نگرشي بر قرآنهاي كتابت شده به قلم محقق

زهره روحفر

عرصة هنر خوشنويسي در طول تاريخ هنر اسلامي،جولانگاه بسياري از هنرمندان خوشنويس در كتابت قرآن كريمبوده و در اين راستا آثار جاودانهاي به اقلام كوفي، نسخ، ثلث،ريحان، محقق و غبار پديد آمده است. در بين اين اقلام، خطمحقق كه به راستي نشان نظم، استواري و وزن است، در كتابتمعدودي از نسخ قرآنهايي كه عمدتاً به قرون هشتم و نهم قمريتعلق دارد، به كار رفته است. در بخش اسلامي موزة ملي ايرانقرآنهايي با قلم محقق نگهداري ميشود كه در شمارشاهكارهاي هنري خوشنويسان محسوب ميشود.

در موزة ملي ايران قسمتهايي از قرآن كريم به قلم محقق كهاثر هنرمندان برجستهاي همچون احمد سهروردي وعمادالطاوسي و بايسنقر ميرزا و عماد محلاتي است نگهداريميشود. در اين ميان چهار جزو قرآن كريم رقم احمد سهروردياست كه از نظر كلية فنون كتابآرايي جزو آثار بينظير بهشمارميآيد. چنانكه ذكر شد يكي از خوشنويسان خط محقق احمدسهروردي از شاگردان ياقوت، ملقب به شيخزاده و متولد بغداداست كه كتابت بسياري از كتيبههاي بغداد را نيز به او نسبتدادهاند. از جمله آثار او يك نسخة نهجالبلاغه به خط نسخ عاليو ثلث دو دانگ جلي با رقم وي به اين مضمون است. «خدمبكتبه العبد الفقير المستغفرمن ذنوبه الراجي رحمه ربه احمدبنيحيي بن محمد بن عمر بن محمد السهروردي في نهارالجمعهسادس عشرمن شوال من سنة ثمان و عشرين و سبعمائه،

همچنين قرآن كوچك مذهبي از آثار سهروردي با خط نسخنيم دانگ جلي خوش و ثلث دو دانگ جلي به تاريخ «في اوايلشوال سنه ثمان عشرة و سبعمائه» (718) موجود است.

و ديگر يك صحنه از مرقع مالك به خط ريحان سه دانگممتاز با رقم: «كتبه الفقير الي رحمه الله عزوجل احمدبنالسهروردي» و سه صفحه از مرقع بايقرا طهماسب به خط توقيعدودانگ عالي كه تاريخ آن عبارت از «في اواخر ذي قعده الحراممن سنه عشرو سبعمائه» (710) 7 است. براساس اشارات دكترمهدي بياني به آثار احمد سهروردي، مشخص ميشود كه ويدر خطوط ديگر مانند نسخ، ثلث، ريحان و توقيع نيز مهارتداشته و لازم به ذكر است مهدي بياني علاوه بر آثار فوق به چهارجزو قرآن كه به خط محقق نوشته شده و در موزة ملي ايراننگهداري ميشود نيز اشاره كرده است. عبدالمحمدخان ايرانيهم در شرح حال سهروردي به سي و سه جلد قرآن كريم كهتوسط وي كتابت شده اشاره كرده كه يك نمونه آن قرآني استكه در كتابخانة اياصوفي استانبول نگهداري ميشود. 8 چهارجزو موجود در موزه، اثر اين خوشنويس، در چهار مجلد بهقطع رحلي بزرگ 1/36*6/49 سانتيمتر است. در هر چهارمجلد، صفحه اول تماماً مذهب و مرصع است و دو صفحه آغازنيز مذهب و داراي پشاني و ذيل مذهب مرصع است كه درونيك قاب به زمينة لاجوردي و نقوشي اسليمي طلايي سر سورهبه خط كوفي و قلم سياه و تحرير سياه كتابت شده است. سرسورة بقيه صفحات به شكل يك قاب مستطيل شكل با يككلالة ترنجي به رنگ لاجوردي و طلايي است و درون قابسرسوره به قلم سفيد آب و تحرير سياه به خط كوفي نوشته شدهاست. شيوة سرسورهها و نحوة تذهيب و ترصيع اين نسخ كاملاًتابع شيوة هنر كتابآرايي مكتب سمرقند است. علاوه بر اينعلائم جزء و حزب و تخميس و تعشير (اتمام هر پنج آيه و دهآيه) نيز مذهب است.

يك جزء از اين جزوات داراي رقم «كتبه احمدبنالسهروردي عفاالله تعالي عنه» است علاوه بر اين نام مذهب«محمدبن ايبك» را نيز به همراه دارد و تاريخ آن سال 704قمري. (ماه رجب سنه اربع سبعمائه) است.

دو جلد ديگر از اين جزوات نيز داراي رقم احمد بنالسهروردي و تاريخ «في سنه ست و سبعمائه» (706) است.جلد اين جزوات مقواي تيماج سر طبلدار است.

همانطوركه ذكر شد تداوم خوشنويسي خط محقق را درقرن نهم قمري ميتوان ديد. و از آن جمله است 40 نيم جزءقرآن كريم به خط محقق در قطع رحلي 5/25*2/34 سانتيمتر،كه دو صفحة آغاز اين جزوات داراي سرلوح مذهب و مرصع برزمينة لاجوردي مزين به نقوش گل وبرگ است كه سر سورهها درقاب ترنجي شكل با زمينة سفيد آب مزين به طرحهاي اسليميطلايي با قلم زر و تحرير سياه كتابت شده است اين ترنج دارايدو كلاله شنگرف است. صفحات اين جزوات مجدول و علائمنيز مذهب است. جزوات رقم «عماد المحلاتي» را دارد و مربوطبه قرن نهم قمري است نام اصلي عماد محلاتي مسعودبن علي واز خوشنويسان معروف اقلام ششگانه بوده و علاوه بر اين، خطنستعليق را نيز نيكو مينوشت. به قلم وي قطعهاي به قلمنستعليق در مرقع طهماسب در كتابخانة استانبول موجوداست.9 جلد اين جزوات نيز مقواي تيماج سرطبلدار است.علاوه بر اين، 13 جزو قرآن به خط محقق درقطع رحلي2/25*1/35 به خط محقق با رقم «حرده العبد الضعيف عمادالقاري الطاووسي بيلده دار السلطنة تبريز و تاريخ سبعين وثمانمائه» (870) قمري در موزه ملي ايران موجود است اينجزوات داراي ترجمة فارسي نيز هست. سرلوح اين اجزاءمذهب مرصع بر زمينة سياه و ترنج لاجوردي مرصع به نقوشگل و برگ با قلم كوفي به رنگ سياه است در قسمت بالاي سرلوح نيز حاشيهاي لاجوردي مزين به نقوش اسليمي طلايي وسفيد آب وجود دارد.

از ديگر آثار خط محقق موزه، 23 جزو قرآن مجدداً مربوطبه قرن نهم قمري به خط محقق عالي و تذهيبي بسيار زيبا ونفيس بهرقم علاءالدين است. اين جزوات نيز داراي سرلوحمذهب مرصع است كه سر سورهها به قلم سفيدآب و خط كوفيدر زمينهاي مزين به نقوش اسليمي در قابي شش ضلعي كتابتشده است. صفحات جدول مذهب و علائم مذهب دارد. بانگرش بر چند نمونه قرآن كريم به خط محقق، كه هر يك از نظرخوشنويسي و تذهيب اثري جاودانه محسوب ميشود ميتوانبه اين نتيجه رسيد كه هنرمندان خوشنويسي كه نام آنها در متونتاريخ هنر ذكر نشده است پا به عرصة اين نوع كتابت گذاشته وآثار بينظيري را خلق كردهاند كه جا دارد هر يك آنچنان كهسزاوار است معرفي شوند.

چنانكه ذكر شد بايسنقر ميرزا يكي از خوشنويسان معروفقرن نهم بود كه ويژگي خوشنويسي او در كتاب قلم محقق بود ازاين هنرمند يك ورق از قرآن كريم به اندازة 112*179 سانتيمترموجود است كه بر دو صفحة پشت و روي آن آيات 4 تا 10سوره عنكبوت به خط محقق كتابت شده و هر صفحه دارايهفت سطر است. بايسنقر فرزند شاهرخ پسر تيمور (802-837قمري) است كه نهتنها خود هنرمندي والا بود، مشوق اهل هنرنيز محسوب ميشد و پيوسته در كتابخانة وي چهل تن ازخوشنويسان و مذهبان و مصوران مشغول كتابت و كتابآراييبودند. بايسنقر ميرزا در خطوط اصول (ششگانه) شاگردشمسالدين محمدبن حسام هروي معروف به شمس بايسنقربود و خود شيوة كتابت اقلام ثلث و محقق از استادان برجستهبهشمار ميرفت. كتيبة پيش طاق مسجد گوهرشاد به خط ثلثنيز از آثار اوست كه در سن بيست سالگي نوشته و از قوت وقدرت قلم، معجزهاي بر جاي گذاشته است. همچنين كتابتبزرگترين قرآن موجود كه يك صفحة آن در موزة ملي ايراننگهداري ميشود به خط محقق، نيز از آثار ارزندة اوست كههماكنون برخي ديگر از صفحات اين قرآن در آستان قدسرضوي، كتابخانة ملي ايران و كتابخانة ملك موجود است. اينقرآن را منسوب به وي ميدانند. بعضي از اوراق اين قرآن درامامزادهاي در قوچان بوده چنانكه در حديقالحقايق آمده كه: «اززلزله جز همان امامزاده سلطان ابراهيمبن عليبن موسيالرضادر قوچان چيزي باقي نمانده و بعضي اوراق قرآن به خطبايسنقر ميرزابن ميرزا شاهرخبن امير تيمور گوركاني نيز درآنجاست. گويند نادرشاه افشار اين اوراق را از سمرقند به آنجاآورد و شاه شهيد (ناصرالدين شاه قاجار) در سفري كه بهخراسان داشت دو صفحة آن را جهت اطاق موزه به تهرانآورد.» 10به هر صورت بايسنقر ميرزا را بايد باني زيباترينمكتب كتابسازي در ايران دانست زيرا در هيچ دوراني به اندازةزمان او نسخههاي نفيس و زيبا نوشته نشده است.

كوتاه و گويا درباره خط محقق

محقق اسم مفعول از باب تحقيق به معناي استوار و محكمو منظم است كه به حق در مورد اين قلم مصداق دارد. در موردپيشينة اين خط، در صبحالاعشي آمده كه «اهل صناعت خط رابه دو قسم مينوشتند. محقق و مطلق، محقق آن است كه اشكالو حروف آن به اعتبار مفرد صحيح و هيچ نقص و ناتماي نداشتهباشد و مطلق آن است كه داراي حروف در هم باشد، البته مطلقنيز از خط محقق متولد شده است كه به دليل سهولت از نوعمطلق جهت مكاتبات فوري و عمومي استفاده ميشد».1 برخي محققان نيز خط محقق را يكي از اقلام ششگانه دانستهاندكه در اواخر قرن سوم قمري توسط ابنبواب و ابنمقله كه ازخطاطان معروف آن زمان بودند وضع شد. در اين خصوص لازمبه ذكر است كه نياز روزافزون عباسيان به دليل شروع نهضتعظيم ترجمه در بغداد، شيوههاي متعددي را در نگارش خطكوفي بهوجود آورد و در آن زمان ابوعلي محمدبن عليبنحسينبن مقله بيضاوي شيرازي (272-328 ه.ق) كه درخطاطي هنرمندي بينظير بود، از ميان خطوط رايج، شش خطرا كه عبارت از نسخ، ثلث، ريحان، محقق، توقيع و رقاع بود.استخراج كرد. درحاليكه قبل از وي، شخص ديگري به نام قطبةمحرر، استخراج برخي خطوط را از خط كوفي آغاز كرده بود وابن مقله آن را به اتمام رساند و براي هر يك از خطوط اوزاني راتعيين كرد.2

ابن نديم نوشته كه شيوة خط كوفي تا آغاز دولت عباسيان،بسيار رايج بود و پس از آن قرآنها به خطي نوشته ميشد كه بهآن عراقي ميگفتند و آن خط، محقق بود كه به وراقي نيز معروفبود.3 اين خط از اين زمان رايج شد و رو به پيشرفت نهاد و ازدوران ابتدايي خود به دست خطاطان معروفي چونابنابواحسان، ابن زيد، ابن ابي فاطمه، ابن مجالد، ابن حضرمي،ابن حديد، ابوعقيل، ابومحمد اصفهاني نوشته ميشد 4 و از آنفروع ديگري نيز انشعاب يافت تا به زمان احول محرر رسيد كهوي از پرورش يافتگان خاندان برمكيان بود و قواعد و قوانينخاصي براي اين خط وضع كرد.

حبيبالله فضائلي عقيده دارد قلم محقق قبل از ابن بواب وابن مقله نيز وجود داشته و ابن مقله فقط به پرورش و تذهيب آنپرداخته است و ريشة آن خط كوفي بوده است. ولي آنچه قطعيبه نظر ميرسد، براساس الفهرست و صبح الاعشي، زمان مأمونخليفة عباسي، روزگار درخشان هنر خوشنويسي بود و اقلاممختلف به دست كاتبان و خطاطان برجستهاي چون ابن مقله وابن بواب و پس از آن به دست ياقوت مستعصمي اصلاحاتييافت و خط محقق نيز از زمان ابن بواب تا به زمان ياقوت وسپس شاگردانش رسيد.5 چنان كه يكي از اقلام انتخاب ياقوتخط محقق بود و از وي قرآني به اين خط آميخته به خط ثلث بهتاريخ 661 قمري در موزة استانبول موجود است. پس ازياقوت نيز شاگردانش اين شيوه را به اوج خود رساندند. ازخوشنويسان خط محقق در قرون هشتم و نهم قمري ميتوان ازاحمدبن سهروردي، عليبن ابوسالم، احمد رومي،محمدحسين علوي، پير يحيي جمال صوفي، عبدالصمدصيرفي، جعفر بايسنقري و بايسنقربن شاهرخ نام برد.6

بدون شك با ظهور هنرمندان خوشنويس در اين عرصه،قرون هشتم و نهم قمري را بايد دوره اوج پيشرفت و تكامل خطمحقق دانست.

1- فضائلي حبيب الله – اطلس خط، نشريه انجمن آثار ملي اصفهان ،1391 ،ص 197.

2- فوزي سالم عفيفي ،نشاه و تطور الكتاب الخطيبه العربيه و كاله المطبوعات 1980 م ص 107.

3- محمدبن اسحاق ابن نديم الفهرست ترجمه رضا تجدد و تهران ابن سينا 1343 ،ص 14.

4- ابن نديم ، همان جا ص 12.

5- فضائلي ،همان جا ص 199.

6- فضائلي ،همان جا 205.

7- بياني مهدي ،احوال و آثار خوشنويسان ج 3 و 4 ،انتشارات علمي تهران ، 1363 ،ص 78.

8- ايراني عبدالمحمدخان (مؤدب السلطان ) خط و خطاطان ابن سينا تهران 1346 ،ص 78.

9- بياني ،همان جا ،ج 1 و 2 ، ص 540.

10- بياني ، همان جا ،جلد 3 و 4 ص 1051.