دكترغلامحسين اعرابى - نگاهی نو به روایات نزول قرآن بر هفت حرف نسخه متنی

صحيفه مبين شماره 19

دكترغلامحسين اعرابى

عضو هيات علمى دانشگاه قم

چكيده

درباره نزول قرآن بر هفت‏حرف بحثهاى فراوانى در طول تاريخ اسلامى صورت گرفته است، نكته مهم آن است كه گمان رفته، همه روايات مربوط در مقام بيان يك موضوع است; از اين رو در تبيين مفاد اين روايات اختلافات فراوانى پديد آمده است . در اين مقاله ابتدا روايات مربوط براساس مفادشان دسته بندى و آنگاه هر كدام از اقوال مهم مورد بررسى قرار گرفته و در پايان نتيجه گرفته شده است كه آن روايات ناظر به موضوعات متعددى است . پاره‏اى از آنها دلالت دارد بر اينكه قرائات ناصحيح افرادى كه قادر به قرائت صحيح نيستند، در خور گذشت است .

كليد واژه‏ها: نزول قرآن بر هفت‏حرف، اختلاف قرائات، بطون قرآن، تعدد مضامين قرآن .

1) مقدمه

قبل از ورود به بحث، يادآورى چند نكته، ضرورى به نظر مى‏رسد:

الف) اين موضوع از دير باز مورد تحقيق و گفتگوى صاحب نظران علوم قرآن قرار گرفته‏است و ارتباطى وثيق با بحث قرائات قرآن دارد; لذا اغلب مؤلفان در كتابهاى قرائات به بحث درباره نزول قرآن بر هفت‏حرف نيز پرداخته‏اند . نزول قرآن بر هفت‏حرف «معركة‏الاراء» ، بين صاحب نظران علوم قرآن است; تا آنجا كه سيوطى گفته است: «در معناى حديث نزول قرآن بر هفت‏حرف تا چهل قول نقل شده است‏» [1].

ب) روايات نزول قرآن بر هفت‏حرف از طريق فريقين نقل شده است . برخى از آنها در صحيح بخارى و مسلم آمده; ولى در هيچ كدام از كتابهاى اربعه شيعه نيامده است; فقط در بصائرالدرجات و خصال و بعدها در بحارالانوار مشاهده مى‏شود . طبرسى (ره) گفته است: «شايع در اخبار آنان [شيعه] اين است كه قرآن بر يك حرف نازل شده است و آنچه كه عامه از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نقل كرده‏اند، اين است كه قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است . . .» [3]. همو افزوده است: «معروف و شايع در مذهب و اخبار اصحاب ما [شيعه] اين است كه قرآن بر يك حرف نازل شده است و مخالفين ما از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم روايت كرده‏اند كه قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است [4] و فيض كاشانى گفته است: [اين مضمون] «از طريق عامه شهرت يافته كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرموده است: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است‏» [5]. همچنين آيت‏الله خويى (ره) گفته است: «در روايات اهل سنت آمده است كه قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است‏» [6].

ج) به نظر مى‏رسد اختلاف نظر فراوان در مورد روايات نزول قرآن بر هفت‏حرف ناشى از چند امراست: اول آنكه ظاهر روايات مذكور با يكديگر مغايرت بسيار دارد، به طورى كه قابل جمع نيستند; دوم آنكه همان طور كه ابن عربى گفته است، هيچ نص و اثرى وجود ندارد كه معناى احرف سبعه را روشن سازد [7] ; سوم آنكه گمان رفته است كه همه روايات احرف سبعه ناظر به يك معنى و موضوع است; از اين رو در راهيابى به مفادى كه بتوان آن را مدلول همه روايات احرف سبعه دانست، بسيار دچار مشكل و تشتت آراء شده‏اند تا آنجا كه برخى قايل به اجمال روايات مربوطه گشته و معناى صحيحى براى آنها متصور نديده‏اند [8].

2) روايات احرف سبعه در كتابهاى روايى اهل سنت

گرچه برخى از اين روايات در صحيح بخارى و مسلم آمده است، ولى از آن جا كه تمامى آنها را طبرى در تفسير خود نقل كرده [9] و در كتاب علوم القرآن عندالمفسرين با شماره‏گذارى آمده است [10] و دسته‏بندى اين روايات بر اساس مفادشان در نتيجه‏گيرى و سهولت مراجعه مؤثر است، براساس اين دو منبع به نقل و دسته‏بندى آنها مى‏پردازيم:

الف) رواياتى كه مفاد آنها بر نزول قرآن بر هفت‏حرف دلالت دارد; اما مراد از هفت‏حرف را بيان نكرده است; مانند: «قال رسول الله صلى الله عليه و آله وسلم: انزل القرآن على سبعة‏احرف‏» ; [1](رسولخدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است).

ب) رواياتى كه ضمن بيان نزول قرآن بر هفت‏حرف به اين معنا اشاره دارد كه قارى قرآن مجاز است، كلمات مترادف را جايگزين كلمات قرآنى كند; مانند: «قال رسول الله صلى الله عليه و آله وسلم: انزل القرآن على سبعة احرف: عليم حكيم، غفور رحيم‏» ; (رسولخدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است; [مثل] عليم حكيم و غفور رحيم . . . و يا: «. . . مالم يختم آية عذاب برحمة او آية رحمة بعذاب كقولك هلم و تعال‏» ; [2](مادامى كه آيه عذاب به رحمت‏يا آيه رحمت‏به عذاب ختم نشود; مانند هلم و تعال).

ج) رواياتى كه از آنها استفاده مى‏شود، مراد از سبعة احرف، ظاهر و باطن قرآن است; مانند: «قال رسول الله صلى الله عليه و آله وسلم: «انزل القرآن على سبعة احرف، لكل منها ظهر و بطن و لكل حرف حد و مطلع‏» ; [3](رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است: هر يك ظاهر و باطنى و هر كدام حد و مطلعى دارد).

د) رواياتى كه دلالت‏بر وجود اختلاف برخى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در قرائت قرآن دارد; بدون آنكه موارد اختلاف را ذكر كند; [4]مانند: اختلاف عمربن خطاب و هشام بن حكيم در قرائت‏سوره فرقان كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم قرائت هر دو را صحيح دانست و درباره قرائت هر دو فرمود: «كذلك انزلت . ان هذا القرآن انزل على سبعة احرف‏» [11] ; (اين چنين نازل شده است . اين قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است).

ه) رواياتى كه دلالت دارد بر اينكه مراد از احرف سبعه، اختلاف در قرائت و الفاظ قرآن است; نه مفاهيم آن [5] ; مانند اين روايت: «. . . عن ام ايوب، انها سمعت النبى صلى الله عليه و آله وسلم يقول: نزل القرآن على سبعة احرف ، فما قرات اصبت‏» ; (از ام ايوب آورده‏اند كه از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم شنيد، مى‏فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است; به هر كدام قرائت كنى، درست است).

و) رواياتى كه مراد از احرف سبعه را تنوع مفاهيم و پيامهاى قرآنى مى‏داند و نه اختلاف قراءات و نه اختلاف در الفاظ; [6]مانند: «عن النبى صلى الله عليه و آله وسلم: نزل القرآن على سبعة ابواب و على سبعة احرف: زاجر و آمر و حلال و حرام و محكم و متشابه و امثال‏» ; (از پيامبر روايت‏شده است كه قرآن بر هفت‏باب و بر هفت‏حرف نازل شد: نهى كننده، امركننده، حلال، حرام، محكم، متشابه و امثال).

3) روايات احرف سبعه در برخى از كتابهاى روايى شيعه

رواياتى كه در اين زمينه دربرخى از كتب روايى شيعه آمده، به قرار ذيل است:

الف) «. . . عن حمادبن عثمان قال: قلت لابى عبدالله عليه السلام: ان الاحاديث تختلف عنكم . قال: فقال: ان القرآن نزل على سبعة احرف و ادنى ما للامام ان يفتى على سبعة وجوه‏» [12] ; (حمادبن عثمان گويد: به امام صادق عليه السلام عرض كردم: [چرا] احاديث از شما گوناگون نقل مى‏شود؟ فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است و كمترين حقى كه براى امام است، اين است كه بر هفت وجه فتوا دهد).

ب) «عن عيسى بن عبدالله الهاشمى عن ابيه عن آبائه عليهم السلام قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله وسلم: اتانى‏آت من الله فقال: ان الله عز و جل يامرك ان تقرا القرآن على حرف واحد فقلت: يا رب وسع على امتى فقال: ان الله عز و جل يامرك ان تقرا القرآن على سبعة احرف‏» [13] ; (عيسى بن‏عبدالله هاشمى از پدرش و او از پدرانش آورده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: فرستاده‏اى از جانب خدا به نزدم آمد و گفت: خداى عزوجل تو را فرمان مى‏دهد كه قرآن را بر يك حرف قرائت كنى . گفتم: پروردگارا بر امتم گشايش ده! گفت: خداى عزوجل تو را فرمان مى‏دهد كه قرآن را بر هفت‏حرف قرائت كنى).

ج) «عن على عليه السلام قال: «ان الله تبارك و تعالى انزل القرآن على سبعة اقسام . كل منها شاف كاف و هى امر و زجر و ترغيب و ترهيب و جدل و مثل و قصص‏» [14] ; (از على عليه السلام نقل شده است كه فرمود: خداى تبارك و تعالى قرآن را بر هفت قسم نازل كرد . هر يك از آنها شفابخش و كفايت‏كننده است و آنها عبارتند از: امر، نهى، اميدوار ساختن، بيم دادن، جدل، مثل و قصه‏ها) .

د) «عن ابى جعفر عليه السلام قال: «تفسير القرآن على سبعة احرف . منه كان و منه مالم يكن بعد، ذلك تعرفه الائمه‏» [15] ; (از امام باقر عليه السلام روايت‏شده است كه فرمود: تفسير قرآن بر هفت‏حرف است . برخى از آنها بوجود آمده و برخى ديگر هنوز بوجود نيامده است . آن را امامان مى‏دانند).

ه) نيز از ابن عباس نقل شده است: «جل ما تعلمت من التفسير من على بن ابى‏طالب و ابن مسعود . ان القرآن انزل على سبعة احرف . ما منها الاوله ظهر و بطن و ان على بن ابى‏طالب عليه السلام علم الظاهر و الباطن‏» [16] ; (بيشتر تفسير را از على‏بن‏ابى‏طالب و ابن‏مسعود آموختم . قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است . هيچيك از آنها نيست مگر آنكه ظاهر و باطنى دارد و على‏بن ابى طالب ظاهر و باطن را دانست).

از اين روايات دو مطلب استفاده مى‏شود: يكى آنكه مفاهيم و پيامهاى قرآنى متعدد است و ديگر آنكه قرآن داراى ظاهر و باطن است .

اين مضامين در بسيارى از روايات اهل سنت نيز آمده است، با مقايسه بين روايات فريقين درباره «احرف سبعه‏» روشن مى‏شود كه:

اولا، روايات شيعه در اين مورد از تلائم و هماهنگى بيشترى برخوردار است، برخلاف روايات اهل سنت كه اين ويژگى را ندارد;

ثانيا، تعداد اين روايات در كتابهاى روايى شيعه به مراتب كمتر از تعداد آنها در منابع روايى اهل سنت است;

ثالثا، اين روايات در صحيح مسلم و بخارى نقل شده و حال آن كه در هيچ يك از كتب اربعه شيعه نقل نشده است .

4) نقل و نقد اقوال درباره سبعة احرف

گرچه برخى از علماى اهل سنت مانند ابو عبيده به تواتر روايات سبعة احرف قايل شده‏اند [17]، ليكن در مورد معناى آن بسيار دچار تشتت آراء گرديده‏اند و همين كثرت و تعارض نظريات، كار را براى محقق دشوار و مشكل مى‏كند . البته بطلان برخى از آراء واضح و روشن است و نيازى به مطرح كردن آنها نيست; از اين رو در اينجا تنها به نقل و نقد اهم اقوال اكتفا مى‏شود .

الف) برخى گفته‏اند: مراد اين احاديث را نمى‏فهميم و معناى صحيحى براى آنها نمى‏توان يافت . ابوجعفر محمدبن سعدان نحوى گفته است: «فهم اين احاديث دشوار است . معنايش معلوم نيست; زيرا حرف به معانى فراوانى به كار مى‏رود» [18].

شايان ذكر است كه «حرف‏» به معانى حروف هجا، كلمه، معنى و جهت آمده است [19]. آيت الله خويى (ره) بر اين نظر است كه نزول قرآن برهفت‏حرف به معناى درستى بازگشت ندارد; از اين رو روايات دال بر آن را بايد دور افكند [20].

در مورد اين نظر بايد گفت: اولا، تعدد معانى «حرف‏» باعث نمى‏شود كه دست از اين روايات برداريم; زيرا با توجه به قراين و شواهدى مى‏توان به معناى مقصود دست‏يافت و در هر دسته از روايات مذكور، با توجه به مضامين آنها معناى «حرف‏» را روشن ساخت . براى مثال با توجه به متن روايات دسته دوم مى‏توان گفت كه مراد از «حرف‏» در اين دسته «كلمه‏» است; گرچه اين روايات را به لحاظ دلايل و شواهد ديگر نمى توان پذيرفت .

ثانيا، طرح تمامى روايات مذكور و عدم بازگشت همه آنها به معناى صحيح، قابل پذيرش نيست; زيرا بسيارى از اين روايات داراى معانى صحيحى است و با روايات شيعه نيز قابل تاييد است و آنها با تعابير ديگرى در روايات شيعه آمده است .

ب) بعضى بر اين نظرند كه مراد از هفت‏حرف هفت وجه از الفاظى است كه معناى آنها به هم نزديك است; مثل اقبل، تعال و هلم .

طبرى، طحاوى، سفيان بن عيينه و از علماى شيعه، زنجانى اين نظر را پذيرفته‏اند . زنجانى گفته است: «اين وجه را عقل بعيد نمى‏يابد» [21].

استدلال اين گروه، به روايات دسته دوم است . مفاد اين دسته از روايات جواز قرائت قرآن به الفاظ مختلف قريب المعنى است .

قطعا اين نظر و اين دسته از روايات را نمى‏توان پذيرفت، زيرا اولا مستلزم تحريف قرآن است و حال آن كه به اتفاق امت اسلامى قرآن مصون از تحريف است و خود فرموده: «انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون‏» [7] [حجر 9] و اگر گفته شود تغيير كلمات قرآنى به كلمات مترادف و قريب المعنى در حد محدودى در زمان خود حضرت رسول صلى الله عليه و آله وسلم مجاز بوده است; ادعايى بدون دليل است; زيرا مقتضاى روايات دسته دوم كه مستند اين نظراست، اطلاق دارد و محدود به قيدى نشده است . پس اگر هركس در هر زمان مجاز به اين تغيير باشد، چنين چيزى موجب بازى با قرآن مى‏شود . وقتى به مقتضاى آيه «قل مايكون لى ان ابدله من تلقاء نفسى ان اتبع الا ما يوحى الى انى اخاف ان عصيت ربى عذاب يوم عظيم‏» [8] [يونس 15]، خود پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نيز حق تغيير و تبديل قرآن را ندارد، چگونه ديگران مجاز مى‏شوند كه به تغيير و تبديل كلمات قرآنى بپردازند .

ثانيا، اين نظر با مفاد برخى از خود روايات احرف سبعه در تعارض است . در اين روايات آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم از اختلاف اصحاب در قرائت قرآن بسيار اندوهگين مى‏شدند ومى‏فرمودند: «اقرءوا كماعلمتم‏» [9] [22]. مفاد اين روايت آن است كه قرآن را آن گونه كه تعليم داده شده‏ايد قرائت كنيد و خود در آن تصرف نكنيد .

ثالثا، اگر اصحاب در تغيير دادن كلمات قرآنى مجاز بودند، معنى نداشت كه خلفا از اختلاف قرائت اصحاب برآشوبند و به فكر چاره جويى بيفتند; زيرا در پاسخ كسانى كه خطر اختلاف در قرائت را گوشزد مى‏كردند; مى‏توانستند بگويند: پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به آنان اجازه داده است .

رابعا، اين نظر باعث مى‏شود كه به فصاحت و بلاغت و حتى اعجاز قرآن خلل وارد شود; زيرا اگر هركس در تغيير كلمات قرآنى مجاز باشد، در فصاحت و بلاغت قرآن اعجازى نخواهد بود و قرآن قابل تحدى خواهد شد .

ج) گروه ديگرى از علما بر اين نظرند كه مراد از نزول قرآن بر هفت‏حرف، نزول قرآن به لهجه‏هاى فصيح قريش، هذيل، تميم، ازد، ربيعه، هوازن و سعدبن بكر است . ابوحاتم سجستانى اين نظر را برگزيده است [23] ; ليكن استدلالى از وى نقل نگرديده است .

اين نظر را نيز به چند دليل نمى‏توان پذيرفت . اولا، از هيچكدام از احاديث مذكور نمى‏توان استفاده كرد كه مراد از احرف سبعه لهجه‏هاى فصيح قبايل ياد شده است .

ثانيا اين نظر با رواياتى كه از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نقل شده و دلالت‏بر نزول قرآن به لسان قريش دارد در تعارض است . عثمان، خليفه سوم گفته است: «هرگاه شما با زيدبن ثابت درباره اعراب كلمه‏اى از قرآن با يكديگر اختلاف پيدا كرديد، آن را به زبان قريش بنويسيد; زيرا قرآن به زبان آنان نازل شده است‏» [24]. همچنين خليفه دوم به ابن مسعود نوشت: «خدا قرآن را به لهجه قبيله قريش نازل كرده است; از اين رو براى مردم به لهجه قريش قرآن را قرائت كن; نه به لهجه هذيل و اين زمانى بود كه او «حتى‏» را «عتى‏» قرائت كرده بود» [25].

د) برخى بر اين نظرند كه مراد از احرف سبعه، تنوع مضامين قرآن است . نظير امر، نهى، حلال، حرام، محكم، متشابه و امثال . علامه طباطبايى (ره) اين نظر را پذيرفته است . مستند اين نظر روايات دسته ششم است .

در مورد اين نظر بايد گفت: اولا، اگر مرادشان اين است كه روايات دسته ششم چنين مفادى دارد، اين مطلب صحيح است و در روايات فريقين نيز قرآن از جهت معانى به اقسامى تقسيم شده است . مثلا در روايات شيعه آمده است: امير مؤمنان فرمود: «قرآن برسه بخش نازل شد: بخشى درباره ما و دشمن ماست و بخشى سنتها و مثل‏ها و بخشى واجبات و احكام است‏» [26] و امام صادق عليه السلام فرمود: «قرآن بر چهار بخش نزول يافت: بخشى حلال و بخشى حرام و بخشى سنتها و احكام و بخشى خبر پيشينيان و پسينيان و داور ميان شماست‏» [27].

مراد از «سبعه‏» كثرت و تعدد است و نه رقم هفت; از اين رو نمى‏توان اين روايات را كه حاكى از تعدد و تنوع مطالب قرآنى است، با يكديگر متعارض دانست; بلكه بايد هر كدام را از جهتى دال بر تنوع معانى قرآن تلقى كرد .

ثانيا، اگر مراد قائلين اين نظر آن است كه بايد روايات ديگر را هم حمل بر اين دسته از روايات كرد [28]، اين را نمى‏توان پذيرفت; زيرا روايات دسته دوم بر جواز استفاده از كلمات قريب المعنى به جاى كلمات قرآنى دلالت دارد و روايات دسته سوم دلالت دارد بر اينكه قرآن داراى ظاهر و باطن است و روايات دسته چهارم از وجود اختلاف اصحاب درباره قرائت قرآن حكايت دارد و روايات دسته پنجم دلالت‏بر اين دارد كه مراد از احرف سبعه اختلاف در قرائت و الفاظ قرآن است . البته امكان حمل روايات دسته اول بر اين نظر وجود دارد .

ه) برخى عقيده دارند كه احرف سبعه به بطون و تاويلات قرآن اشاره دارد . فيض كاشانى با استناد به روايات دسته سوم گفته است: «بسا بتوان از اين روايات استفاده كرد كه حروف به بطون و تاويلات قرآن اشاره دارد» [29].

البته علماى فريقين در مورد اينكه قرآن داراى ظاهر و باطن است، به روايات مختلفى تمسك جسته‏اند [30] ; ليكن حمل همه روايات احرف سبعه بر ظهر و بطن قرآن امكان پذير نيست; زيرا چنانكه گذشت، برخى از آنها بر چيزهاى ديگرى مثل اختلاف قرائت و تنوع بيانات قرآن دلالت دارد .

5) نظر نگارنده

به نظر مى‏رسد روايات «احرف سبعه‏» ناظر به يك موضوع نيست و اين همه اختلاف نظر نيز از اين جا ناشى شده كه گمان رفته است تمام اين روايات ناظر به يك موضوع و در صدد بيان يك حقيقت است .

دقت در مفاد روايات مذكور و دسته‏بندى دقيق آنها در شش دسته‏اى كه گذشت، ما را به اين واقعيت راهنمايى مى‏كند كه اين روايات در مقام بيان حقايق متعددى است .

توضيح اين كه برخى از اين روايات بيانگر جواز اختلاف لهجه‏ها و تفاوت اداى كلمات و حروف براى مردمى است كه قادر به قرائت صحيح قرآن نبودند . مؤيد آن رواياتى است كه در پى مى‏آيد .

پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم فرمود: «انى بعثت الى امة اميين، منهم الغلام و الخادم والشيخ الفانى والعجوز فقال جبرئيل: فليقراوا القرآن على سبعة احرف‏» [30] ; (من به سوى امتى بى‏سواد مبعوث شدم . برخى از آنان نوجوان، خدمتگذار، پيرمرد بى‏حال و پيرزن ناتوان‏اند . جبرئيل گفت: قرآن را بر هفت‏حرف قرائت كن).

آورده‏اند كه بلال، مؤذن پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم بر اداى حرف «ش‏» قادر نبود و «اشهد» را اسهد باحرف «س‏» قرائت مى‏كرد . او قهرا در قرآن هم چنين قرائتى داشته است . رفتار پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نسبت‏به اين نحوه از رائت‏سخت‏گيرانه نبود; لذا درباره او فرمود: «ان سين بلال عندالله شين‏» [31] ; (سين بلال پيش خدا شين است).

پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم در مورد همه كسانى كه در اداى صحيح حروف و كلمات قرآن مشكل داشتند، بر چنان نظرى بود . امام صادق عليه السلام از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم نقل كرده‏اند كه فرمود: «ان الرجل الاعجمى من امتى ليقرا القرآن بعجميته فترفعه الملائكة على عربيته‏» [32] ; (شخص عجمى امتم قرآن را با [زبان] عجمى‏اش قرائت مى‏كند; اما فرشتگان آن را به [صورت] عربى‏اش بالا مى‏برند).

اما پاره‏اى ديگر از روايات احرف سبعه بيانگر تنوع مفاهيم قرآن و دسته ديگرى ناظر به ظهر و بطن آن است و ربطى به ترخيص و تسهيل در قرائت قرآن ندارد . دسته دوم روايات نيز قابل‏پذيرش نيست و بايد طرح شود .

كوتاه سخن اينكه وقتى روايات احرف سبعه ناظر به يك موضوع نباشد، ديگر تعارضى كه برخى ادعا كرده‏اند، در بين آنها متصور نيست و نيز دقت در مفاد آنها و دسته بندى آنها براساس مفادى كه دارند اجمال آنها رفع مى‏كند .

6) پاسخ به يك سؤال

آيا روايات شيعه مبنى بر اينكه قرآن يكى است و از سوى يك نفر نازل شده است، در تعارض با روايات احرف سبعه نيست؟ روايات شيعه چنين است:

- عن ابى جعفر عليه السلام قال: «ان القرآن واحد نزل من عند واحد و لكن الاختلاف يجى‏ء من قبل الرواة‏» [33] ; (امام باقر عليه السلام فرمود: قرآن يكى است . از نزد يكى نازل شده است: اما اختلاف [قرائات] از سوى قاريان پديد آمده است).

- عن الفضيل‏بن يسار قال: قلت لابى عبدالله عليه السلام: ان الناس يقولون: «ان القرآن نزل على سبعة احرف فقال: كذبوا اعداء الله و لكنه نزل على حرف واحد من عندالواحد» [34] ; (فضيل بن يسار گويد: به امام صادق عليهما السلام عرض كردم: مردم مى‏گويند: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است . فرمود: دشمنان خدا دروغ گفتند: قرآن بر يك حرف و از سوى يك فرد نازل شده است).

مفاد اين دو روايت نزول قرآن بر يك حرف است; از اين رو برخى از علماى شيعه مانند بلاغى (ره) و خوئى (ره) اين روايات را معارض روايات احرف سبعه دانسته و از روايات احرف سبعه اعراض كرده‏اند [35]. ليكن همانطور كه آمد اولا، اين دو روايت در مقام تكذيب روايات احرف سبعه نيست; زيرا اين روايات در مقام بيان يك موضوع نيست و برداشت صحيح از اكثر آن روايات با اين دو روايت تعارضى ندارد .

ثانيا، به نظر مى‏رسد در زمان امام باقر و امام صادق عليهما السلام ، اختلاف قرائت رو به گسترش بوده و مردم خيال مى‏كردند همه قرائات مختلف و متعارض، صحيح‏اند; از اين رو آن دو امام اين برداشت را ناصحيح دانسته و روشن ساختند كه آن قرائتهاى گوناگون و رو به تزايد، مستند وحيانى ندارند . در روايت دوم نيز برداشت مردم مورد سؤال قرار گرفته است . مؤيد آن عبارت: «ان‏الناس‏يقولون . . .» است .

مرحوم فيض كاشانى به درستى به اين حقيقت تفطن پيدا كرده و در مقام تبيين مفهوم دو حديث مذكور گفته است: «ومقصود آن دو حديث‏يك چيز است و آن اين است كه قرائت صحيح يكى است; اما چون آن حضرت دانست كه آنان از حديثى كه روايت كرده‏اند صحت همه قرائات را با اختلافى كه دارند، فهميده بودند، آن را دروغ شمرد; به همين روى منافاتى ميان اين دو حديث و ديگر احاديث‏سبعه احرف وجود ندارد» [36].

منابع

1) سيوطى، الاتقان فى علوم القرآن، منشورات رضى - بيدار - عزيزى، ج 1، ص‏164 .

2) قسطلانى، شهاب‏الدين احمدبن محمد، ارشادالسارى لشرح صحيح البخارى، داراحياءالتراث العربى، بيروت، ج 7، ص 452 .

3) طبرسى، مجمع البيان، داراحياء التراث العربى، بيروت، ج‏1 ، ص 79 .

4) طوسى، التبيان، داراحياءالتراث العربى، بيروت، ج‏1 ، ص 7 .

5) فيض كاشانى، تفسيرالصافى، چاپ سوم، مكتبة الصدر، تهران، ج‏1 ، ص 59 .

6) خوئى، البيان فى تفسيرالقرآن، چاپخانه فروردين، انوارالهدى، ص 171 .

7) قسطلانى، پيشين، ج 7، ص 452 .

8) خوئى، پيشين، ص 193 .

9) طبرى، جامع البيان فى تفسير القرآن، دارالمعرفه، بيروت، ج‏1، ص 9- 25 .

10) مركز الثقافه والمعارف القرآنيه، علوم القرآن عندالمفسرين، مطبعة مكتب الاعلام الاسلامى، چاپ اول، 1375، ج 2، ص 129- 156 .

11) بخارى، صحيح‏بخارى، دارالفكر، بيروت، ج‏3، باب‏342، حديث‏4890، ص 320 .

12) صدوق، الخصال، چاپ جامعه‏مدرسين‏قم، باب‏السبعة، حديث‏43، ج‏2، ص 358 .

13) همان، حديث 44 .

14) مجلسى، بحارالانوار، چاپ دوم، مؤسسه الوفا، بيروت، ج 89، ص 4 و 97 و

ج 90 باب 128 .

15) همان، ج 89، ص 98 . نيز فيض كاشانى، علم اليقين، انتشارات بيدار، قم، ج 1، ص 551 .

16) همان، ص 93 .

17) رك: سيوطى، پيشين، ج 1، ص 163 .

18) قسطلانى، پيشين، ج 7، ص 452 .

19) سيوطى، پيشين، ج 1، ص 165 .

20) خوئى، پيشين، ص 193 .

21) ابوعبدالله زنجانى، تاريخ القرآن، چاپ سازمان تبليغات اسلامى، تهران، ص 45 .

22) مركز الثقافه و المعارف القرآنيه، پيشين، ج‏2، ص 130، حديث 6 و 7 .

23) احمد مختارعمر - عبدالعال سالم مكرم، معجم القراءات القرآنيه، انتشارات اسوه، ايران، ج‏1، ص 70،

24) بخارى، پيشين، ج 3، باب 339، ص 318 .

25) احمد مختار عمر - عبدالعال سالم مكرم، پيشين، ج 1، ص 70 .

26) كلينى، اصول كافى; كتاب‏فضل‏القرآن، ترجمه‏كمره‏اى، نشراسوه، ج 6، ص 464 .

27) همان .

28) طباطبايى، الميزان فى تفسيرالقرآن، ج 3، ص 75، ذيل آيات 7- 9 سوره آل عمران

29) فيض كاشانى، تفسيرالصافى، پيشين، ج‏1 ، ص 59 مقدمه .

30) طبرى، پيشين، ج‏1، ص 12 .

31) همان .

32) احمدبن فهد حلى، عدة‏الداعى، دارالكتاب الاسلامى، ايران، ص 27 .

33) كلينى، اصول كافى، باب ان القرآن يرفع كما انزل، منشورات المكتبة الاسلاميه، تهران، ج 2، ص 453 .

34) همان، ص 461 .

35) خوئى; پيشين و ص 193 و صدر بلاغى ، آلاء الرحمن، مطبعة العرفان، بيروت 1933 م، ج 1، ص 32 .

36) فيض كاشانى، تفسير الصافى، پيشين، ج 1 ص 61 .

) روايات 1، 13، 21، 22، 25، 36 و 37 . [1]

) روايات 2، 3، 42، 45، 51، 41 ، 34، 39 . [2]

) روايات 4 و 5 . [3]

) روايات 9، 24، 26، 35، 33، 32، 19 و 20 . [4]

) روايات 12، 14، 15، 16، 18، 38، 34 و 41 . [5]

) روايات 61، 62 و 64 . [6]

) ما قرآن را نازل كرديم و ما آن را حفظ مى‏كنيم . [7]

[8] ) بگو: بر من روا نيست كه از پيش خود قرآن را تغيير دهم . من جز از آنچه كه به من وحى مى‏شود، پيروى نمى‏كنم . من اگر از پروردگارم نافرمانى كنم، از عذاب روزى بزرگ بيم دارم .

) همانگونه كه [از من] آموختيد، قرائت كنيد . [9]