رسول جعفريان تاريخ اسلام کمبريج در دو مجلد در سال 1383 توسط شرکت چاپ و نشر بين الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امير کبير (وابسته به سازمان تبليغات اسلامي) توسط تيمور قادري ترجمه و منتشر شد.اين کتاب در رديف دهها مجلد کتابي است که دانشگاه کمبريج با استفاده از محققان انگليسي و غيرانگليسي براي کشورهاي مختلف نوشته است. از جمله آنها تاريخ ايران کمبريج است که از آغاز تا انقلاب اسلامي در آن آمده و به فارسي هم ترجمه شده است.تاريخ اسلام کمبريج سالها پيش توسط همين ناشر و با ترجمه مرحوم احمد آرام ترجمه و منتشر شد. آن کتاب در يک مجلد بود و اکنون همان کتاب، با ترجمه ديگري و توسط همان ناشر در دو مجلد چاپ شده است. اين در حالي که است در مقدمه ، هيچ اشاره اي به اين که ترجمه نخست چه نواقصي داشته که همين ناشر مجبور به نشر دوباره آن شده، به چشم نمي خورد. احتمال مي رود که آن ترجمه با قدري تلخيص بوده و اين ترجمه بسا کاملتر است. آنچه در اين نوشته کوتاه مورد نظر ماست، مروري بر فصل دوم اين کتاب است که توسط مستشرق کهنسال و معروف مونتگمري وات (استاد دانشگاه ادينبورو) نوشته شده است. اين همان کسي است که دو مجلد کتاب با عناوين «محمد در مکه» و «محمد در مدينه» هم دارد که به عربي ترجمه شده است. مستشرق ياد شده آثار متعدد ديگري هم دارد که بيشتر آنها بازاري و عمومي است و برخي هم به فارسي ترجمه شده است.
تاملي در فصل «محمد» (ص) تاريخ اسلام کمبريج 32
اين فصل از صفحه 65 آغاز شده و تا صفحه 99 ادامه يافته و ويژه زندگي تاريخ اسلام در عصر رسول الله (ص) است. آنچه که در اين فصل (و فصول ديگر) جلب توجه مي کند اين است که مؤلف هيچ نوع ارجاعي در ارائه مباحث نداده و مواد تاريخي با تحليل هاي وي بدون هيچ گونه منبع و مدرکي در اختيار گذاشته شده است. علي القاعده اين هم سبکي است که وجود دارد و البته کار ارزيابي را دشوار مي کند. در چنين سبک هايي، شايد چنين مقرر باشد که اصول تاريخي و مسلمات مبناي تحليل قرار گيرد. اين در حالي است که در بخش سيره، در اختيار بودن چنين مسلماتي کار دشواري است؛ چنان که نمونه هايي را که سخت محل ترديد است، در همين فصل ملاحظه مي کنيم که مبناي تحليل هاي نادرست قرار گرفته است. در مجموع اين فصل، مترجم هشت پاورقي کوتاه بلند دارد که دست کم سه مورد آن اظهار تأسف از اين است که مؤلف مثلا از سرداران فلان نبرد نامي نبرده، يا آن که به غدير اشاره نکرده، يا اسم سلمان را در نبرد خندق ياد نکرده است. پاورقي اخير هم اشارتي کلي است به اين که البته مؤلف اين مطالب را بر اساس ديدگاه هاي خود گفته است. از ميان اين پاورقي ها تنها در يک مورد در مبحث غرانيق، سطوري از تفسير الميزان ترجمه و در پاورقي آمده است. در حالي که آن مطالب ربطي به نتيجه گيري هاي شگفت و ترديد برانگيز مؤلف در تخريب مباني وحي ندارد. آشکار است که مونتگمري وات يک مستشرق نامسلمان است و کسي از او انتظار ندارد که مثل يک مسلمان بينديشد. اما مهم تر و آشکارتر آن است که چگونه ممکن است که 34 صفحه مطلب، در باره اين مقطع مهم تاريخي به فارسي ترجمه شود و نه تنها به اغلاط تاريخي واضح و آشکار آن توجهي داده نشود (که نمونه هايي را خواهيد ديد) بلکه به مواردي که اساس و اصول اسلام و وحي را زير سؤال مي برد، پاسخي داده نشود. اين اشکالات به قدري واضح و روشن است که حتي کساني که آشنايي مختصري با سيره نبوي دارند مي توانند به بسياري از آن مباحث واقف و آگاه شوند. بناي نويسنده اين سطور هم پرداختن به همه آن موارد از اغلاط تاريخي يا نگره هاي نادرست و تحليل هاي عوضي نيست بلکه فقط اشارتي به برخي از موارد مشهود و آشکار است، با اظهار تأسف از اين که يک ناشر وابسته به يک مرکز تبليغات ديني چگونه به خود اجازه مي دهد به نشر چيزي بپردازد که وحي را محل ترديد قرار مي دهد و اينچنين در پيش چشمان مردمي که به رسول خدا (ص) عشق مي ورزند، تحليل هايي که پايه هاي نبوت را ويران مي سازد، منتشر سازند. در اين زمينه حتي اگر يک مورد هم باشد قابل بخشش نيست چه رسد به آن که چندين مورد در حجمي چنين محدود باشد.
تاملي در فصل «محمد» (ص) تاريخ اسلام کمبريج 33
بگذريم که ترجمه هم نابسامان و ساختگي به نظر مي آيد و آشکارا دقتي در آن به چشم نمي خورد و بسا برخي از آن اغلاط، ناشي از بد ترجمه شدن متن باشد که البته اين کار را به عهده متخصصان زبان و تاريخ مي گذاريم تا دو متن را با يکديگر تطبيق دهند. ابهام هاي موجود در برخي از عبارت، بلکه بسياري از آنها ناتواني در ترجمه را به وضوح نشان مي دهد. تنها صفحه 77 کتاب را بخوانيد تا بفهميد چه اندازه جملات نامفهوم در اين کتاب هست. و يا براي نمونه به بياني که در صفحه 91 از واقعه افک شده مراجعه فرماييد تا قدرت انعکاس محتواي کتاب را در باره آن واقعه و انتقال آن به خواننده دريابيد. اما مواردي که به نظر مي رسد مشکل جدي دارد از اين قرار است:
1. درست دانستن آيات شيطاني
مؤلف براي آيات شيطاني يا واقعه غرانيق چندان ارزش قائل است که آن را مرزي ميان دو دوره تاريخي در برخورد وحي با مردم در شرح عقايد اسلامي مي داند. دوره اي که پيامبر (ص) با تجار بزرگ مکه سرسازش دارد و تلاش مي کند تا موافقت آنان را جلب کند و دوم، دوره اي که روابط ميان آنان تيره مي شود: «بعد از حادثه الغرانيق خصومت ميان محمد (ص) و تجار بزرگ به اختلافي آشکار تبديل شد» (ص 74). مؤلف ضمن اين که احتمال مي دهد داستان سرايان اندکي تغيير در انگيزه هاي داستان سرايان در واقعه غرانيق داده باشند، اصل آن را درست دانسته و مي نويسد: «اين حادثه آن قدر عجيب است که نمي توان آن را کذب محض دانست. اما بايد اذعان داشت که ممکن است انگيزه هاي نسبت داده شده به اين ماجرا به وسيله داستان سرايان تغيير يافته باشد». سپس مي نويسد: «قرآن حداقل يکبار به دخالت شيطان در وحي اي که بر محمد نازل شده بود اشاره مي کند و اين احتمالا به همين ماجرا که شرح آن خواهد رفت اشاره دارد. داستان از اين قرار است که در حالي که محمد (ص) اميدوار بود تا با تجار بزرگ به توافقي دست يابد وحي نازل مي شود و نام الهه بانوهاي لات، عزي، و منات در آن ذکر مي شود. سپس در ادامه دو يا سه آيه ديگر نيز وساطت اين الهه بانوها مورد تأييد قرار مي گيرد. کمي بعد، محمد پيام ديگري دريافت مي کند که آيه هاي قبلي را نسخ مي کند اما همچنان اسامي الهه بانوها را در بر دارد. منتها با گفتن اين نکته که غير منصفانه است خداوند داراي دختراني باشد، حال آن که انسانها صاحب پسر باشند.» (ص 74). چنان که واضح است، در اين کتاب، نفوذ شيطان در وحي بر رسول خدا (ص) مورد تأييد قرار گرفته و به صراحت با وحي الهي بازي شده است. در ادامه، تحليل مؤلف آن است که پيامبر تا مدتها در تلفيق افکار شرک آلود با يکتاپرستي مي انديشيده و داستان غرانيق هم در همان زمينه بوده است؛ اما به مرور دريافته است که پذيرش وساطت بت ها يا فرشته ها با ديدگاه هاي اصلي او در باره توحيد ناسازگار است. اين در واقع، شرح همان دو دوره است که پيش از اين اشاره کرديم. عبارت او چنين است:
تاملي در فصل «محمد» (ص) تاريخ اسلام کمبريج 34
«احتمالا محمد (ص) در پذيرش نيايش در اين معابد بر اساس حادثه الغرانيق [بخوانيد پذيرفتن نيايش براي بتها در معابد مشرکين] به آن، به عنوان نيايش موجودي فرشته گونه و منقاد خداوند مي انديشيده است. غير ممکن است که او نيايش را در اين معابد به عنوان مصالحه اي انگاشته باشد؛ به هر صورت به مرور زمان او بايد پي برده باشد که خويشتن داري و شکيبايي در مقابل چنين نيايشي، جنبه هاي مهم تعاليمش را به مخاطره مي اندازد و دين جديد او را از کافر کيشي غير قابل تميز مي سازد». (ص 75). مؤلف اين تغيير در بينش رسول خدا (ص) را ناشي از تغيير در آيات قرآني مي داند آنگونه که گويي اوايل در آيات روش مماشات براي به قول او نيايش در معابد مشرکين پذيرفته شده بوده و بعدا آن آيات نسخ شده و آيات ديگري جاي آن را گرفته است. عبارت او چنين است: «بعد از نزول آياتي که آيه هاي قبلي را نسخ مي کرد، شکاف و اختلاف ميان محمد (ص) و تجار بزرگ آشکار شد... گاهي [قرآن] اجازه مي دهد تا حقيقتي مابعد الطبيعي اما بدون الوهيت مورد ستايش خلايق قرار گيرد، اما تأکيد مي کند که اينان ستايشگران را منحرف مي سازند؛ در حالي که در مواقعي ديگر اظهار مي دارد که اينان يک سري اسامي بيش نيستند که با هيچ واقعيتي همخواني ندارند. از اين زمان به بعد تأکيد بر يگانگي خداوند است که مشخصه منحصر به فرد اسلام است». (ص 75). مؤلف در اين نوشته چنان مي نمايد که رسول (ص) شرک را در يکجا پذيرفته و در جاي ديگر رد کرده است و درست در يک مرحله است که به نتيجه رسيده تا صرفا روي توحيد پافشاري کند. متأسفانه در اين بخش تنها کاري که مترجم يا ناشر در نقد آن مطالب کرده، آن است ترجمه - تفسير آيات غرانيق را در چند سطر در پاورقي اينجا آورده است بدون آن توجه داشته باشد که مؤلف چگونه ريشه و اساس دعوت توحيدي پيامبر خدا (ص) را زده و آن تغيير را در چهارچوب رابطه ايشان با تجار قريش تحليل کرده است. در اين تحليل چه جايي براي خلوص در وحي باقي مي ماند.
2. انکار حکومت پيامبر (ص) در مدينه
مؤلف تلاش مي کند تا وجود هر نوع حکومتي را براي پيامبر (ص) در مدينه انکار کند. وي ضمن اشاره به قراردادي که ميان قبايل و گروه هاي نه گانه در ابتداي بعد از هجرت امضا شد مي نويسد: جداي از به رسميت شناختن دعوي ديني، محمد (ص) به طوري ساده به عنوان بزرگ يکي از اين طوايف نه گانه عمل مي کرد و هيچ قدرت خاصي نداشت. به جز آن که منازعاتي که صلح و آرامش را در مدينه به مخاطره مي افکند به او ارجاع مي شد. بنابرين پيامبر از رهبريت حکومت جديد برپا شده در مدينه فاصله زيادي داشت. (ص 80). معناي اين سخن آن است که پيامبر (ص) جز آن که يک قاضي ساده بوده، هيچ نوع کار حکومتي در اين دوره ندارد.
3. جهاد رسول (ص) همان غارت هاي جاهلي
مؤلف با زيرکي تمام، جهاد اسلامي را که خداوند آن را وسيله اي براي گسترش توحيد و صلح واقعي تصوير مي کند، با سنت قتل و غارت هاي جاهلي پيوند داده و يکي مي داند. وي مي نويسد: «غزوه و جمع آن مغازي، عادتي ترين پيشه مرد عرب چادرنشين، و در واقع نوعي ورزش محسوب مي شد. در گذشته قبل از اسلام معمول ترين هدف اين جنگ و گريزها، ربودن گوسفند و شتر گروه هاي معارض بود.» (ص 81) وي سپس با اشاره به شماري از جنگهاي صدر اسلام مي نويسد:
تاملي در فصل «محمد» (ص) تاريخ اسلام کمبريج 35
«بسياري از صحراگردان و شهرنشينان به دلايل سياسي يا غير ديني، همچون ميل به جمع آوري غنايم به اين دولت پيوستند». (ص 91). و ادامه مي دهد: «او (محمد) طبيعتا خواهان آن بود که پيروانش با هم در صلح و صفا زندگي کنند، اما از آنجا که توان اعراب بيشتر در جنگهاي ضد ديگر قبايل به راه مي انداختند صرف مي شد، در نتيجه جايگزيني بايد پيدا مي شد تا اين انرژي صرف آن گردد. اين جايگزين از پيش در مفهوم جهاد يا جنگ مقدس نهفته بود، امري که اساسا شامل يک غزوه بود و شامل کسب غنايم نيز مي شد.» (ص 91). و در جاي ديگر به عنوان دستاورد محمد (ص) مي نويسد: «به منظور جلوگيري از متلاشي شدن جامعه آن هم به سبب قدرت جنگ افروزانه آنها، پيامبر تفکر جهاد را مطرح کرد». (ص 98). بدين ترتيب مؤلف، غزوات اسلامي را يکسره ادامه قتل و غارت هاي جاهلي قبايل بر ضد يکديگر تصوير مي کند که تنها نامي از جهاد مقدس روي آن آمده است. 5. موارد ديگر در اينجا برخي از موارد را که اغلاط واضح تاريخي يا مسأله دار است ارائه مي دهيم: 1. نويسنده آورده است: بعد از شش سال اقامت در مدينه، محمد (ص) به منظور بستن راه بر کاروانهايي که ميان سوريه و مکه در حرکت بودند و به هدف توقيف آنها سواراني را به خارج مدينه گسيل کرد (ص 81). علي القاعده مقصود شش ماه بوده است نه شش سال. بسا خطاي مترجم باشد. 2. نويسنده در تحليل رفتار پيامبر (ص) با يهود در مدينه، چنين تحليل مي کند که آن حضرت در اوائل در پي آن بود تا توسط يهوديان به رسميت شناخته شود. اما وقتي آنان با وي مقابله کردند، وي شروع به طرح و بسط تفکر دين ابراهيم کرد و با يهوديان به مقابله برخاست. (ص 83) در اين در حالي است که مباني دين حنيف ابراهيمي در مکه مطرح شده و ربطي به اين تحليل ندارد. مهم آن است که اين تحليل نوعي بازيگري سياسي را در روش هاي ديني آن حضرت به نمايش مي گذارد. چيزي که از ديد يک مستشرق اهميتي ندارد، اما انعکاس آن در فرهنگ ديني ما بدون نقد نابخشودني است. 3. نويسنده نوشته است که در جريان جنگ بدر «بيش از پنجاه تن از مکيان به هلاکت رسيدند و حدود هفتاد تن از آنان نيز به اسارت درآمدند». (ص 85). مسلم است که تعداد کشته هاي قريش بيش از هفتاد نفر بوده است. اين مطلبي است که ابن هشام به آن تصريح دارد (سيره: 1/ 714) گرچه تعبير به «بيش از پنجاه نفر» جاي توجيه دارد! 4. در باره دفن رسول خدا (ص) و تصميم به انتخاب ابوبکر مي نويسد: در حالي که توده هاي مردم منتظر شنيدن نتيجه کار بودند، مرداني که ابوبکر را به خلافت برگزيدند از بستگان نزديک محمد (ص) بودند (ص 102). بسا اين نکته هم از بدفهمي از متن اصلي باشد. در هر حال شگفت است که گفته شود نزديکان محمد (ص) ابوبکر را انتخاب کردند. شايد کلمه صحابه به ترجمه به بستگان شده باشد!
لطفا منتظر باشید ...
