول; اذ يلزم منه كون سورة النساء اكثر من ثلث القرآن مشتملة علي‏الفين و خمسمائة آية تقريبا او يلتزم بعدم كون السورة مؤلفة علي عهد رسول الله صلي الله عليه و آله و تكلمنا علي كل واحد من هذه الاخبار في حاشية فصل الخطاب و اظن ان المجلسي (ره) ما اراد من الاخبار المتواترة امثال تلك الروايات فانها قليلة جدا بل اراد بها ما ورد في القراآت الشاذة و اراده بالتحريف اختلاف القرائة و الله العالم (51) .

5 . پاسخ به برخي از شبهات

علامه شعراني در لا به لاي نوشته‏هاي خود به پاره‏اي از شبهاتي كه درباره قرآن كريم است و اغلب آنها از ادله محدث نوري بر تحريف قرآن به شمار مي‏رود، پاسخ داده‏اند كه اينك به گزارش آنها مي‏پردازيم:

5 . 1 . شبهه آيات منسوخ التلاوه

از شبهاتي كه در اثبات تحريف قرآن، ياد شده، وجود آياتي به نام منسوخ التلاوة است .

منسوخ التلاوة [يعني اين] كه چيزي از قرآن پس از آن كه مدتي تلاوت مي‏شد، در عهد پيغمبر صلي الله عليه و آله، به امر خداوند تعالي نسخ شود . نظير آن كه مؤلفي پس از تاليف كتابي، تجديد نظر كرده، بعض سطور و مطالب آن را محو كند (52) .

در ميان علماي عامه و نيز برخي از دانشمندان خاصه، چنين عقيده‏اي رايج‏بوده است كه پاره‏اي از آيات و سور قرآن به امر خداي متعال نسخ شده و به گونه‏اي از ذهن پيامبر صلي الله عليه و آله و صحابه محو گرديد! ! كه نه حكم آنها باقي ماند، نه لفظ و تلاوت آن .

اين باور كه متاسفانه بر مبناي برخي روايات ضعيف يا جعلي پديد آمد، در اذهان بعضي از دانشمندان مسلمان جايگير شد و به تدريج نظريه‏اي تحت عنوان منسوخ التلاوة پديد آمد كه اعتقاد به آن دقيقا مساوي با عقيده به تحريف قرآن است; از اين رو، بسياري ديگر از علماي مسلمان، ضمن اثبات نادرستي اين روايات، بر اين باور صحيح پاي فشردند كه منسوخ التلاوة هيچ اصل و اساسي ندارد و كسي كه بدان ملتزم شود، بي‏ترديد دچار انحراف در دين است و به خاطر چند روايت ضعيف و بي‏اساس، ركن ركين اسلام، يعني آخرين كتاب آسماني را در معرض شبهه و تشكيك قرار داده است .

علامه شعراني در برابر منسوخ التلاوة آن چنان موضوع سخت‏گيرانه‏اي ندارد - آن گونه كه علامه طباطبايي و مرحوم خويي داشته‏اند -; (53) ولي در نهايت آنها را نمي‏پذيرد و اين گونه اظهار نظر مي‏كند:

و از كلام محقق [حلي] در معارج معلوم مي‏گردد كه در وقوع آن ترديد داشت و آيات منسوخه كه نقل مي‏كنند، شباهت‏به قرآن ندارد . مانند آية‏الرجم: «اذا زني الشيخ و الشيخة فارجموها البتة، نكالا من الله و الله عزيز حكيم‏» كه به عبارت ديگر هم نقل شده است و يكي از اصحاب پيغمبر صلي الله عليه و آله علي ما روي، مي‏گفت: ما سوره احزاب را به ياد داريم; در عهد پيغمبر صلي الله عليه و آله به اندازه بقره بود . بايد گفت: اين مرد چون هنگام شنيدن آن سوره، براي كاري شتاب داشت، به نظرش طولاني آمد و به امثال اين اوهام نمي‏توان وجود منسوخ التلاوة را ثابت كرد (54) .

مرحوم آية الله العظمي خويي نيز درباره منسوخ التلاوة مي‏نويسد:

نسخ تلاوت قسمتي از آيات قرآن و اسقاط آن از قرائت، عينا همان تحريف و تنقيص قرآن است . همان طور كه تحريف قرآن مورد قبول نيست; نسخ تلاوت نيز خالي از اشكال نخواهد بود; زيرا اين نسخ يا به وسيله خود پيامبر صلي الله عليه و آله بوده است و يا به وسيله افرادي كه بعد از وي زعامت و رياست مسلمانان را به دست گرفته بودند .

نظريه اول و وقوع نسخ از خود پيامبر صلي الله عليه و آله محتاج به دليل و گواه مسلم است و با اين روايات متزلزل نمي‏توان آن را اثبات كرد; زيرا به عقيده تمام دانشمندان، قرآن با خبر واحد قابل نسخ نمي‏باشد . . . و اگر منظور اين باشد كه نسخ تلاوت بعد از پيامبر صلي الله عليه و آله و به وسيله زعما و زمامداران مسلمان به وقوع پيوسته است، اين همان عقيده به تحريف قرآن [و باطل] است (55) .

5 . 2 . شبهه مربوط به مصاحف صحابه

محدث نوري گويد:

اين كه عبدالله‏بن مسعود مصحف مخصوص معتبري داشته كه بامصحف موجود ناسازگار بوده، مستلزم آن است كه مصحف موجود، از جهت اعجاز با همه آنچه بر پيغمبر صلي الله عليه و آله نازل شده، هم‏آهنگ نباشد و اگر چه در مصحف ابن‏مسعود هم، از جهت ترتيب، مخالفتي با مصحف اميرالمؤمنين وجود دارد (56) .

شعراني در پاسخ، اين‏گونه مرقوم داشته است:

موجود بودن مصحفي از عبدالله بن مسعود و ابي‏بن كعب و ديگران دلالت ندارد بر مخالفت داشتن آنها با مصحف معروف مگر در قرائت‏بعضي به كلماتي و گرنه آنچه با تحقيق به دست آمده و به تواتر معلوم گشته، آن است كه عدد سوره‏ها و آيات در تمامي مصحفها باهم يكي هستند و فرق ميان آن دو در ترتيب سوره‏هاست . مثلا در بعضي مصحفها سوره بقره بعد از سوره آل عمران است و در بعضي مصحفها سوره آل‏عمران بعد از سوره بقره مي‏باشد، يا در قرائت‏بعضي كلمات و اداي برخي حروف تفاوت دارند و اگر آن مصحفها براي ما به تواتر نقل شده بود، قرائت از آنها براي ما جايز بود، نظير اختلاف قراء سبعه; جز اين كه عثمان مردم را بر محور يك قرائت جمع كرد و آن قرائتها به تواتر نرسيده و عثمان گمان كرد، جمع كردن مردم به محور يك قرائت، امكان‏پذير است; لكن بعدش به ثبوت رسيد كه اين كار ممكن نيست و بعد از او، قراء در كلمات اختلاف كردند . پيغمبر كه بعضي اختلاف در قرائت را براي ايشان جايز دانست، براي اين بود كه امت‏به مشقت نيفتند و اتفاق در قرائت امكان نداشت و بعضي احاديث كه دلالت دارد بر اين كه مصحف ابن مسعود، كلماتي زيادتر از قرآن فعلي دارد، جدا ضعيف است (57) .

5 . 3 . شبهه مرتبط با مصحف علي عليه السلام

يكي ديگر از شبهاتي كه محدث نوري و ديگران در اثبات تحريف بدان تكيه كرده‏اند، مربوط به مصحف علي عليه السلام است . اين مطلب كه حضرت علي عليه السلام داراي مصحفي بوده و اولين جامع قرآن پس از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله به شمار مي‏آيد، يكي از دلايل مدعيان تحريف است .

علامه در اين‏باره مي‏نويسد:

شهرت تحريف و نقصان در چند مورد ناشي شده است . يكي آن كه مسلم است‏حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بعد از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله قرآن را جمع كرده و صحابه قرآن او را نپذيرفتند و بعد از آن، كسي قرآن حضرت را نديد و صحابه خودشان جداگانه قرآن را جمع كردند و آن مشهور شد و از اين جا توهم كردند كه در آن قرآن، چيزهايي بوده مخالف با مقصود خلفا، لذا خودشان قرآني نوشتند كه آن چيزها را نداشته باشد (58) .

آن گاه در مقام پاسخگويي برآمده و اين چنين نوشته است:

ليكن هيچ يك از اين دلايل، بر مقصود آنها دلالت نمي‏كند; چون ممكن است كه ابتدا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام مي‏دانست كه بايد قرآن را جمع كرد و خليفه مخالف اين راي بود; لذا قرآن آن حضرت را قبول نكرد و بعد از آن كه مجبور شدند، آن را جمع كنند . نخوت عربي و لجاجت قومي مانع شد، آن را مطالبه كنند . پس زيدبن ثابت را مامور جمع كردند .

و اين كه در احتجاج طبرسي وارد شده كه عمر خواست آن قرآن را از حضرت امير عليه السلام بگيرد و همان را بين مسلمانان منتشر كند و حضرت ابا فرمود; لذا زيدبن ثابت را مامور جمع قرآن نمودند، اين حديث، مرسل است و بدان اعتماد نمي‏توان كرد و بعيد مي‏نمايد كه در صورت رضايت‏خلفا، حضرت امير عليه السلام مردم را از اين فيض باز دارد; مخصوصا اين كه در مصحف آن حضرت، شان و زمان نزول هر آيه و تاويل آن و ناسخ و منسوخ موجود بود و اگر مانعي براي انتشار آن نبود، لازم‏ترين چيز براي امت، داشتن چنين قرآن با چنين تفسيري است (59) .

ايشان همچنين در موارد متعددي در آثار خويش به اين نكته اشاره كرده‏اند كه قرآن حضرت علي عليه السلام از نظر تعداد سور و آيات به هيچ وجه با قرآن فعلي تفاوتي نمي‏كرد; بلكه صرفا به ترتيب نزول گردآوري شده بود و اضافات تفسيري و بعضي از علوم قرآني در آن بوده است، همين و بس (60) .

وي در ضمن مي‏افزايد:

مراد از تاليف اميرالمؤمنين عليه السلام بر ترتيب نزول اين نيست كه آن غير به هم پيوستگي سوره‏هاي معين، كار ديگري بوده و آن حضرت بعضي آياتي را كه در زمان پيامبر خدا صلي الله عليه و آله در سوره يس بوده، مثلا در سوره كهف قرار داده باشد يا اين كه آيات را از آن گونه كه بوده، تغيير داده باشد; بلكه اميرالمؤمنين آن بافت جمع‏آوري رسول‏خدا صلي الله عليه و آله را حفظ كرد و در حواشي و كناره‏هاي صفحه مثلا بيان كرده كه نزول آيه فلان پيش از نزول آن آيه بوده است و . . . (61) .

علامه شعراني ضمن پذيرش مصحف علي عليه السلام و تاكيد فراوان بر اهميت اين مصحف و اظهار تاسف از اين كه جامعه اسلامي آن را نپذيرفت، بر اين نكته اصرار مي‏ورزد كه مصحف اميرمؤمنان عليه السلام بي‏هيچ كم و كاستي دقيقا همان مصحف زمان پيامبر صلي الله عليه و آله است و آنچه كه از سوي خلفا انجام گرفت نيز در همين چارچوب قابل ارزيابي است و آنها نه مي‏خواستند ونه مي‏توانستند كه يك كلمه از قرآن را كم يا زياد كنند . به عبارت ديگر، بي‏ترديد حضرت سعي نمود، مصحفي تدوين نمايد; اما آنچه انجام گرفت نيز دقيقا مورد تاييد ايشان بوده است و مهم‏ترين دليل اين ادعا اين است كه حضرت پس از خليفه سوم كه زمامدار امت‏شد، كوچك‏ترين تلاشي در جهت معرفي مصحف خويش و منزوي ساختن مصحف رسمي كه در زمان عثمان گردآوري شده بود، انجام نداد . آيا اين رفتار حضرت بهترين گواه رضايت ايشان از مصحف رسمي تلقي نمي‏شود؟ البته كه چنين است; زيرا كاري خلاف نظر پيامبر صلي الله عليه و آله و آنچه در دوره بيست و سه ساله بعثت انجام گرفته، به انجام نرسيده است .

مرحوم شعراني به نقل از علامه حلي در كتاب تذكره اين‏گونه آورده است كه مصحف فعلي كه به زمان عثمان بر مي‏گردد، در واقع همان مصحف علي عليه السلام است; چرا كه مورد رضايت‏حضرت به هنگام تدوين و پذيرش ايشان پس از رسيدن‏به خلافت‏بوده است . عبارت علامه در اين زمينه چنين است:

و قد صرح رحمه الله في مبحث القرائة من كتاب الصلوة من التذكرة بان هذا المصحف الموجود بايدينا الان الذي اجمع الصحابة عليه و احرق عثمان ما سواها، هو مصحف علي عليه السلام (62) .

و در مقدمه منهج الصادقين آورده است:

به قول علامه رحمه الله در تذكره، مصحف اميرالمؤمنين عليه السلام كه پس از رحلت پيغمبر صلي الله عليه و آله جمع كرد، همين مصحف متداول امروزي است كه مادر دست داريم (63) .

5 . 4 . شبهه راجع به جمع قرآن در زمان عثمان

جمع قرآن در زمان عثمان، يكي ديگر از شبهاتي است كه قائلان به تحريف آن را دستاويز ادعاي باطل خود قرار داده‏اند . به تعبير مرحوم شعراني:

توهم نقص و تحريف قرآن از آن برخاست كه در زمان خلافت عثمان خواستند همه مردم بر يك قرائت متفق شوند، قرآنهاي ديگر را سوزانيدند . توهم آن شد كه مقداري از قرآن در سوختن از ميان رفته باشد (64) .

ايشان در پاسخ مي‏فرمايند:

اما اين كه عثمان قرآنها را سوزانيد، دليل آن نيست كه مي‏خواسته از آن، سوره يا آياتي را حذف كند; بلكه ممكن است‏براي اين بوده كه مردم را بر يك قرائت متحد كند; زيرا كه قرائتها مختلف بود . ايرادي كه بر عثمان مي‏گيرند، [اين نيست كه چيزي از قرآن كم كرده است; زيرا چنين چيزي اساسا غير ممكن بوده‏است; بلكه] اين است كه براي هر غرضي بوده - و لو غرض صحيح اين گونه توهين به كتاب الهي، ترك ادب است و سيد مرتضي در شافي مي‏گويد: «اختلاف قرائت در زمان پيامبر صلي الله عليه و آله نيز بوده و آن حضرت تجويز فرموده . دلسوزي عثمان بيش از حضرت پيامبر صلي الله عليه و آله بي‏مورد بوده است‏» (65) .

به علاوه:

نسخ آن قراآت سوخته شده موجود است و مي‏دانيم كه تفاوت مصاحف در قرائت در چه حد بود . به هر حال احتمال نقص و تحريف در قرآن، بسيار سخيف و بعضي گفته‏اند: سفيهانه است و سيد مرتضي به برهان آن را باطل ساخته و در مجمع‏البيان و تبيان و ساير كتب آن را بيان كرده‏اند (66) .

سرانجام اينكه:

ان اختلاف المصاحف التي احرقها عثمان لم يكن في عدد السور و الآيات، بل كانت مشتملة علي هذه السور المؤلفة عن هذه الآيات الموجودة الا المعوذتين في مصحف ابن مسعود، او في كلمات قليلة في القراآت كانت مما جوزها رسول‏الله صلي الله عليه و آله و قد نقل لنا شطر منها، لان جميع تلك المصاحف لم تنعدم قطعا عن صفحة الوجود، بل بقي منها نسخ كثيرة في ايدي الناس و انت‏باقية بعد ذلك بقرون حتي راي بعضها ابن النديم و نقل ترتيب السور فيها و نقل المفسرون و القراء مواضع الاختلاف في كتبهم . . . (67) .

همان‏گونه كه پيش از اين نيز بيان كرده‏ايم، ديدگاه علامه شعراني در زمينه جمع قرآن اين است كه تمامي آيات و سوره‏هاي قرآن در زمان حيات پيامبر صلي الله عليه و آله داراي انسجام معين و جايگاه مشخصي بوده است و آنچه پس از رحلت‏حضرت انجام گرفت، كار جديد و عمل تازه‏اي نبود; بلكه صرفا قراردادن قرآن در ميان دو جلد بوده است .

ايشان در تعليقاتي كه بر فصل الخطاب نوشته‏اند و در ضمن كتاب قرآن هرگز تحريف نشده انتشار يافته است، در اين‏باره از جمله چنين آورده‏اند:

اين از مسايل روشن است كه در زمان زندگي پيامبر خدا صلي الله عليه و آله به گونه متواتر، سوره‏ها جمع‏آوري شده‏بود; به طوري كه هرگاه گفته مي‏شد، سوره بقره، سوره هود، سوره احزاب و . . . شنونده مي‏فهميد كه آن چه سوره‏اي است و بدين جهت اسم سوره در قرآن كريم آمده است . پس بدون ترديد، ناگزير پيوستگي سوره‏ها [متشكل] از [تمام] آيات، بر مي‏گردد به زمان رسول خدا صلي الله عليه و آله كه به فرمان خدا بوده; بنابراين اگر ما فرض كنيم بر اين كه، پاره‏اي از آيات از يك سوره مانند سوره اقرء پيش از آيات ديگرش نازل گرديده، الحاق آياتي كه بعدا نازل شده به آيات جلوتر به دستور پيغمير صلي الله عليه و آله بوده‏است; بنابراين همه سوره‏هايي كه در قرآن است، جمع‏آوري شده‏بود (68) .

5 . 5 . شبهه اختلاف قرائت‏ها

از ديگر دلايلي كه براي وقوع تحريف، از سوي قائلان به آن به ويژه محدث نوري ذكر شده، اختلاف قرائتها است; امري كه پيامبر صلي الله عليه و آله خود شخصا آن را تجويز فرمود; به علاوه موارد آن نيز تا جمع خليفه اول آن اندازه فراوان نبود كه موجب تحريف قرآن شود .

علامه در پاسخ به اين شبهه از جمله چنين فرموده است:

اختلاف بين قراء قبل از احراق مصاحف بسيار ناچيز بود و از نمونه‏هاي منقوله از قرائت عبدالله بن مسعود و ابي‏بن‏كعب معلوم مي‏شود كه از دو سه كلمه زياده و نقصان، يا اختلاف يكي دو كلمه مترادف تجاوز نمي‏كرد و اين سوزاندن گرچه هتك حرمت‏بود; اما دليل شدت توجه و عنايت مردم است‏به هر حرف و كلمه، كه چون ديدند بعض مردم كلماتي چند به اخبار آحاد شنيده مي‏خوانند، برآشفتند و آنها را به قرائت متواتر مصحف رسمي ملزم ساختند . . .

[به علاوه] اختلاف قرائت چيز ديگر است و تحريف قرآن چيز ديگر; چون هيچ كس از علماي اسلام انكار اختلاف قرائت نكرده است، چه در زمان پيغمبر صلي الله عليه و آله و چه پس از وي و اين اختلاف نزد آنان چنان است كه مؤلفي در عبارت كتاب خود دو وجه را تجويز كند .

مثلا حاج ملاهادي سبزواري (قدس‏سره) در شرح اين بيت:

تجويز فرموده است كلمه «غرر» را به ضم عين و هم به فتح آن قرائت كنند . پيغمبر هم به امر خداوند چند قرائت را تجويز فرمود; اما تحريف را همه منكرند جز جماعتي از حشويه كه معناي بعض روايات را ندانستند، يا بر روايات ضعيفه اعتماد كردند . . . و از آنچه گفتيم علت اشتباه صاحب فصل الخطاب معلوم گرديد; چون وي اختلاف قراآت، مخصوصا شواذ آن را نقل كرده و آن را دليل تحريف قرآن دانسته است (69) .

همچنين در حواشي خود بر وافي مرحوم فيض كاشاني مي‏نويسد:

ان اختلاف القرائة غير التحريف . كيف و الاول بديهي يعترف به كل احد، لا يعترف بالثاني . الاتري ان اختلاف النسخ في الكتب المتواترة كالكافي و الاستبصار و ساير كتب الادب و الفقه و غيرها لا يدل علي وقوع النقصان و التحريف فيها؟ و ليس اختلاف القرائة في القرآن الا كاختلاف النسخ، لكن مع علم المؤلف و تجويزه و بالجملة، الاستدلال باختلاف القراآت علي وقوع التحريف عجيب من اهل العلم (70) .

5 . 6 . شبهه قراآت ائمه عليهم السلام

به اعتقاد علامه شعراني، بخشي از رواياتي كه مدعيان تحريف بدان استناد كرده‏اند، بر فرض صحت، در زمره روايات تفسيري است كه يا مصداق يا مصاديق آيات را مشخص كرده يا در زمينه شان نزول آنهاست و يا مواردي از اين قبيل را شامل مي‏شود . ايشان در مقدمات تفسير در اين‏باره چنين آورده‏اند:

اما قرائت اهل بيت - چنان كه در روايات وارد است - از دو جهت جايز نيست: يكي آن كه آنها در روايات بسيار، اصحاب خود را امر فرموده‏اند كه متابعت قرائت مشهور كنند . جهت دوم آن كه به طور قطع و يقين نمي‏دانيم اين قرائتهايي كه در كتابهاي حديث‏به ائمه نسبت مي‏دهند، واقعا از آنها باشد، اگر چه به طور كلي معلوم مي‏شود كه آنها قرائتي داشتند كه در بعضي موارد، مخالف قرائت مشهور بوده است . در بعض موارد نيز مي‏دانيم كه راوي سهو و اشتباه كرده و قرائت از معصوم نيست . مثلا در «صراط الذين انعمت عليهم‏» روايتي وارد شده كه حضرت باقر عليه السلام «صراط من انعمت عليهم‏» قرائت كرده و ما يقين داريم كه هر جاي قرآن را تحريف كنند، تحريف سوره حمد محال است; چون مسلمانان از زمان پيامبر صلي الله عليه و آله روزي پنج مرتبه اين سوره را تلاوت مي‏كردند و شايد حضرت باقر عليه السلام در مقام بيان تفسير و اين كه آيه منطبق بر چه كساني است، عبارت اخري از آيه ذكر كرده، اما راوي گمان كرده كه قرائت‏سوره حمد آن طور صحيح است .

و نيز در آيه «فبدل الذين ظلموا قولا غير الذي قيل لهم‏» در سوره بقره [آيه 59] روايت كرده‏اند كه امام فرمود: آيه اين طور بوده: «فبدل الذين ظلموا آل محمد قولا غير الذي قيل لهم‏» و مي‏دانيم يقينا اين طور نيست; چون صريح آيه درباره بني‏اسرائيل است . در زمان يوشع بن نون يا حضرت موسي كه به آنها گفته شد، از طرف خداوند بگويند: «حطة‏» و آن كساني كه ظلم كرده‏اند، آن قول را به قول ديگر تبديل كردند و معنا ندارد بني‏اسرائيل زمان موسي بر آل محمد ظلم كنند! و شايد امام عليه‏السلام، حال امت اسلام را به حال بني‏اسرائيل تنظير كرده است و همچنان كه ظالمان بني‏اسرائيل، قول مامور را تبديل به قول ديگر كردند، ظالمان اين امت هم نسبت‏به آل‏محمد، امر الهي را تغيير دادند و راوي ملتفت نشده يا فراموش كرده و گمان برده، امام مي‏فرمايد: لفظ آل محمد در صريح آيه مذكور است . در بعضي موارد نيز ممكن است امام براي توضيح و تفسير، كلمه‏اي در بين آيه فرموده و راوي آن را جزو آيه پنداشته‏است; مثل «يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك في علي‏» كه لفظ «في علي‏» براي بيان مراد از آيه است و همچنين «لاتسئلوا عن اشياء (لم تبد لكم) ان تبدلكم تسؤكم (71) » كه لفظ «لم تبدلكم‏» را امام براي توضيح فرموده; نه اين كه جزو قرآن باشد و بيشتر احاديث در قرائت اهل‏بيت عليهم السلام از اين قبيل است . در اتقان، سيوطي از حسن نقل مي‏كند كه اين طور قرائت كرده: «ان منكم الا واردها، الورود الدخول‏» و البته جمله «الورود الدخول‏» تفسير است و ناقل اشتباه كرده است (72) .

آن‏گاه ايشان در ادامه همين بحث‏به يك اصل محوري و اساسي در توجيه اين قبيل احاديث اشاره مي‏كند كه به اعتقاد نگارنده از توجيهاتي كه در آغاز بحث ذكر كرده، مهم‏تر است و آن اصل اين است كه:

احاديث‏ياد شده غالبا از غلات و مجاهيل و ضعفا [نقل شده و يا] اخبار مرسله‏اي است كه اعتماد بر هيچ يك نيست; مخصوصا آنچه از كتابهايي نقل شده كه علما تصريح به بي‏اعتباري آن كرده‏اند (73) .

بسياري از اين احاديث را بايد با اين معيار دقيق مورد ارزيابي قرار داد و ضعف متن يا سند آن را برملا نمود .

1) آن مرحوم در سال 1320 هجري در بيت علم و ادب در تهران به دنيا آمد و پس از عمري مجاهدت علمي و عملي، در شوال سال 1393 هجري و در سن هفتاد و سه سالگي به لقاء الله پيوست . ايشان در اواخر عمر دچار ضعف و نقاهت و بيماري قلب و ريه گرديد و پس از چندي به واسطه شدت بيماري به آلمان اعزام شد و در يكي از بيمارستانهاي شهر هامبورگ بستري گرديد; اما معالجات سودي نبخشيد و پس از نيمه شب يكشنبه 12 آبانماه 1352 (هفتم شوال المكرم 1393) در بيمارستان جان به جان آفرين تسليم نمود . چند روز بعد به تهران منتقل شده و در جوار حضرت عبدالعظيم در مقبره خانوادگي به خاك سپرده شد . رك: كيهان انديشه، ش‏45، ص‏85.

2) منهج الصادقين، ج‏2، ص‏15 .

3) بيان در علوم و مسايل كلي قرآن، 1/335- 271 .

4) وقف ميراث جاويدان، ش‏7، ص‏15 .

5) فرقان/74 .

6) آل عمران/110 .

7) همان، ش‏5، ص‏10 .

8) همان .

9) مقدمه تفسير منهج‏الصادقين، 1/5 .

10) وقف ميراث جاويدان، ش 5، ص‏10 .

11) منهج‏الصادقين، 1/15- 14 .

12) همان، 1/15 .

13) همان .

14) وقف‏ميراث جاويدان، ش‏5، ص‏11 .

15) تفسير ابوالفتوح رازي، 7/184 .

16) منهج‏الصادقين، 1/13 و 1/16; وافي، چاپ سنگي، 5/232 و 5/227; وقف ميراث جاويدان، ش‏5، ص‏11 .

17) وقف ميراث جاويدان، ش‏5، ص‏11 . آن گونه كه علامه در شرح حال خود ذكر كرده‏است، يكي از آثار ايشان، نقد كتاب حاجي نوري و نگارش تعليقات در رد عقيده تحريف است . چنانكه در مقدمه وافي به هنگام بر شمردن آثار خود مي‏فرمايد: «. . . و غير المطبوعة منها حاشية علي فصل الخطاب في عدم تحريف الكتاب‏» . شايان ذكر است كه حواشي مذكور در ضمن كتاب قرآن هرگز تحريف نشده تاليف استاد حسن‏زاده آملي به چاپ رسيده است .

18) همان، 1/4- 3; راه سعادت، ص‏23 .

19) تفسير ابوالفتوح رازي، 4/69 .

20) همان، 4/264 .

21) همان، ص 136- 135 .

22) همان، 1/5; نيز بنگريد: قرآن هرگز تحريف نشده، ص‏142 .

23) تفسير ابوالفتوح رازي، 2/246 .

24) همان، 12/117 .

25) در ذيل آيه 204 سوره بقره مي‏نويسد: در حاشيه كتاب مجمع‏البيان در ذيل اين آيه نوشته‏ام كه مرضات در مصاحف به «تاء» نوشته شده است‏براي متابعت مصاحف عهد نبي صلي الله عليه و آله تا خط قرآن از آن صورت كه بود متغير نگردد و توهم تصحيف در قرآن نرود . تفسير ابوالفتوح رازي، 2/149 . درباره دو واژه «سنة‏» و «رحمة‏» نيز همين نظر را دارد . بنگريد: وقف ميراث جاويدان، ش‏5، ص‏11 .

26) تفسير ابوالفتوح رازي، 7/141- 140; نيز بنگريد: راه سعادت، ص 27- 26 .

27) همان، 7/470 .

28) منهج‏الصادقين، 1/30 .

29) تفسير ابوالفتوح رازي، 3/443; راه سعادت، ص‏27 .

30) همان، 5/447; راه سعادت، ص‏26 .

31) منهج‏الصادقين، 1/15; راه سعادت، ص‏25- 24 .

32) وافي، 5/227 .

33) وافي، 5/225 .

34) بقره/23 .

35) هود/13 .

36) نور/1 .

37) وقف ميراث جاويدان، ش‏5، ص‏10; نيز بنگيريد: راه سعادت، ص‏20 .

38) همان .

39) منهج‏الصادقين، 1/3- 2; نيز بنگريد: راه سعادت، ص 23- 22 .

40) وقف ميراث جاوديان، ش‏5، ص‏12 .

41) وافي، 5/233 .

42) تبصرة المتعلمين، ترجمه و شرح علامه شعراني، 2/524و2/551 .

43) قرآن هرگز تحريف نشده، ص‏135 .

44) همان، ص‏131 .

45) همان .

46) همان، ايشان درباره سليم بن قيس و كتابش در موارد ديگري هم همين نظر را بيان فرموده‏اند . بنگريد به: وافي، چاپ سنگي، با حواشي شعراني، 1/55 و1/99 و 3/47 و 5/233; شرح اصول كافي ملاصالح، حواشي شعراني، 2/163 و 2/274 و 2/373 .

47) وافي، 5/232 .

48) همان، 5/233 .

49) اين كتاب با نام اسرار آل محمد به فارسي منتشر شده‏است .

50) شايد انتخاب عنوان طنزگونه دبستان المذاهب و در هم آميختن واژه فارسي به عربي، تا حدودي بر محتواي غيرواقعي آن دلالت داشته‏باشد و تاسف‏بار اين است كه مرحوم محدث نوري، با آن همه علم و اطلاع و ايمان و تعبد، از كتابي اين‏چنين تهي از واقعيت مطالبي را نقل نمايد و جالب اين كه آن را دليل تحريف قرآن قلمداد كند! !

51) وافي، 5/233 .

52) همان، 1/16 .

53) بنگريد: الميزان، 12/166- 8161/194; 9/321; 10/535; بيان در علوم و مسايل كلي قرآن، 2/18; 1/289 .

54) منهج‏الصادقين، 1/17 .

55) بيان در علوم و مسايل كلي قرآن، 1/289 .

56) همان، ص‏136 .

57) همان، ص 137- 136 .

58) وقف ميراث جاويدان، ش‏5، ص‏11 .

59) همان .

60) بنگريد: منهج‏الصادقين، 1/15; وافي، 5/235 .

61) قرآن هرگز تحريف نشده، ص‏132 .

62) وافي، 5/235 .

63) منهج‏الصادقين، 1/15 .

64) منهج‏الصادقين، 1/14 .

65) وقف ميراث جاويدان، ش‏5، ص‏11 .

66) منهج‏الصادقين، 1/15/14 .

67) وافي، 5/227 .

68) قرآن هرگز تحريف نشده، ص‏132 .

69) منهج‏الصادقين، 1/16 .

70) وافي، 5/227 .

71) مائده/101 .

72) وقف ميراث جاويدان، ش‏5، ص‏12 .

73) همان .