نگاه مى داشت، از آنجا كه هيچ پولى از حجاز نمى گرفت، طبعاً اسناد مالى هم از تجارت آن ناحيه نداشته است.«اشكال خريد و فروش» مبحث ديگرى است براى نشان دادن چگونگى داد و ستد ميان حجاج كه بسيارى از آنها زبان مشترك نداشتند. در اين ميان، هندى ها نقش فعالى بر عهده داشتند.«تجارت پنهان» اشاره اى است به بازار منا كه بسيار پر رونق بوده است. در باره اين بازار گرچه عثمانى سند چندانى ندارد، به عكس پرتغالى ها، انگليسى ها و هلندى ها اسنادى دارند.
راه هاى كاروان حجّ شامى و مصرى، در قرن هشتم ميلادى
خاتمه و نتيجه گيرى
مؤلف نتيجه مباحث گذشته و نيز آخرين توصيه خود را در ارتباط با موضوع حجاج و سلاطينِ عثمانى، در اينجا ارائه كرده است. حج در واقع بخشى از مجموعه اقدامات دولت عثمانى است و ما براى شناخت حج بايد جامعه عثمانى و تحوّلات سياسى و درونى آن را بشناسيم. هراندازه كه دولت عثمانى متحوّل مى شود، مسائل حج نيز دگرگون مى گردد. گرچه اين حركت و تحوّل، تدريجى و كند بود اما به هيچ روى وضعيت ايستا نداشت. اين برخلاف آن چيزى است كه غربى ها تصوّر مى كنند و مى گويند كه زمان در شرق ثابت است.آنچه از مجموعه اين تحوّلات به دست مى آيد آن است كه عثمانى ها اراده آن را داشتند تا در ساختار سياسى و اجتماعى حج تحوّلى ايجاد كنند. همچنانكه مسجد الحرام نيز در دوره عثمانى شكل جديدى به خود گرفت.در واقع مى توان گفت، نظام حقوقى از زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) و خلفاى اوليه باقى مانده است. پايه بناهاى تاريخى از زمان عباسيان، نظام اقتصادى از دوره مماليك و از زمان عثمانى ها آنچه به صورت منحصر برجاى مانده مؤسساتى است كه كار حفاظت و نگهدارى از حجاج را بر عهده داشته است. اين را هم بايد افزود كه پديد آمدن راه آهن، كه استانبول را به مدينه وصل مى كرد، تحوّل جالبى را در ايجاد تمركز و ارتباط فراهم كرد; به طورى كه شمار زيادى روستا به اين ترتيب به يكديگر پيوند خوردند.راه هاى حج را مى توان راه هاى تجارت هم دانست. طبعاً حجاج،به جز هدف اصلى خود، كه زيارت و حج بود، به كار تجارت هم مى پرداختند.اما علاوه بر اينها، كسانى هم رسماً دراين راه مشغول كار تجارى بودند;از جمله تجارت هاى شايع، تجارتقهوه بود كه يكى از رايج ترينتجارت ها محسوب مى شد. امنيت موجود در اين راه ها، تاجران مصرى را در برابر تجار اروپايى به آن افتخار مى كردند.دولت عثمانى، حج را يكى از پايه هاى سياست خود قرار داد و اين بدانجهت بود كه لقب خادم الحرمين يكى از القاب معمول سلاطين عثمانى به شمار مى آمد. اين در حالى بود كه آنان خود به حج نيامدند و بيشتر زنان و دختران خود را به حج مى فرستادند. تعداد زيادى از خيرات و مبرّات; از قبيل بناها و چشمه ها، به نام همين خانم هاى دربارى عثمانى است.عثمانى ها اراده آن را داشتند تا در ساختار سياسى و اجتماعى حج تحوّلى ايجاد كنند. همچنانكه مسجد الحرام نيز در دوره عثمانى شكل جديدى به خود گرفت.
لطفا منتظر باشید ...
