«التراتيب الادارية»اثري ناشناخته در نظام حكومت نبوي
رضا مرواريد
اهميت سيره پيامبر(ص)
سيره حضرت ختمي مرتبت (ص) يكي از گستردهترين مباحث اسلامي است، و از موضوعاتي شمرده ميشود كه سزاوار بررسيهاي عميق و چند سويه است، فيالمثل پيامبر در باب رهبري از جزئيترين مسائل چشمپوشي نكرده و هيچ موضوعي كه به نحوي با جريانات حكومتي در ارتباط بوده از نگاه حضرتش به دور نمانده است، و از اين رو در پي هجرت به مدينه، از همان روزهاي نخست پايههاي ساختار مدنيت اسلامي را بنا نهاد، و با گذشت زمان در سايه وجود مقدس آن جناب و راهنماييهاي ارزنده در مقاطع مختلف، بر متانت و استواري آن افزوده ميشد. مسائل مربوط به حوزه رسالت نبوي و ديگر اختيارات و مسئوليتهاي پيامبر گرامي به عنوان نخستين حاكم شرعي در جاي جاي تاريخ پيامبر ديده ميشود، و هر يک از سيره نگاران در لابلاي بيان وقايع تاريخي صدر اسلام به گونهاي اين مطالب را بيان كردهاند، اما از آنجا كه هدف اكثريت ايشان تنها و تنها واقعه نگاري بوده و نوشته خود را بر حسب تقدم و تأخر حوادث و رويدادها تنظيم كردهاند، در پي اين نبودهاندكه مثلاً در حيات پيامبر موضوع مستقلي را دنبال كنند، و بنابراين در ميان تاريخ نويسان پيشين كه كتابهاي ايشان اينک به عنوان مدارك و منابع عمده در شناخت سيره نبوي قلمداد ميشود، كمتر فردي به چشم ميخورد كه دست به چنين تحقيقي زده باشد، و براي اين منظور شواهد گوناگوني را كه دلالت بر يک موضوع كند از زواياي تاريخ زندگاني حضرت مشخص كرده و ارائه داده باشد.
پژوهشهاي تازه
ولي بالأخره اين انديشه در ذهن متفكران بروز كرد و به فكر تهيه و تأليف مجموعههايي به عنوان نظامنامه اجرايي قوانين اسلامي و واقعياتي در باب تمدن مسلمين افتادند، و در اين راه علاوه بر تدوين مطالبي پيرامون فقه سياسي و آنچه براي اداره جامعه ضروري است از به كارگيري تاريخ نيز غافل نمانده، و به كنكاش در سيره نبوي و ديگر زمامداران جامعه مسلمين پرداختند. كتابهاي سيره نبوي را اغلب، اهل تسنن نوشتهاند و منبع مستقل شيعي كه بازگو كننده واقعي رخدادهاي جزئي زمان پيامبرص باشد كمتر وجود دارد. ولي به هر حال با توجه به اينكه در سالهاي اخير شيعيان يكي از مهمترين كانونهاي مبارزه سياسي بودهاند و به دنبال آن بيش از گذشته با جريانات اجتماعي و مسائل سياسي و حكومتي مواجه شدهاند، اميد است كه متفكران اسلام و عالمان شيعي از خود همت بيشتري نشان داده و گامهاي بلندتري در راه تبيين شيوههاي حكومت اسلامي بردارند و جزئيات بيشتري از خصوصيات جامعه مسلمين در صدر اسلام را عرضه كنند كه بدون ترديد در آينده نياز فزونتري به اين گونه مسائل و مباحث احساس خواهد شد.
كتابهايي در اين زمينه
در ميان پيشينيان ميتوان از دو كتاب كه هر دو به الاحكام السلطانيه ناميده شده ياد كرد كه يكي تأليف ابوحسن علي بن محمد بن حبيب ماوردي (م. 450 ه.ق)، و ديگري نوشته قاضي ابوالعلي محمد بن حسين فراء (م 458 ه.ق) ميباشد. اين دو تن با توجه به نيازهاي آن زمان مسلمين، دست به تأليف چنين كتابهايي زدهاند، و در آن مسائل گوناگوني درباره خلافت و ولايت، صدارت و وزارت، لشكريان و فرماندهي سپاه، قضاوت و حدود و تعزيرات و مسائل مختلف اقتصادي را مطرح كردهاند، و در هر يک از موارد فوق با استفاده از آيات و روايات، ديدگاههاي اسلام را از نظر خود بيان داشتهاند، اما مهم اين است كه محور اصلي اين دو كتاب، سيره نبوي نبوده است، بلكه تنها در مواردي (گرچه زياد) به سيره حضرت ختمي مرتبتص استناد جستهاند. ديگر كتاب الفخري فيالآداب السلطانيه و الدول الاسلاميه تأليف محمد بن علي بن طباطبا معروف به ابن طقطقي (م. 709 ه.ق) است كه در اول فصل آداب ملک داري و سياست سلطنت را با قلمي شيوا آورده، و به دنبال آن در فصل دوم كتاب، دولتهاي اسلامي را از خلفاي راشدين تا پايان خلافت عباسيان مورد بررسي قرار داده است. لازم به تذكر است كه وي را شيعي مذهب شمردهاند، و از همين رو روايات و اعتبار كتابش را در روح انتقادي نهفته در آن دانستهاند. در اينجا از ذكر مقدمه مشهور عبدالرحمن بن خلدون (م 808 ه.ق) بر تاريخ العبر هم نميتوان صرف نظر كرد، كه راهگشاي بسياري از بحثهاي تحليلي پس از خود است و نياز به بررسي جداگانهاي دارد. در ميان معاصران نيز علاوه بر پارهاي از خاورشناسان كه به پژوهشهايي پيرامون نظام اجتماعي و مناسبات جامعه مسلمين و مدنيت اسلامي پرداختهاند، سالها پيش، علي عبدالرزاق مصري كتاب الحكومه النبوية را انتشار داد كه سالياني چند در كشورهاي عربي زبانزد بود، وي با ارائه بحثي جديد، چهرهاي از سيستم حكومتي پيامبر اسلامص را در كتاب خود ترسيم كرده بود. همچنين در بين آثار دانشمندان شيعه نميتوان كتاب انقلاب تكاملي اسلام را ناديده گرفت، چه تا حد زيادي اين منظور را برآورده است، ليكن ارزش كتاب ياد شده در بحثهاي تحليلي گسترده آن است، نه در جمع روايات و بخصوص پيرامون موضوعاتي جزئي.
«التراتيب الاداريه»
در پي شهرت يافتن كتاب علي بن عبدالرزاق، و در آغاز سال 1347 هجري (شصت سال پيش) كتابي تحت عنوان نظام الحكومه النبويه انتشار يافت كه به همت علامه شيخ عبدالحي كتاني فراهم آمده بود. نامبرده داراي كرسي استادي در دانشگاه قرويين مراكش و پيشواي طريقه كتانيه در شهر فاس بود. وي در طي مسافرتي به كشور تونس به نسخهاي از كتاب ابوالحسن علي تلمساني فاسي از علماي قرن هشتم هجري دست مييابدكه در آن امور اجتماعي زمان رسول اكرمص را مورد بررسي قرار داده و آن را تخريج الدلالات السمعيه نام نهاده است. شيخ عبدالحي با مشاهده اين كتاب و پي بردن به اهميت فوقالعاده و ارزش مطالب مندرج در آن تصميم ميگيرد آن را احيا كرده و با ارائه به جامعه علمي و فرهنگي، منبع و مأخذي كهن را به گنجينه فرهنگ اسلامي بيفزايد. ولي با همه اين اوصاف، چون در مييابد كه در برابر فزوني مراجع و منابع غني در اين باب، كتاب فوق كاستيها و كمبودهاي فراواني دارد، در نتيجه، خود دست به كار تدوين كتابي ميشود كه ضمن تكيه بر تمامي مطالب استوار التخريج، به جاي مسائل تكراري و غير ضروري، نكات مهم ديگري را كه متناسب با هدف كتاب دانسته در بر داشته باشد. او ميخواهد در اين كتاب ثابت كند كه بر خلاف ادعاي بسياري از نويسندگان، تمدن در زمان وزارت برامكه نبود كه از دروازههاي فارس و يونان راه خود را به سرزمينهاي اسلامي باز كرد، بلكه سيره و سنت نبوي گواه صادقي است بر اينكه ريشههاي مدنيت اسلامي و آداب و رسوم شهر نشيني و جامعه و در بعد وسيعترش مباني راستين حكومت اسلام، به زمان پيدايش آيين پاك محمدي در صدر اسلام باز ميگردد، و اين برمكيان نبودند كه به ياري جستن از قوانين اداري و جزايي ايران و روم، پايههاي تمدن اسلامي را بنا نهاده باشند. درست است كه كتاني كتاب خود را بر اساس نوشته ابوحسن خزاعي تأليف كرده، ولي در اين راه نه تنها از ديگر كتابهاي حديث و تاريخ غفلت نورزيده، بلكه به تعداد قابل ملاحظهاي از مراجع و منابع اسلامي دسترسي داشته و از آنها بهره برده است. بايد خاطر نشان ساخت كه او در مقدمه مشروح خود بر كتاب، حدود چهارصد عنوان از كتب مختلف در موضوعات تفسير و حديث و سيره پيامبر و اصحاب و تاريخ و ادبيات و سياست و تصوف و طب و را به تفصيل نام ميبرد، و تدوين نظام الحكومة النبوية را دستاورد سالها پژوهش و تحقيق در آن مجموعه گرانقدر ميداند، و از همين رواست كه شيخ عبدالحي كتاني با دستمايهاي پربار، تأليف كتاب ارزنده خود را آغاز ميكند. گو اينكه ناشران عنوان كتاب را نظام الحكومة النبوية دانستهاند، ولي نام اصلي آن چنين است: التراتيب الاداريه و العمالات و الصناعات و الحالة العلمية التي كانت علي عهد تأسيس المدينة الاسلامية في المدينة المنورة العلية كه به اختصار التراتيب الاداريه خوانده مي شود. نام كامل مؤلف نيز هعبدالحي بن شمس الآفاق ابوالمفاخر محمد الحسيني الادريسي الكتاني الفاسي است. چاپي كه در دسترس ماست «دارالاحياء التراث العربي» بيروت در دو جلد منتشر كرده است. ليكن از آنجا كه هيچ نشانهاي از تاريخ انتشار و دفعات چاپ آن ندارد، نميتوان گفت كه چندمين چاپ كتاب است. چاپ ياد شده كتاب بسيار مغلوط و مشوش است به حدي كه در پايان هر جلد چندين صفحه را به پارهاي از غلطهاي چاپي اختصاص داده است. ناگفته نماند كه حروف استفاده شده در طبع كتاب و سابقه چاپ در لبنان نشانه اين است كه كتاب، نخستين بار احتمالاً در مصر به زيور طبع آراسته شده باشد. به هر حال، ديگر مشخصات كتاب از اين قرار است: مؤلف مقدمهاي در 80 صفحه دارد كه در آن هدف خود را از تأليف كتاب بيان كرده، و فهرست مفصلي از مراجع و منابع مورد استناد خود را ارائه داده، آنگاه به معرفي كتاب تخريج الدلالات السمعية ابوالحسن خزاعي پرداخته و پس از بيان شرح حال موجزي از مؤلف آن و گزارشي از نسخههاي مختلف كتاب در كتابخانههاي متعدد، فهرست ابواب و فصول كتاب او را مشروحاً ذكر كرده، و سپس موارد تفاوت التراتيب الاداريه و التخريج را بر شمرده، و در خاتمه ضمن يك جمله كوتاه و فشرده، كتاب خود را اين چنين معرفي كرده است: «التراتيب الاداريه همچون ذرهبيني است كه ميتوان وضعيت اجتماعي، سياسي، نظامي، علمي و اخلاقي زمان پيامبر گرامي اسلامص را در آن مشاهده كرد.» حتي يك نگاه گذرا به سراسر كتاب نشان ميدهد كه مؤلف آن، آشنايي فراواني به كتابهاي تاريخي و علمي داشته، و از هر يک در جاي خود بخوبي بهره برده است. كتاني در كتاب خود تنها به بازگو كردن احاديث نيز اكتفا نميكند، بلكه نسبت به صحت و سقم خبر اظهار نظر كرده و به جرح و تعديل راويان آن مي پردازد، و اين خود يكي از اموري است كه به ارزش علمي اثر وي ميافزايد، و آن را در جايگاهي فراتر از يک تحقيق تاريخي قرار ميدهد.
محتواي كتاب
اينک در اينجا براي آشنايي بيشتر خواننده محترم، گزيدهاي از فهرست مطالب مهم كتاب را ذكر ميكنيم، در همين جا اين نكته را نيز ياد آور ميشويم كه مؤلف در بسياري از موارد تنها با ذكر يک حديث، باب جداگانهاي منعقد نموده است، بنابراين بيشتر عناوين فرعي و جزئي كتاب را در ضمن يك عنوان خواهيم آورد، التراتيب الاداريه مجموعاً 1030 صفحه دارد كه جلد اول آن بجز مقدمه شامل 480 صفحه است، و مطالب عمده آن به شرح ذيل ميباشد:
بخش نخست: مسائل سياسي
- مسائلي درباره خلافت و وزارت- وزير، رازدار، پردهدار و دربان حضرت رسول اكرمص - بحثي پيرامون رخصت و اجازه- خادمان پيامبر (از ميان مردان، زنان، بردگان و يهوديان) - اموري كه پيامبر آن را به كسي واگذار نميكرد- پاره اي كارهاي مردم كه پيامبر آن را انجام ميداد- مدير تشريفات پيامبر، و راهنماي هيئتهاي رسيده.
بخش دوم: مسائل شرعي
- امور فقهي و مراسم عبادي- معلمان قرآن در مدينه- فرمان پيامبر مبني بر فراگيري قرآن و مسائل شرعي- هيئتهاي تبليغي اعزامي از مدينه- قاريان اصحاب- زنان و مرداني كه آموزش نويسندگي ميدادند- معلمان مشرک- مدارس و مكاتب- مفتيان عهد رسول خداص خوابگزاران و معبران- ائمه جماعت و نماز عيد- استفاده از منبر براي ايراد خطابه- جارچي، مؤذن و مأمور وقت نماز- سجاده و چوبدستي حضرت- چراغدار، رفتگر و مأمور انتظامات مسجد- مسئول فراخواني مردم به نماز جماعت- وضوخانه و مسائل آن- مسواک- سقايت و تهيه آب نوشيدني- امارت بر حج- توليت و پردهداري كعبه.
بخش سوم: كتابت و نگارش
- كاتبان وحي و نامههاي محرمانه و خصوصي پيامبرص- كتابت بر پوست- نويسندگان قراردادها و صلحنامهها- آموزشهايي در امر نگارش- نامههاي حضرت- انگشتري يا مهر- سفيران پيامبر و ويژگيهاي آنان- پيکهاي صلح و جنگ و امان- هدايا و جوايز- ترجمه و مترجمان- شعر و شاعري و آوازه خواني- خطابه و سخنوري- سرشماري مسلمين در صدر اسلام- پيمان و بيعت- ديوان و ديوانداري- جايگاه سان ديدن از لشكريان و محل مانور سپاه اسلام- نقيب و محتسب.
بخش چهارم: امور قضايي
- نمايندگان پيامبر در نقاط مختلف- عهدنامههاي حضرت- قضاوت و حكمراني پيامبر ميان مردم- شرايط سني قاضيان برگزيده پيامبر و حقوق آنها- دادگستري- شهود- مأموران ثبت اسناد- وكيل در امور غير مالي- مهندسي ساختمان- آشنايي حضرت با مسائل معماري و راه سازي- نماينده حضرت در بازار- شهرباني، زندان زنان و مردان، تبعيد و تعزير- مسئول نگهباني از اسرا- مأموران اجراي حدود و تعزيرات- قطع درختان دشمن.
بخش پنجم: امور نظامي
- فرماندهان سپاه اسلام- غزوهها و سريهها- جانشينان پيامبر در امور جامعه و اداره خانواده به هنگام ترك مدينه- پيشمرگان پيامبر در مواقع خطر- مأمور آمادهباش- پرچمها و پرچمداران- نخستين پرچم در اسلام، و نام پرچم پيامبر- رنگ، جنس، تصوير، و شعار پرچم اسلام- تقسيمات ارتش- فرمانده تيراندازان- لزوم پاسداري از رهبر مسلمين- فرماندهان چپ، راست و قلب لشكر- شعارهاي مجاهدان- مأموران انتظامات سپاه- سواره نظام، اسب پيامبر و مشخصات آن- مسابقه اسب دواني با اسب حضرت- جلوداران و ساربانان كاروان- حدي خوانان شتر- اسلحهخانه و اسلحه سازي- راهنمايان سپاه (راهنماي حضرت در هجرت)- بناي مسجد در مسير پيامبر- مأمور حمل توشه- خيمه حضرت- امناي حرمين شريف- نگهبانان شهر در زمان جنگ- ديدهبانان سپاه اسلام- كسب اطلاعات از دشمن، نيروهاي اطلاعاتي اسلام در مدينه- غنيمتهاي جنگي- استقبال از پيامبر در بازگشت از جنگ- مشركان جزيرة العرب و طرز برخورد پيامبر با آنان.
بخش ششم: امور جزايي
- جزيه، زكات، خراج، وقف، فطريه- مأمور ثبت صدقات- مأمورين ارزيابي زكات- مأمورين جمعآوري مالياتهاي اسلامي. بخش هفتم: امور خزانه‌داري - انبار خواربار- درهم و موارد استفاده آن در صدر اسلام- اوزان معمول آن زمان- داغ زدن به حيوانات- محدوده ممنوعه مراتع.
بخش هشتم: امور متفرقه
- وكيل پيامبر در امور مالي- مأمور نگهباني از اسيران و اموال در جنگ- محلهاي پذيرايي از هيئتهاي وارده- هداياي پيامبر به هيئتها- آرايش پيامبر و اصحاب به هنگام ملاقات با سران هيئتها- مسافرخانهها- بيمارستانها، بانوان پرستار- دكترها، رگ زدن و داغ نهادن- جلوگيري از دخالت ناآگاهان در امر درمان- قرنطينه- حكمت، ستاره شناسي، قيافهشناسي- نوانخانه و محلهاي نگهداري بينوايان. جلد دوم كتاب داراي 470 صفحه است كه مطالب عمده آن به اختصار در ذيل مي آيد:
بخش نهم: حرفه‌ها و پيشه‌هاي زمان پيامبرص
كتاني در اين بخش از كتاب پيشهاي آن زمان را مورد كنكاش قرار ميهد، و ضمن بر شمردن نزديک پنجاه شغل و حرفه به مسائل زير اشاره ميكند: - تشويق به امر بازرگاني- معادن طلا- مسير كاروانهاي مواد غذايي به مدينه- استفاده از قطعات طلا براي جراحي- نخستين مسجد در اسلام و مهندسي آن- آيين زدن كلنگ بناي مسجد توسط شخصي برجسته- منازل پيامبر و محل ملاقاتهاي حضرت- رعايت مسائل بهداشتي در معماري ساختمان- نماينده زنان در مجلس رسول خداص- نگهداري وحوش و پرندگان- بازار در صدر اسلام و نقش زنان در آن.
بخش دهم: وضعيت علمي و فرهنگي صدر اسلام
مؤلف كتاب التخريج در بحث خود چنين بحثي را منعقد نكرده است، ولي از آنجا كه ضرورت بررسي پيرامون مسائل فرهنگي و علمي زمان رسول خداص براي شيخ عبدالحي كتاني امري آشكار بوده است، بنابراين بخش دهم كتاب خود را كه طولانيترين قسمتهاي التراتيب الاداريه است به اين موضوع اختصاص داده، و انصافاً از عهده آن خوب بر آمده است. در اينجا به مسائلي از اين بخش اشاره ميكنيم، و از ديگر مباحث آن با يك جمله ميگذريم: - جمعآوري احاديث پيامبر- آزمون هوش براي اصحاب- آموزش مقطعي- عدم محدوديت در علم و دانش- آموزش در خانواده- تدوين جغرافياي سرزمينهاي فتح شده- ترجمه كتابهاي علمي- آموزشكدههاي قرآن براي كودكان- شرايط سني آموزش- آداب و رسوم تعليم و تربيت- قصهگويي در زمان پيامبرص- دستورات بهداشتي- طنزآوران- دست بوسي استاد. پس از آن مؤلف كتاب به فضائل اصحاب اشاره ميكند، و بحثي در اين مورد ارائه ميدهد و بحثي در اين مورد ارائه ميدهد. در خاتمه كتاب نيز از كمبود مراجع و منابع گلايه ميكند، و آن را نتيجه غارتها و چپاولهاي شرق و غرب ميداند، كه از يك طرف تاتارها بخش زيادي از كتب اسلامي را در حمله خود به دجله ريختند، و از سوي ديگر مسيحيان اسپانيا علاوه بر دزديهاي فراوان خود، تنها در اندلس بيش از يك ميليون كتاب را به آتش كشيدند. اظهار تأسف كتاني امري بسيار بجا و مناسب است، ولي بايد به مطالب اين مسئله را نيز افزود كه آيا اكنون ديگر اينگونه مشكلات در ميان نيست؟ آيا ديگر آگاهان و ناآگاهان در پي محو ميراث عظيم فرهنگ اسلامي نيستند، و از اين مهمتر و دردناكتر آيا در ميان مسلمانان كسي هست كه براي هزاران هزار كتاب و جزوه ارزشمندي كه در گوشه و كنار كشورهاي جهان ميپوسد و از بين ميرود دل بسوزاند و به فكر چارهاي باشد؟ اميد است همتهايي والا به اين امر مهم بپردازند و آثار گرانبار پيشينيان را كه از مهمترين منابع آشنايي ما با فرهنگ اسلامي است از نابودي نجات دهند. باري، اين بود گزارش كوتاهي از كتاب التراتيب الاداريه، كتابي كه هر چند آنرا يكي از برادران اهل سنت به رشته تحرير در آورده، و در ابواب مختلف آن ديدگاههاي مذهب خود را بازگو كرده است و در پارهاي موارد از نظر شيعه مورد پذيرش نيست، ولي مطالعه آن به آشنايي با نمونه كامل يك جامعه اسلامي كمک شاياني ميكند، و از اين بالاتر، چه بسا راهگشاي تدوين و تأليف كتابهايي ديگر در اين زمينه باشد كه نيازهاي امروز جامعه را بيش از اين پاسخ گويد. لازم به يادآوري است كه بر كتاب ياد شده (در عين پر محتوا بودن) ايرادها و اعتراضاتي هم وارد است كه از جمله ميتوان به عنوانهاي تكراري، بحثهاي نامناسب در بخشهاي مختلف، و آوردن احاديثي كه چندان با عنوان باب تناسبي ندارد اشاره نمود.
لطفا منتظر باشید ...
