الهى بودن الفاظ قرآن

مقدّمه

قرآن كريم به سبب نقشى كه در عرصه‏هاى گوناگون علمى، فرهنگى، اخلاقى، فردى و اجتماعى بشر داشته است، همواره مورد توجه انديشمندان بوده و از جهات گوناگون مورد تحليل و بررسى قرار گرفته و هر روز سؤالات و تحقيقات جديدى درباره آن انجام مى‏گيرد. الهى بودن الفاظ اين كتاب از جمله مسائلى است كه از ديرباز مورد توجه بوده، اكنون نيز مورد توجه محافل علمى است. سه ديدگاه كلى در اين باب مطرح مى‏باشد:(1)

1. حضرت محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله محتواى نازل شده را در قالب الفاظ بيان فرموده است.

2. حضرت جبرئيل محتواى قرآن را از خداوند گرفته و آن را در قالب الفاظ براى حضرت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بيان كرده است.

3. الفاظ قرآن كريم نيز همانند محتواى آن الهى هستند.(2)

ديدگاه مقبول و مشهور در ميان انديشمندان اسلامى الهى بودن الفاظ قرآنى است.(3) از طرق گوناگون مى‏توان بر اين نظر شاهد آورد: اول، تحدّى قرآن كريم به همانندآورى و اعجاز بيانى آن؛ دوم، مقايسه بين واژگان قرآن كريم با احاديث قدسى و نبوى(4)؛ سوم، عرضه اين مسأله به پيشگاه قرآن و دريافت پاسخ از آن. در اين نوشتار، راه اخير مطمئن‏تر دنبال شده و با تفحّص در قرآن كريم، نخست واژگان و عباراتى كه بر الهى بودن الفاظ قرآن كريم دلالت دارند استخراج شده و تحليل و بررسى گرديده؛ سپس چند نمونه از آيات كه به تنهايى دلالت بر الهى بودن الفاظ قرآن دارند مورد بررسى قرار گرفته است:

1و2. «قرآن» و «قرأ»

واژه «قرآن» در بيش از شصت مورد، بر وحى نازل شده بر پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اطلاق شده است؛ مانند:

ـ «شَهرُ رَمضان الّذى اُنزِلَ فيه القُرآنُ» (بقره: 185)؛ رمضان [ماهى ]است كه در آن، قرآن فرو فرستاده شده است.

ـ «وَ اوحىَ الىَّ هذا القُرآنُ لاُنذِرَكُمْ بِه» (انعام: 19)؛ و اين قرآن به من وحى شده است تا به وسيله آن شما را هشدار دهم.

ـ «وَ لَقَد آتيناكَ سبعا مِن المَثاني و القُرآنَ العظيم.» (حجر: 87)؛ به راستى كه به تو سبع المثانى [سوره فاتحه] و قرآن بزرگ را عطا كرديم.

بدون شك، واژه «قرآن» نام كتاب الهى مسلمانان است، اما در معناى لغوى اين واژه و وجه تسميه اين كتاب مقدّس به اين نام، وجوهى بيان شده است(5) كه مى‏توان آن‏ها را به دو دسته كلى (جامد و مشتق) تقسيم نمود كه عبارتند از:

1. واژه «قرآن»، همانند تورات و انجيل، جامد است و خداوند به عنوان اسم خاص آن را بر كلام خود اطلاق كرده.

2. اين واژه مشتق از كلمه «قرائن» مى‏باشد و اين كتاب از آن نظر «قرآن» ناميده شده كه آياتش قرينه و مشابه هم بوده، يكديگر را تصديق مى‏كنند.

3. واژه «قرآن» از «قرأت الشى‏ء بالشى‏ء» (چيزى را به چيزى ضميمه كردم) گرفته شده و چون حروف و آيات و سوره‏هايش به همديگر ضميمه‏اند، اين نام بر آن نهاده شده است.

4. اين واژه بر وزن «فُعلان» وصف و مشتق از «قرء» (جمع كردن) مى‏باشد و چون اين كتاب الهى، تمام ثمرات كتب آسمانى پيش از خود را در بردارد، اين نام بر آن اطلاق شده است.(6)

5. بر وزن «غُفران»، مصدر و از ماده «قرَأَ» (خواندن) است، از باب تسميه مصدر (قرآن) به اسم مفعول (مقروء)؛ مثل «كتاب» كه به معناى نوشتن است به «مكتوب»، يعنى نوشته شده، اطلاق مى‏شود.

به نظر مى‏رسد از ميان وجوه پنج‏گانه مزبور، سه وجه نخست قابل اعتنا نبوده(7) و وجه پنجم از همه قوى‏تر است و دلالت دارد بر اين‏كه در اين نام‏گذارى، الفاظ نيز مدنظر بوده‏اند.

ادلّه و شواهدى كه اين وجه را تقويت مى‏كنند عبارتند از:

الف. مشتق از «قرأ» (خواندن) مى‏باشد(8) كه به صورت علم به كار رفته است.(9) جالب توجه اين‏كه خليل بن احمد، لغوى شيعى قرن دوم، مى‏نويسد: «قرائت فقط در مورد خواندن از روى نوشته‏اى مانند شعر يا حديث استعمال مى‏شود.»(10)

ب. واژه «قرآن» در دو آيه بر مطلق خواندن اطلاق شده است:

ـ «وَ اِذا تُتلى عَليهِم آياتُنا بَيِّنات قالَ الَّذينَ لا يرجونَ لقاءَنا ائت بقرآن غير هذا او بدّله...» (يونس: 15)؛ و چون آيات روشن ما بر آنان خوانده شود، كسانى كه به ديدار ما اميد ندارند، گويند خواندنى جز اين بياور، يا آن را دگرگون كن.

ـ «وَ ما تكونُ في شأن و ما تتلوا منه مِن قرءان و لا تعلمون من عمل الاّ كُنّا عليكم شهودا» (يونس: 61)؛ در هيچ كارى نباشى و از آن هيچ خواندنى بر نخوانى و [شما مردم [هيچ كارى نمى‏كنيد، مگر اين‏كه ما بر شما گواهيم.

در آيه چهارم سوره «مزّمل» (و رتّل القرآن ترتيلا) و آيه آخر همين سوره (فاقرؤا ما تيسَّر من القرءانِ) واژه «قرآن» همراه با فرمان به ترتيل و قرائت (خواندن) آمده است. از اين‏رو، مراد از آن، امر خواندنى است.

ج. در چهار مورد نيز «قرآن» به معناى مصدرى (خواندن) آمده است؛(11) مانند: «انّ علينا جَمعَهُ و قُرءانَهَ فاذا قرَأناه فاتّبع قرءانَه.» (قيامة: 17و18)

در اين آيه كلمات «قرآن» و «جمع» همراه هم آورده شده و با واو عاطفه عطف شده‏اند و عطف با واو در نظر اديبان نشان دهنده مغايرت ميان معطوف و معطوف عليه است.

از ابن عباس نقل شده است كه «فاتبّع قرءانه»؛ يعنى خواندن آن را پى‏روى كن.(12) و «انّ علينَا جمعَهُ و قرءانه»؛ يعنى ما آن را در سينه تو جمع مى‏كنيم، سپس مى‏خوانيم.(13)

مرحوم علّامه طباطبائى در ذيل همين آيه مى‏نويسد: «قرآن» در اين‏جا، مثل «فرقان» و «رجحان»، مصدر است و خداوند سبحان طبق اين آيه، قرائت قرآن بر پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را خود به عهده گرفته و به حضرت فرموده است: وقتى ما قرآن را خوانديم، هنگام پايان آن، با پى‏روى از ما، تو نيز بخوان.(14)

بنابراين، كلمه قرآن در اين آيه، به معناى «خواندن» آمده، نه جمع كردن، و گرنه تكرار آن امر لغوى بوده و با فصاحت قرآنى سازگارى ندارد.

د. در نخستين آيات و سوره‏هاى نازل شده بر پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، پس از فرمان دادن به قرائت، اين متن «قرآن» ناميده شده است؛ با آن‏كه در آن زمان هنوز مجموعه قرآن گردآورى و تدوين نيافته بود؛ و اين نكته مؤيد اين نظر است كه قرآن به معناى جمع كردن نيست، بلكه به معناى قرائت و خواندن است.(15)

علّامه طباطبائى درباره وجه نام‏گذارى قرآن به اين نام مى‏نويسد: اين كتاب قبلاً از جنس خواندنى‏ها نبود و در لوح محفوظ و امّ الكتاب، نزد خداى متعال، مقامى عالى داشت تا در خور فهم بشر شود. خداوند آن را نازل فرمود و در نتيجه، كتابى خواندنى شد؛ چنان كه فرمود: «انّا جعلناه قرءانا عربيّا لعلكّم تعقلون.»(16)

طبق وجه چهارم از وجوه پنج‏گانه مذكور كه «قرآن» مصدر به معناى جمع كردن باشد(17) نيز واژه «قرآن» بر امر ملفوظ اطلاق مى‏شود؛ زيرا چنان‏كه راغب اصفهانى گفته است، كلمه «قرائت» به معناى ضميمه نمودن حروف و كلمات به همديگر در زبان است و به هر ضميمه كردنى «قرائت» گفته نمى‏شود. براى مثال، به جمع كردن عده‏اى انسان گردهم نمى‏گويند: قرأت القوم.(18)

اكنون پس از اثبات اطلاق «قرآن» بر امر ملفوظ، اگر ثابت شود كه خداوند متعال آن را بر پيامبرش نازل نموده است، الهى بودن الفاظ اين كتاب آسمانى به دست خواهد آمد. علاوه بر آياتى كه ذكر شد، آيات فراوان ديگرى دلالت دارند كه آنچه خواندنى است و «قرآن» به آن اطلاق مى‏شود، از سوى خداوند نازل شده است،(19) مانند: «انّا انزلناهُ قرءانا عربيّا لعلكّم تعقِلون» (يوسف: 2)؛ ما آن را قرآنى عربى نازل كرديم. باشد كه بينديشيد.

برخى آيات علاوه بر نزول قرآن، خواندن آن توسط فرشته وحى يا خداوند متعال بر پيامبراكرم9 را نيز مطرح كرده‏اند.(20)

نيز در سوره «اعلى» آيه 6 مى‏فرمايد: «سَنُقرءك فلا تنسى»؛ به زودى تو را به خواندن [آيات خود] وامى‏داريم، پس فراموش نخواهى كرد.

بنابراين، كاربرد واژه «قرآن» و «قرائت» در مورد آنچه از سوى خداوند به حضرت پيامبر اكرم9 نازل شده است، بر الهى بودن الفاظ «قرآن» دلالت دارد؛ زيرا صرف بيان محتوا «قرائت» نيست، بلكه بازگويى الفاظ و عبارات نيز لازم است تا «قرائت» بر آن صدق كند. چنان‏كه فرق ميان قرائت و تكلّم مؤيّد اين برداشت است؛ چرا كه قرائت عبارت از بازگو كردن عبارات و الفاظ است، در برابر تكلّم كه انشاء معنى است با الفاظ و عباراتى كه خود انسان تنظيم مى‏كند.(21)

3. عربى

واژه «عربى» در آيات متعددى در مورد قرآن كريم به كار رفته است؛ مانند «انّا انزلناه قرءانا عربيّا لعلكّم تعقلون» (يوسف: 2)؛ همانا ما آن را قرآنى به زبان عربى فرو فرستاديم تا شما بينديشيد.

واژه «عربى» يعنى منسوب به عرب، و «عرب» در لغت به معناى صريح، روشن و فصيح آمده است و قوم عرب را به اين دليل «عرب» گويند كه داراى بهترين و فصيح‏ترين زبان و بيان مى‏باشد.(22) بنابراين، عربى به معناى سخن يا انسان عرب زبان يا فصيح مى‏باشد.

آياتى كه اين واژه در آن‏ها به كار رفته، چند دسته‏اند:

دسته نخست آياتى هستند كه واژه «عربى» در آن ها به تنهايى وصف قرآن كريم واقع شده است؛ مانند آيه مزبور و آيات ذيل:

ـ «قرءانا عربيّا غير ذي عوج» (زمر: 28)؛ قرآنى به زبانى عربى كه هيچ كژى در آن نيست.

ـ «كتابٌ فصّلت آياتُه قرءانا عربيّا لقوم يعلمونَ» (فصلت: 3)؛ كتابى است كه آيات آن به روشنى بيان شده، قرآنى است به زبان عربى براى مردمى كه مى‏دانند.

ـ «اِنّا جعلناه قرءانا عربيّا لعلكّم تعقلون» (زخرف: 3)؛ ما آن را قرآنى عربى قرار داديم، باشد كه بينديشيد.(23) اين دسته آيات دلالت دارند بر اين‏كه خداوند قرآن را به شكل الفاظ عربى نازل كرده است؛ زيرا اگر مراد از «عربى»، «زبان عربى» باشد، روشن است كه زبان، مربوط به الفاظ بوده و محتواى بدون لفظ به هيچ زبانى نيست؛ و اگر مراد، «فصيح» باشد نيز الهى بودن الفاظ قرآن اثبات مى‏گردد؛ زيرا «فصاحت» وصف سخنى است كه داراى لفظ باشد و نيز از آيه اخير استفاده مى‏شود كه خداوند ابتدا قرآن را به زبان عربى قرار داد سپس نازل نمود.(24)

دسته دوم آياتى هستند كه در آن‏ها واژه «عربى» همراه با واژه‏هاى «لسان» يا «حكم» وصف قرآن واقع شده است؛ مانند:

ـ «نزّل به الروحُ الامينُ على قلبكَ لتكون من المنذرينَ بلسان عربىٍّ مبين» (شعراء: 193 195)؛ روح الامين آن را بر دلت نازل كرد تا از [جمله[ هشداردهندگان باشى، با زبان عربى روشن.

ـ «و كذلكَ انزلناهُ حُكما عربيّا» (رعد: 37)؛ و اين چنين آن [قرآن] را حكمى به زبان عربى فرو فرستاديم.

چنان‏كه گفته شد، عربى به هر دو معنا، وصف سخن ملفوظ است. بنابراين، مراد از حكم يا لسان عربى محتواى تنها نيست، به ويژه آن‏كه مراد از «لسان»، بيان و نحوه گويش مى‏باشد كه مربوط به لفظ است.

ابن منظور مى‏گويد: «و قوله عزّو جلّ "و ما ارسلنا من رسول الاّ بلسانِ قومه"، اى بلغةِ (به زبان) قومه.»(25)

دسته سوم آياتى هستند كه اعجمى بودن قرآن را نفى مى‏كند؛ مانند «ولو جعلناه قرءانا اعجميّا لقالوا لولا فصّلت آياتُه ءاعجمىّ و عربىٌّ» (فصلت: 44)؛ و اگر [اين كتاب را] قرآنى غيرعربى گردانيده بوديم، قطعا مى‏گفتند: چرا آيه‏هاى آن روشن بيان نشده‏اند؛ كتابى غير عربى و [مخاطب آن] عرب زبان؟

واژه «عجم» به معناى غيرعرب و عدم فصاحت آمده و «اعجمى» يعنى زبان غيرعربى.(26) پس اين‏كه قرآن كريم به زبان غيرعربى نازل نشده است، معلوم مى‏شود به گويش و لغت عربى فرود آمده است.

با توجه به نكات يادشده، روشن مى‏شود كه اولاً، نزول قرآن به زبان عربى بوده و عربى بودن در مورد لفظ مطرح است، نه فقط محتوا.

ثانيا، عربى بودن قرآن مستند به خداوند است.(27)

نتيجه اين‏كه علاوه بر محتوا، الفاظ و عبارات قرآن نيز از سوى خداوند سبحان بر پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شده‏اند.

4. «تلاوت»

اين واژه در آيات متعددى در مورد قرآن كريم به كار رفته است:

1. در كاربرد اين واژه، لفظ نيز موردنظر مى‏باشد؛ زيرا «تلاوت» به معناى پى‏روى و دنباله‏روى كردن است و به قرائت قرآن از اين‏رو «تلاوت» اطلاق شده كه آيات آن پى در پى و به دنبال هم خوانده مى‏شوند.(28) پى‏روى حقيقى و واقعى از گوينده‏اى در نقل دقيق كلمات و واژگان و الفاظ به كار رفته در كلام او صورت مى‏گيرد. علاوه بر اين، كلمه «تلاوت» به معناى «قرائت» است، با اين تفاوت كه تلاوت تنها در مورد خواندن دو كلمه و بيش تر به كار مى‏رود، اما قرائت، در تلاوت يك كلمه نيز جايز و جارى است.(29)

2. در آيات متعددى در مورد آنچه بر پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از سوى خدا نازل شده، «تلاوت» به كار رفته است:

الف. در شش آيه، از نزول قرآن بر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به تلاوت بر آن حضرت تعبير شده است؛ مانند: «تلكَ آياتُ اللّهِ نتلوها عليكَ بالحقّ» (بقره: 252)؛ اين آيات خداست كه به راستى و درستى بر تو مى‏خوانيم.(30)

در اين دسته آيات، اسناد تلاوت به خداوند به معناى قرائت پى در پى آيات توسط خداوند بر پيامبر است.(31)

ب. در دسته ديگرى از آيات، تلاوت آيات الهى توسط پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بر مردم مطرح گرديده است؛ مانند: «كَما ارسلنا فيكم رسولا منكم يتلو عليكم آياتنا» (بقره: 151)؛ همچنان كه در ميان شما پيامبرى از خودتان فرستاديم كه آيات ما را بر شما مى‏خواند.

در اين‏گونه آيات نيز تلاوت وحى نازل شده از سوى خدا مطرح است؛ زيرا مى‏فرمايد: «يتلوا عليكم آياتنا.» بنابراين، نمى‏توان گفت آنچه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله بر مردم مى‏خواند غير از وحى نازل شده بود.

نتيجه اين‏كه از كابرد «تلاوت» (كه در آن لفظ مدنظر است) در مورد آنچه از سوى خدا بر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شده، الهى بودن لفظ قرآن استفاده مى‏شود.

5. «كلام اللّه»

اين واژه در آيات دو بار بر قرآن كريم اطلاق شده است:

ـ «و ان احدٌ من المشركينَ استجاركَ فاَجرِه حتّى يسمَعَ كلامَ اللّهِ ثُمَّ ابلغه فأَمنهُ...» (توبه: 6)؛ و هرگاه يكى از مشركان به تو پناه آورد [كه از دين آگاه شود] به او پناه ده تا كلام خدا را بشنود و سپس او را [بى هيچ خوف] به مأمن و منزلش برسان.

ـ «يريدون أن يُبدّلوا كلام اللّهِ...» (فتح: 15)؛ مى‏خواهند سخن خدا را تغيير دهند.

مراد از «كلام الله» در اين آيه شريفه، بخشى از قرآن است. اطلاق «كلام اللّه» بر قرآن كريم دلالت بر الهى بودن لفظ آن دارد؛ زيرا «كلام» در لغت، به سخن انتقال‏دهنده معنا(32) و اصوات پشت سرهم براى رساندن معنا گفته شده است.(33) بنابراين، لفظ داشتن و داراى معنا بودن در مفهوم كلام اخذ شده است و به همين دليل در آيه 6 سوره «توبه» فعل «يسمع» به كار رفته و از شنيدن كلام خدا سخن به ميان آمده است.

علاوه بر اين‏كه استناد سخنى به گوينده، وقتى صادق است كه خود او معانى را در قالب الفاظ ريخته باشد و به آن نظم داده باشد؛ اگر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله الفاظ قرآنى را انشا كرده و به معانى، لباس لفظ پوشانده باشد، ديگر قرآن كلام الله نخواهد بود.(34)

نتيجه اين‏كه با توجه به اطلاق «كلام الله» بر قرآن موجود و مفهوم «كلام» كه در آن لفظ داشتن لحاظ شده است، روشن مى‏شود الفاظ قرآن كريم الهى هستند.

6. «قول»

در شش آيه بر وحى نازل شده از سوى خداوند، «قول» اطلاق شده و تعبير قول بر مجموع دالّ و مدلول اطلاق مى‏شود نه مدلول تنها؛ به بيان ديگر، قول همان سخن ملفوظ همراه با معنا است؛ مانند: «انّا سَنُلقى عليكَ قولا ثقيلا» (مزّمّل: 5)؛ ما به راستى بر تو گفتارى سنگين مى‏افكنيم.

در اين آيه، فاعل القا خداوند است كه گفتار خويش(35) را بر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل مى‏كند.

در آيه ديگر، از قرآن كريم با واژه «قول» تعبير شده است: «انّه لقولٌ فصلٌ» (طارق: 13)؛ همانا قرآن گفتارى است فيصله‏دهنده.

و نيز آمده است: «انّه لقولُ رسول كريم» (الحاقه: 4 / تكوير: 19)؛ به راستى كه قرآن، گفتار فرستاده ارجمندى است.(36)

در سوره «تكوير» منظور از «رسول» به قرينه آيات بعد، حضرت جبرئيل عليه‏السلام است؛(37) زيرا شش صفت بيان شده است كه فقط بر او تطبيق مى‏كند.(38) اما در سوره «حاقه» به قرينه سياق مراد از «رسول كريم»، حضرت محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است كه در مقابل تفكرات انحرافى كفّار، مبنى بر شاعر يا كاهن بودن آن حضرت، پيامبرى ايشان مورد تأييد قرار گرفته است. گرچه در اين جمله، «قرآن»، «قول رسول» معرفى شده است، اما به دليل اين‏كه فرستاده، در شأن رسالت خويش، جز سخن فرستنده چيزى نمى‏گويد، اين جمله با آياتى كه قرآن را سخن خداوند معرفى نموده، منافاتى ندارد.

نتيجه اين‏كه چون قرآن سخن و قول خداوند است و در اين واژه، عنايت ويژه‏اى به لفظ شده، پس الفاظ قرآن كريم نيز از سوى خداوند مى‏باشند.

نكته ديگر اين‏كه واژه «قُلْ» 332 بار در قرآن همراه با مقول خود آمده است؛ مانند: «قُل اعوذُ بربِّ النّاس» (ناس: 1)؛ بگو پناه مى‏برم به پروردگار مردم. در اين موارد، واژه «قل» علاوه بر مقول توسط آن حضرت بر مردم تلاوت مى‏گردد. از اين آيات نيز الهى بودن الفاظ قرآن استفاده مى‏شود؛ زيرا با فرض نزول صرف محتوا، نيازى به تلاوت كلمه «قل» توسط پيامبر نبود، بلكه آن حضرت بايد تنها به ابلاغ مقول بسنده مى‏نمود.(39)

7. «حديث»

واژه «حديث» در چهار آيه بر قرآن اطلاق شده است؛ مانند:

ـ «فعلَّك باخعٌ نفسكَ علَى ءاثارهم اِن لَم يُؤمنوا بهذا الحديثِ اسفا» (كهف: 6)؛ شايد اگر به اين سخن ايمان نياورند، تو جان خود را از اندوه، در پى‏گيرى [كار]شان تباه كنى.

ـ «اَم يقولونَ تقوّلَهُ بَل لا يؤمنونَ فَليأتوا بحديث مثلهِ اِن كانوا صادقين» (طور: 34)؛ يا مى‏گويند: آن را بربافته، [نه [بلكه باور ندارند. پس اگر راست مى‏گويند، سخنى مثل آن بياورند.

ـ «تنزيلٌ منِ ربِّ العالمينَ افبهذا الحديثِ انتم مُدهنون» (واقعه: 18) [اين كتاب] نازل شده از سوى ربّ العالمين است. آيا اين سخن را سبك [و سست[ مى‏گيريد؟(40)

در آيه ديگر، تعبير «احسن الحديث» بر قرآن اطلاق شده است:(41)

«اللّه نَزّل احسنَ الحديث كتابا متشابها» (زمر: 23)؛ خداوند زيباترين سخن را [به صورت] كتابى متشابه نازل كرده است.

برخى از مفسّران واژه «حديث» را در سه آيه ديگر بر قرآن تفسير كرده‏اند؛(42) مانند: «أفمن هذا الحديث تعجبون» (نجم: 59)؛ آيا از اين سخن عجب داريد؟(43)

در تمام اين آيات، واژه «حديث» به قرآن نازل گرديده از سوى خداوند اطلاق شده، به ويژه در آيات 23 «زمر» و 81 «واقعه» كه از فرو فرستادن «حديث» و «احسن الحديث» سخن به ميان آمده است. اين واژه از نظر ريشه لغوى، مشتق از «حدث» (تازه و جديد)(44) به معناى كلام و سخنى(45) است كه از طريق گوش يا وحى در بيدارى يا خواب به انسان برسد.(46) كاربرد قرآنى اين واژه نيز نشان مى‏دهد كه حديث در فرهنگ قرآن، به كلام و سخن اطلاق مى‏شود؛(47) از جمله در آيه «... فلا تقعدوا مَعهم حتّى يخوضوا فى حديث غيره...» (نساء: 140)؛ با آنان ننشينيد تا به گفتارى ديگر بپردازند...(48)

با توجه به ريشه «حديث»، به سخن از آن نظر كه اجزاى آن يكى پس از ديگرى به وجود مى‏آيند، «حديث» اطلاق مى‏شود. بنابراين، خداوند از آن نظر «قرآن» را «حديث» ناميده كه كلام ملفوظ و سخن است.(49)

نتيجه:

با توجه به اين‏كه در آيات مزبور، از «قرآن» به «حديث» تعبير شده و از فرو فرستادن حديث سخن گفته و در حديث لفظ نيز مورد عنايت است، معلوم مى‏شود الفاظ قرآن كريم نيز الهى هستند.

از كاربرد واژه «حديث» در آيه 34 «طور» نيز الهى بودن الفاظ قرآن استفاده مى‏شود كه مى‏فرمايد: «فَليأتوا بحديث مثله اِن كُنتم صادقين» چون در اين آيه شريفه، با تحدّى از مخاطبان خواسته شده است حديثى مثل قرآن بياورند، با توجه به مفهوم «حديث» معلوم مى‏شود كه قرآن كريم از بعد لفظى نيز معجزه الهى است.

8. «كتاب»

واژه «كتاب» به صورت نامى مستقل براى قرآن كريم در يكصد مورد به كار رفته است و بر مجموعه‏اى از الفاظ اطلاق مى‏شود؛ زيرا «كتب» به معناى ضميمه كردن چيزى به چيز ديگر(50) از جمله ضميمه كردن حروف به يكديگر در هنگام نوشتن است.(51) «كتاب» در كاربرد غير مصدرى، به معناى «مكتوب» است. گاهى به «كلام» نيز «كتاب» گفته مى‏شود؛ زيرا حروف آن در تلفّظ، به يكديگر ضميمه مى‏شوند. از اين‏رو، به كلام خداوند اگرچه نوشته نشده باشد، «كتاب» اطلاق شده است.

در آيات متعددى آمده است كه قرآن به صورت كتاب از سوى خداوند نازل شده است؛ مانند: «هو الّذي اَنزَل عليكَ الكتابَ مِنه آياتٌ محكماتٌ هُنّ اُمُّ الكتاب و اُخَرُ متشابهات...» (آل عمران: 7)؛ اوست [آن خدايى] كه اين كتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخى از آن، آيه‏هاى محكمند كه آن‏ها اصل كتابند و برخى ديگر متشابهند... .

در اين آيه و آيات مشابه آن،(52) سخن از انزال يا تنزيل كتاب بر پيامبر رفته و مقصود از آن نيز قطعا قرآن كريم است. بنابراين، از كاربرد واژه «كتاب» (الفاظ منظم) در مورد آنچه از سوى خداوند بر پيامبر نازل شده است، معلوم مى‏شود الفاظ قرآن نيز الهى است.

9. «صحف»

واژه «صحف» در دو مورد بر قرآن اطلاق شده است: «كلاّ انّها تذكرةٌ فمن شاءَ ذكَرَه في صُحف مُكرّمةِ مرفوعة مطهّرة» (عبس: 1411)؛ به راستى اين [آيات قرآنى[ پندى است [براى آدميان. [پس هركه خواهد، از آن پند گيرد، در دفترهايى است گرامى داشته، بلندپايه و پاكيزه.

در اين آيه شريفه، «صحف»، ظرف قرآن است: «رسولٌ مِن اللّهِ يتلوا صُحُفا مطهَّرةً» (بيّنه: 2)؛ فرستاده‏اى از سوى خدا كه صحيفه‏هاى پاك را تلاوت مى‏كند.

واژه «صحف» جمع «صحيفه» به معناى شى‏ء گسترده مى‏باشد.(53)

در آيات قرآن، مقصود از «صحف»، لوحه‏هاى نورانى و غيرمادى است كه وحى برآن‏ها ثبت بوده و بيانگر وجود كتبى قرآن پيش از نزول است؛ زيرا در عربى به هر چيزى كه در آن مطلبى نگاشته شده باشد، «صحيفه» اطلاق مى‏كنند.(54) از اين‏رو، علّامه طباطبائى معتقد است آيه سوره «عبس» ظهور دارد بر اين‏كه قرآن به دست فرشتگان در لوحه‏هاى متعددى نوشته شده بود.(55)

عبارت دو آيه بعد مؤيّد اين ظهور است؛ مى‏فرمايد: «بايدي سفرة كرام برَرة» (عبس: 15 و 16)؛ آن‏ها [آيات قرآنى ] در دست سفيرانى بزرگوار و نيكوكار هستند.

ضمير «ها» در «انّها» به آيات قرآن(56) يا به خود قرآن(57) برمى‏گردد. «سفره» جمع «سفير» به معناى فرستاده بوده و مقصود از آن فرشتگان حامل وحى است.(58)

ظهور آيه 2 سوره «بيّنه» در الهى بودن الفاظ قرآن قوى‏تر است؛ زيرا در اين آيه شريفه، علاوه بر كاربرد واژه «صحف» در مورد قرآن، فاعل فعل «يتلوا» (مى‏خواند) پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏باشد كه مى‏فهماند آن حضرت از روى آن «صحف»، آيات الهى را مى‏خوانده؛ چون مقصود از «رسول» به قرينه سياق، قطعا حضرت محمّد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله است.

بايد توجه داشت كه مراد از «صحف»، اوراقى كه قرآن پس از نزول، روى آن‏ها نوشته مى‏شد نيست، بلكه پيامبر از روى تابلوهاى غيرمادى قرآن را مى‏خوانده است؛ زيرا «صحف» با دو وصف «مطهّرة» و «مرفوعة» آمده و اين دو وصف بر شى‏ء مادى اطلاق نمى‏شوند.

نتيجه:

با توجه به اين‏كه قرآن نازل شده، در «صحف» بوده و در معناى «صحف» نقش بستن الفاظ مورد عنايت است و از سوى ديگر، حضرت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله قرآن را از روى «صحف» الهى تلاوت مى‏نمود، روش مى‏گردد كه الفاظ اين كتاب آسمانى الهى هستند.(59)

10. «سوره»

در ريشه لغوى اين واژه و نيز وجه تسميه سوره‏هاى قرآن به اين عنوان، اختلاف است،(60) اما على‏رغم اين اختلاف، به يقين اصطلاح «سوره» يك حقيقت قرآنى(61) بوده، در تمام ده مورد كاربرد قرآنى آن، بدون نياز به قرينه، بر بخشى از قرآن موجود، كه داراى الفاظ است، اطلاق شده؛ مانند: «واذا ما اُنزلت سورةٌ نظرَ بعضهم الى بعض هل يراكم مِن احد ثمّ انصرفوا...» (توبه: 127)؛ و هرگاه سوره‏اى نازل شود، بعضى از آن‏ها به بعضى ديگر [از روى تمسخر و انكار ]اشاره كرده، مى‏گويند: آيا شما را كسى [از مؤمنان در محضر پيامبر] ديده و شناخته، يا نه؟ آن گاه همه برمى‏گردند...(62)

پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله اين واژه را در همين معناى مصطلح به كار برده‏اند(63) و مرادشان الفاظ و محتواى سوره‏ها بوده است. همچنين تلقّى مسلمانان همواره از صدر اسلام تاكنون از اين واژه، همين معنا بوده است.

ابن عباس مى‏گويد: پيامبر گرامى صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با نزول «بسم الله الرحمن الرحيم» از پايان يك سوره و آغاز سوره ديگر آگاهى پيدا مى‏كرد.(64)

صحابه پيامبر، به ويژه نويسندگان وحى نيز اين مطلب را به خوبى مى‏دانستند.

امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: پايان يك سوره با نزول «بسم الله الرحمن الرحيم» به عنوان ابتداى سوره ديگر شناخته مى‏شد.(65)

واژه «سوره» در اصطلاح علوم قرآنى نيز به بخشى از قرآن كريم، كه مشتمل بر آياتى چند و داراى ابتدا و انتها باشد، اطلاق گرديده است.(66)

خداى سبحان در آيات متعددى فرو فرستادن «سوره» را به خود نسبت داده، فرموده است: «سورةٌ انزلناها» (نور: 1) [اين [سوره‏اى است كه فرو فرستاديم.

با توجه به معنايى كه براى «سوره» بيان شد، معلوم مى‏گردد الفاظ سوره‏هاى قرآن الهى هستند.

علاوه بر واژگان و عباراتى كه بيان كرديم، آيات فراوانى نيز به تنهايى بر الهى بودن الفاظ قرآن كريم بر دلالت دارند كه در اين قسمت به بررسى برخى از آن‏ها مى‏پردازيم.

1. «وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لاَ يَرْجُونَ لِقَاءنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَاء نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى إِلَيَّ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ قُل لَّوْ شَاء اللّهُ مَا تَلَوْتُهُ عَلَيْكُمْ وَلاَ أَدْرَاكُم بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِيكُمْ عُمُرًا مِّن قَبْلِهِ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ» (يونس: 15 و16)؛ و چون آيات روشن ما بر آنان خوانده شود آنان كه به ديدار ما اميد ندارند مى‏گويند: قرآن ديگرى جز اين بياور يا آن را عوض كن، بگو: مرا نرسد كه آن را از پيش خود عوض كنم جز آنچه را كه به من وحى مى‏شود پيروى نمى‏كنم، اگر پروردگارم را نافرمانى كنم از عذاب روزى بزرگ مى‏ترسم؛ بگو: اگر خدا مى‏خواست آن را بر شما نمى‏خواندم و [خدا] شما را بدان آگاه نمى‏گردانيد، قطعا پيش از [آوردن [آن روزگارى در ميان شما به سر برده‏ام. آيا فكر نمى‏كنيد آيه شريفه بيان مى‏كند كه كافران، به پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله پيشنهاد داده بودند كه يا قرآن ديگرى بياورد و يا آن را از پيش خود تغيير دهد و خداوند متعال به پيامبر خويش تلقين مى‏كند كه در جواب آنان بگو: مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِن تِلْقَاء نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ مَا يُوحَى؛ تغيير و تبديل قرآن در اختيار من نيست و من حق ندارم از پيش خود آن‏گونه كه مى‏خواهم آن را تغيير دهم؛ زيرا قرآن گفتار من نيست و تنها وحى الهى است كه خدا به من دستور داده از آن پيروى كنم. در اين آيه به صراحت از پيامبر سلب اختيار در مورد وحى قرآنى شده و متعلق اين سلب اختيار به جهت اطلاق آن هرگونه تغيير و تبديل در الفاظ و معانى قرآن را شامل مى‏شود و اختصاص دادن آن به تغيير معناى آيه، ادعاى بدون دليل است(67) و اين سلب اختيار نشان‏دهنده آن است كه الفاظ و عبارات قرآن همانند مفاد و معناى آن از پيامبر نيست و گرنه هر انسانى مى‏تواند آنچه را گفته است با الفاظ و عبارات ديگرى بگويد.(68)

2. «لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ» (قيامت:18- 16)؛ زبانت را به خاطر عجله براى خواندن آن [قرآن [حركت مده؛ چرا كه جمع‏كردن و خواندن آن بر عهده ماست، پس هر گاه آن را خوانديم از خواندن آن پيروى كن.

اين آيه به وضوح بر الهى بودن الفاظ دلالت دارد؛ از آن استفاده مى‏شود كه پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله هنگام دريافت وحى براى حفظ و از بر نمودن آيات و ترس از فراموشى، مرتب آن را تكرار مى‏فرمود كه از اين كار نهى شده و خداوند متعال وعده داد كه جمع قرآن به عهده اوست. جمع شامل حفظ با تمام انواع آن مى‏شود؛ چرا كه قرآن را نخست آن حضرت دريافت مى‏كرد و اگر قرآن از حافظه مبارك محو مى‏شد راه ديگرى براى دريافت قرآن نبود. بنابراين، در اين آيه خداوند متعال نسبت به حفظ قرآن از تمام جهات از جمله حفظ آن در سينه، به آن حضرت اطمينان مى‏دهد تا آن حضرت بدون عجله پس از خواندن خداوند يا فرشته وحى با آرامش از خواندن آن را پى‏روى كند؛ چنان‏كه در سوره «اعلى» آيه 6 نيز اين اطمينان بخشى را با عبارت ديگرى بيان داشته و مى‏فرمايد: «سَنُقرءك فلا تنسى» به زودى تو را به خواندن [آيات خود [وامى‏داريم، پس فراموش نخواهى كرد.(69)

مؤيّد اين برداشت روايت ابن عباس است كه نقل مى‏كند: پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله وقتى قرآن برايش نازل مى‏شد از جهت حرص و علاقه‏اى كه به حفظ و ضبط آن داشت، در حركت دادن زبانش بران خواندن آن شتاب و عجله مى‏كرد تا مبادا آن را فراموش كند؛ از اين‏رو، خداوند از اين كار منع فرمود.(70)

3. «وَاتْلُ مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِن كِتَابِ رَبِّكَ لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَلَن تَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدا» (كهف: 27) و آنچه را كه از كتاب پروردگارت به تو وحى شده است بخوان، كلمات او را تغييردهنده‏اى نيست و جز او هرگز پناهى نخواهى يافت.

مصداق «كتاب» در اين آيه، كلمات الهى معرفى شده است و وجه تشابه ميان كتاب و كلام در اين است كه كتب به معناى ضميمه كردن چيزى به چيز ديگر(71) از جمله ضميمه كردن حروف به يكديگر در هنگام نوشتن است.(72) و كلام عبارت است از ضميمه كردن حروف به يكديگر در هنگام تلفّظ و سخن انتقال‏دهنده معنا(73) و اصوات پشت سرهم براى رساندن معنا؛ از اين‏رو، در اين آيه به كلام خداوند اگرچه نوشته نشده باشد، «كتاب» اطلاق شده است.

در اين آيه مصداق آنچه وحى شده، كتاب معرفى مى‏شود: «مَا أُوحِيَ إِلَيْكَ مِن كِتَابِ رَبِّكَ.» و با بيانى كه گذشت، روشن مى‏شود كه كتاب همان كلمات خدا (سخنان انتقال‏دهنده معنا) است و خداوند به پيامبرش فرمان مى‏دهد كه كتاب را، كه همان كلمات خداوند است، بخواند و در ادامه از اين راز پرده برمى‏دارد كه «لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ»؛ كسى را ياراى تبديل و تغيير سخن خدا نيست و اين جمله از دو جهت اطلاق دارد: اول، از جهت فعل تبديل كه شامل تبديل الفاظ و معانى هردو است؛ دوم، از جهت فاعل كه شامل خود پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ديگران مى‏شود و ادامه آيه قرينه بر اين اطلاق است؛ زيرا هر كس بخواهد هر نوع تبديل و تغييرى در قرآن انجام دهد با خود خدا طرف است.

4. آيات تحدى مانند «قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرا» (اسرا: 88) بگو اگر انس و جن گرد آيند تا نظير اين قرآن را بياورند مانند آن را نخواهند آورد، هرچند برخى از آن‏ها پشتيبان برخى [ديگر [باشند. اين آيه با اين نظريه كه الفاظ قرآن ساخته و پرداخته نبى‏اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله باشد منافات دارد؛ چرا كه آن حضرت انسان است و اگر الفاظ و عبارات قرآن از آن حضرت باشد بايد بتواند مانند آن را بسازد؛ زيرا هر انسانى مى‏تواند آنچه را گفته است با الفاظ و عبارات ديگرى بگويد، در حالى كه:

اولاً: تحدى قرآن بيش‏تر از جنبه اعجاز معانى، به اعجاز بيانى قرآن و ساختار لفظى قرآن اشاره دارد؛ ثانيا: دامنه اين تحدى نه تنها كافران و مشركان، بلكه تمام انسان‏ها و حتى شخص پيامبرگرامى اسلام را نيز دربر مى‏گيرد؛ بنابراين، خود پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز به عنوان يك انسان بدون وحى الهى توان آوردن چنين كتابى (با اين ساختار لفظى) را ندارد.(74)

از مباحثى كه گذشت، به اين نتيجه رسيديم كه الفاظ قرآن كريم نيز الهى است و بر اين مطلب، آثارى مترتّب مى‏شود؛ از جمله:

1. نكته سنجى‏ها در تفسير تعابير و كلمات قرآن: حروف و هيأت كلمه‏ها و جايگاه آن‏ها از جمله در فهم معانى آن‏ها نقش اساسى دارند. بنابراين، نخستين گام مفسّر براى فهم آيات قرآن، اثبات الهى بودن الفاظ و عبارات قرآن است تا در سايه آن بتواند به نكته‏سنجى در كلمات و عبارات قرآن بپردازد و به تفسير آن‏ها همت گمارد.

2. عدم جواز جايگزين كردن الفاظ ديگر به جاى واژگان قرآن: در بحث قرائات، از جواز و عدم جواز جايگزين كردن مترادفات به جاى يكديگر گفت‏وگو مى‏شود؛ مانند «كالصوف المنفوش» به جاى «كالعهن المنفوش» (قارعه: 5) وقتى اثبات شد كه الفاظ قرآن الهى هستند، هرگونه تغيير اجتهادى(75) در لفظ قرآن ناروا محسوب مى‏شود.

3. معيار بودن عبارات قرآن: وقتى الهى بودن الفاظ قرآن اثبات شد، اگر برخى از قواعد علم صرف، نحو، معانى و بيان با عباراتى از قرآن كريم، ناسازگار بود، اين ناسازگارى دليل عدم صحّت يا دست كم، نشانه ضعف آن قاعده است.

1ـ اين مسأله در مورد تورات و انجيل نيز مطرح است. ديدگاه غالب يهوديان قديم و مسيحيان كاتوليك و پروتستان‏هاى محافظه‏كار بر الهى بودن الفاظ كتاب مقدس بوده است. ر.ك: مايكل پترسون، عقل و اعتقاد دينى، ترجمه احمد نراقى، تهران، طرح نو، 1376، ص 438 / جان هيك، فلسفه دين، ترجمه بهرام راد، تهران، الهدى، 1373، ص 119 120 / توماس ميشل، كلام مسيحى، ترجمه حسين توقيفى، قم، مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب، 1377، ص 26.

2ـ بدرالدين زركشى، البرهان فى علوم القرآن، بيروت، دارالمعرفه، بى‏تا، ج 1، ص 229 230 / جلال‏الدين سيوطى، الاتقان، تحقيق محمدابوالفضل‏ابراهيم،منشورات‏رضى، ص 157.

3ـ محمدحسين طباطبائى، الميزان، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، 1411 ق، ج 15، ص 317 / قرآن در اسلام، قم دفتر انتشارات اسلامى، 1374 ش، ص 72 / ميرزا ابوالحسن شعرانى، راه سعادت، تهران كتابخانه صدوق، 1363 ش، ص 23 / محمد عبدالعظيم زرقانى، مناهل العرفان فى علوم القرآن، ج 1، ص 48 / عبدالله جوادى آملى، شريعت در آيينه وحى، تهران، مركز نشر فرهنگى رجا، 1372 ش، ص 48 / صدرالدين محمد بن ابراهيم شيرازى، اسرار الايات، با مقدمه محمد خواجوى، تهران، انجمن اسلامى حكمت و فلسفه ايران، 1360، ص 53ـ 52 / سيد احمدخان هندى، تفسير القرآن و هو الهدى و الفرقان، ترجمه سيد محمدتقى فخر داعى گيلانى، كتابخانه و چاپخانه علمى، بى‏تا، ج 1، ص 7.

4ـ تفاوت قرآن و حديث از لحاظ سبك بيان و شيوه تركيب كلمات و جملات، بهترين گواه بر عدم دخالت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در شكل‏گيرى ساختار لفظى و بيانى قرآن است. (موسى احمدى، «وحيانى بودن الفاظ قرآن»، مجله پژوهش‏هاى قرآنى، سال ششم، ش 22ـ 21، بهار و تابستان 1379، ص 234.)

5ـ بدرالدين زركشى، همان، ج 1، ص 277ـ 278 / جلال‏الدين سيوطى، الاتقان فى علوم القرآن، منشورات الشريف الرضى، بى‏تا، ج 1، ص 182ـ 181.

6ـ ابوالقاسم راغب اصفهانى، معجم مفردات الفاظ القرآن.

7ـ براى اطلاع از بطلان اقوال يادشده، ر.ك: محمد عبدالعظيم زرقانى، مناهل العرفان فى علوم القرآن، بيروت، دارالفكر، 1408 ق، ج 1، ص 1514.

8ـ علّامه طباطبائى مى‏فرمايد: «قرآن اسم كتابى است كه بر پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شده است، به اعتبار اين‏كه مقروء (خوانده شده) است؛ چنان‏كه فرمود: «انّا جعلناه قرءانا عربيّا لعلكّم تعقلون» (زخرف: 3) / محمدحسين طباطبائى، الميزان فى تفسيرالقرآن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1397 ق، ج 2، ص 18 / همچنين ر.ك: خليل بن احمد فراهيدى، كتاب العين / محمد مرتضى الزبيدى، تاج العروس.

9ـ خليل بن احمد فراهيدى، همان / مجدالدين فيروزآبادى، القاموس المحيط / احمد بن فارس، معجم مقاييس اللغه / سعيد الخورى الشرتونى، اقرب الموارد / اسماعيل بن حمّاد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربية / راغب اصفهانى، همان / محمد مرتضى الزبيدى، همان / محمد عبدالعظيم زرقانى، همان، ص 16 / فخرالدين طريحى، مجمع البحرين / احمدبن محمد فيّومى، مصباح المنير.

10ـ احمدبن‏محمد فيومى،همان/ محمدعبدالعظيم‏زرقانى، همان.

11ـ خليل بن احمد فراهيدى، همان؛ در اقرب الموارد و قاموس المحيط نيز بدان اشاره شده است.

12ـ دو مورد در سوره «اسراء» آيه 78 و دو مورد ديگر در متن آمده است.

13ـ فضل بن حسن طبرسى، مجمع‏البيان، بيروت، دارالمعرفه، 1408 ق، ج 109، ص 600.

14و15ـ محمدحسين طباطبائى، الميزان فى تفسيرالقرآن، قم، انتشارات اسلامى، بى‏تا، ج20، ص 110 / ص 109/ ج 2، ص 12.

16ـ ر.ك: نصر حامد ابوزيد، معناى متن: پژوهشى در علوم قرآن، ترجمه مرتضى كريمى‏نيا، چ 1، تهران، انتشارات طرح نو، 1380 ش، ص 112.

17ـ محمدحسين طباطبائى، الميزان فى تفسيرالقرآن، قم، انتشارات اسلامى، بى‏تا، ج 20، ص 110/ ص 109/ ج 2، ص 12.

18ـ فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 1، ص 274 و ج 5، ص 396.

19ـ ابوالقاسم راغب اصفهانى، همان.

20ـ يوسف: 3 / اسراء: 82 / طه: 2و113 / فرقان: 32 / نمل: 6 / زخرف:31 / انسان: 23 / شورى: 7.

21ـ قيامت: 17و18.

22ـ ر.ك: محمدهادى معرفت، علوم قرآنى، چ 1، موسسه التمهيد، 1378 ش، ص 58.

23ـ ر.ك: العين، معجم مقاييس اللغة، مصباح المنير، معجم المفردات لالفاظ القرآن.

24ـ از معناى آيه شريفه «بلسان عربى مبين» پرسيده شد، امام باقر يا امام صادق عليهماالسلام فرمودند: زبان عرب گويايى ديگر زبان‏ها را دارد، در حالى كه زبان‏هاى ديگر گويايى زبان عربى را ندارند. (سيدهاشم بحرانى، البرهان فى تفسير القرآن، تهران، بنياد بعثت، 1415 ق، ج 4، ص 188. همچنين ر.ك: طه: 13؛ شورى: 7)

25ـ ر.ك: سيد محمدحسين طباطبائى، همان، ج 2، ص 18.

26ـ ابن منظور، لسان العرب.

27ـ ر.ك: كتاب العين، معجم مقاييس اللغه، مصباح المنير.

28ـ يوسف: 2 / طه: 113 / فصلّت: 3 / شورى: 7 / زخرف: 3 / شعراء: 195.

29ـ ابن فارس در معجم مقاييس اللغه، ذيل ماده «تلو» مى‏نويسد: «تلى: اصل واحد و هوالاتباع... و منه تلاوة القرآن لانّه يتبّع آيةً بعد آية.» همچنين فيومى در مصباح المنير مى‏نويسد: «تلوتُ الرجل... تبعته.» راغب نيز در مفردات چنين معنايى نقل كرده است. / همچنين ر.ك: محمدحسين طباطبائى، همان، ج 1، ص 335.

30ـ ر.ك: ابوهلال عسكرى، الفروق اللغويه، قم، مكتبة بصيرتى ،1410 ق، ص 48. اين تفاوت با لحاظ اصل لغوى "تلاوت"، كه به معناى دنباله روى است، قابل فهم مى باشد.

31ـ موارد ديگر از اين قرارند: آل عمران: 58 و 108 / جاثيه: 6 / قصص: 3 / صافات: 3.

32ـ ر.ك: ابوجعفر محمدبن حسن طوسى، تفسير التبيان، قم، مكتب الاعلام الاسلامى، 1409 ق، ج 2، ص 302

33ـ احمد بن فارس، همان، ماده «كلم».

34ـ احمدبن محمد فيومى، همان.

35ـ على باقرى، مقاله «وحيانى بودن الفاظ و كلمات قرآنى»، مجله پژوهش‏ها، ش دوم‏وسوم،تابستان‏وپاييز1387ش،ص121.

36ـ مقصود از «قول» در آيه مذكور، بنابر ديدگاه مفسّران، «قرآن كريم» است. براى نمونه، ر.ك: ابوجعفر طوسى، همان، ج 10، ص 162 / فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 109، ص 570 / محمدحسين طباطبائى، همان، ج 20، ص 6361.

37ـ فضل بن حسن طبرسى، همان، ص 677 / محمدحسين طباطبائى، همان، ص 218.

38ـ شش صفت عبارتند از: رسول، كريم، ذى قوه، مكين عند ذى العرش، مطاع، امين.

39ـ اين حقيقت، با لحاظ اين‏كه خداى متعال پيامبرش را از تصرّف در منطوق و ظواهر آيات يا تحريف و تغيير آن‏ها به شدت منع كرده، وضوح بيش‏ترى مى‏يابد. آياتى مانند: «ولو تقوَّل علينا بعض الاقاويل لاخذنا منه باليمين ثمّ لقطعنا منه الوتين» (الحاقة: 4644)؛ «و اگر وى [پيامبر] برخى سخنان را بر ما برمى‏بافت، هر آينه او را به دست راست (كنايه از قوت و توانايى يا سختى و شدت) مى‏گرفتيم.» و نيز اسراء: 73 / كهف: 27.

40ـ مورد چهارم: قلم: 44.

41ـ ر.ك: ابوجعفر محمدبن حسن طوسى، همان، ج 3، ص 263 / محمد المشهدى، كنزالدقائق و بحرالغرائب، ج 11، ص 297 / محمدبن حسن طوسى، همان، ج 9، ص 21 / سيد محمدحسين طباطبائى، همان، ج 17، ص 270 / مولى محسن فيض كاشانى، تفسير صافى، ج 9، ص 21.

42ـ ر.ك: التبيان، ج 3، ص 363 / مجمع‏البيان، ج 2، ص 78 و ج 3، ص 269 / تفسير صافى، ج 3، ص 55 / كنزالدقائق، ج 3، ص 479 و ج 6، ص 401 و ج 12، ص 522 / تفسير برهان، ج 3، ص 276 / تفسير قمى، ج 1، ص 358.

43ـ دو مورد ديگر: نساء: 78 / يوسف: 111.

44ـ ر.ك: معجم مقاييس اللغه، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربيه، مصباح المنير.

45ـ احمدبن محمد فيومى، همان / ابوالقاسم راغب اصفهانى، همان.

46ـ ابوالقاسم راغب اصفهانى، همان.

47ـ تفسير تبيان، ج 9، ص 249 / مجمع البيان، ج 2، ص 495 و ج 5، ص 72 / تفسير صافى، ج 5، ص 4 / كنزالدقائق، ج 11، ص 297 / الميزان، ج 17، ص 270 و ج 18، ص 170.

48ـ موارد ديگر: انعام: 68، جاثيه: 6، ذاريات: 24، مرسلات: 50.

49ـ شيخ طبرسى ذيل آيه 23 سوره «زمر» مى‏فرمايد: «الله نزّل احسن الحدث» يعنى القرآن، سمّاه الله حديثا لانّه كلام الله. الكلام سمّى حديثا كما يسمّى كلام النبى حديثا...» (مجمع‏البيان، ج 87، ص 772) وى در وجه اطلاق احسن الحديث بر قرآن كريم، چنين مى‏نويسد: «چون در حد بالاى فصاحت قرار دارد و به جهت اعجاز و اشتمال بر آنچه مكلّف بدان نياز دارد، «احسن الحديث» ناميده شده است. (همان) علّامه طباطبائى وجه اطلاق «احسن الحديث» بر قرآن كريم را اين‏گونه بيان نموده است: «احسن الحديث به معناى "احسن القول" است و چون قرآن مشتمل بر حق محض است، بدون آن كه باطلى در آن راه يافته باشد، "احسن الحديث" ناميده شده است.» (محمدحسين طباطبائى، همان، ج 17، ص 256)

50ـ احمد بن فارس، همان / اسماعيل بن حمّاد، همان.

51ـ راغب اصفهانى، همان.

52ـ مانند بقره: 176، آل عمران: 3، نساء: 105 و 113، مائده: 48.

53ـ در معجم مقاييس اللغه آمده است: «اصلٌ صحيحٌ يدلُّ على انبساط فى شى‏ء وسعة...» همچنين راغب در مفردات مى‏نويسد: «الصحيفة: المبسوط من الشى‏ء»

54ـ ر.ك: فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 109، ص 664.

55ـ ر.ك: محمدحسين طباطبائى، همان، ج 20، ص 202.

56ـ ر.ك: فضل بن حسن طبرسى، همان، ص 665.

57ـ محمدحسين طباطبائى، همان، ص 201. تأنيث ضمير بنابر رجوع آن به قران، به دليل تأنيث خبر «انّ» است.

58ـ فضل بن حسن طبرسى، همان / محمدحسين طباطبائى، همان، ص 202.

59ـ محمدحسين طباطبائى، همان، ص 337. پرسش قابل طرح در اين جا، چگونگى جمع ميان تلاوت حضرت پيامبراكرم از روى صحف (در آيه 2 سوره بيّنه) با امّى بودن آن حضرت (در آيات 157 و 158 سوره اعراف) است.

پاسخ: اولا، طبق آيه 48 سوره «عنكبوت» (و ما كنت تتلو من قبله من كتاب ولا تخطُّه بيمينك اذا لارتاب المبطلون)، آن حضرت پيش از نبوّت، خواندن و نوشتن نمى‏دانست، اما پس از نبوّت، به هر دو آگاهى داشت؛ زيرا: الف. قيد «من قبله» پيش از نزول قرآن را مطرح ساخته است. ب. تعليل «اذا لارتاب المبطلون» مقتضى نفى خواندن و نوشتن، پيش از نبوت است؛ زيرا در چنين فرضى، باطل‏گرايان در رسالت آن حضرت شك مى‏كردند. (ر.ك: فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 78، ص 450)ثانيا، صحفى كه در اين آيات به آن‏ها اشاره شده، مكتوباتى مادى نبوده‏اند. اين نكته از آيات 1613 سوره عبس به روشنى قابل استفاده است؛ زيرا دفترهايى كه در دست ملائكه حامل وحى است، فرض مادى بودن ندارند. از اين‏رو، خواندن پيامبر نيز خواندن از روى صحف مادى نبوده و چنان تلاوتى، ملازم با سواد متعارف نيست.

60ـ احمد بن يوسف مى‏نويسد: «والسورة: الدرجة الرفيعه... و سميّت سورة القرآن بذلك لانّ صاحبها يشرف بها و ترفعه. و قيل: اشتقاقها من السؤر و هو التقية. و منه: اسأروا فى الاناء... و يدلّ على ذلك ان تميما و غيرها يهمزون. فيقولون: سورة بالهمزه و سميّت سورة القرآن بذلك، لانّها قطعة منه و هى على هذه مخففةٌ من الهمزة. و قيل: اشتقاقها من سور البناء لانّها تحيط بقارئها و تحفظه كسور المدينة ولكن جمع سورة القرآن: سور (بفتح الواو) و جمع سورة البناء: سور (بسكونها) ففرّقوا بينها فى الجمع» (احمد بن يوسف، الدرالمصون فى علوم الكتاب المكنون، سوريه، دارالقلم، 1406 ق، ج 1، ص 201)

61ـ براى بررسى معناى حقيقت قرآنى ر.ك: على‏اكبر بابايى و ديگران، زيرنظر محمود رجبى، روش‏شناسى تفسير قرآن كريم، پژوهشكده حوزه‏ودانشگاه، سازمان‏سمت،تهران، 1379، ص 84.

62ـ موارد ديگر عبارتند از: بقره: 23، توبه: 64، 86و 124، يونس: 38، نور: 1، محمد: 20، (دو بار در يك آيه)

63ـ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، تهران، چاپ دوم، اسلاميه، ج 92، ص 260، ح 55؛ ص 263، ح 5، ص 278، ح 3، ص 290، ح 4، ص 291، ح 6.

64ـ حاكم نيشابورى، المستدرك على الصحيحين، حلب، مكتب المطبوعات الاسلاميه، ج 1، ص 231.

65ـ محمدبن مسعود عيّاشى، تفسير عيّاشى، تهران، افست، مكتبة الاسلاميه، ج 1، ص 19، ح 5.

66ـ زركشى، البرهان فى علوم القرآن، بيروت، دارالجيل، 1408 ق، ج 1، ص 264 / مركز فرهنگ و معارف قرآن، علوم القرآن عندالمفسّرين، قم، دفتر تبليغات اسلامى، 1374، ج 1، ص 265 به بعد.

67ـ ر.ك: نصر حامد ابوزيد، معناى متن: پژوهشى در علوم قرآن، ترجمه مرتضى كريمى‏نيا، چ 1، تهران: انتشارات طرح نو، 1380ش، ص 518.

68ـ ر.ك: محمدحسين طباطبائى، الميزان فى تفسير القرآن، چ 3، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1397 ق.

69ـ ر.ك: التبيان، ج 10، ص 195 / مجمع البيان، ج 5، ص 396 / تفسير الصافى، ج 5 ص 256؛ نظر ديگر راجع به آيه اين است كه در اين آيه حضرت مكلّف مى‏شود در هنگام دريافت وحى رعايت ادب نموده و پيش از پايان يافتن وحى آياتى كه هنوز خوانده نشده را نخواند. (ر.ك: الميزان، ج 20، ص 195)

70ـ مجمع‏البيان، ج 5، ص 396.

71ـ احمد بن فارس، همان / اسماعيل بن حمّاد، همان.

72ـ راغب اصفهانى، همان.

73ـ احمد بن فارس، همان، ماده «كلم».

74ـ ر.ك: محمدهادى معرفت، علوم قرآنى، ص 57و59و369.

75ـ اختلاف در قرائات داراى وجوهى چند است: الف. اختلاف در اعراب كلمه، اعم از مغيّر معنا و غير آن، مانند: «هؤلاء بناتى هنّ اطهر لكم» (هود: 78) با نصب و رفع «اطهر» و مانند «ربّنا باعد بين اسفارنا» (سبأ: 19) به صورت ماضى و امر؛ ب. اختلاف در حروف كلمه؛ مانند «كيف ننشزها» (بقره: 259) با حرف زاء و راء؛ ج. اختلاف در خود كلمه؛ مانند مثال متن. د. اختلاف در تقديم يا تأخير؛ مانند: «جاءت سكرة الموت بالحق» (يس: 35) و سكرة الحق بالموت؛ ه. اختلاف به زياده و نقصان؛ مانند: «و ما عملت ايديهم» (واقعه: 25) و ماعملته. (ر.ك: محمدبن حسن طوسى، همان، مقدّمه)