روانشناسي اسلامي - فوائد روانشناسی از دیدگاه قرآن نسخه متنی

روانشناسي اسلامي

حسين حقاني زنجاني

فوائد روانشناسي از ديدگاه قرآن

از جمله هدف‏هاي روانشناسي را مي‏توان تأمين نيازمنديها در موجود زنده از قبيل ايجاد نشاط و حالتي براي فعاليت و در نتيجه انجام اعمال و رفتارها و برآوردن نيازهاي اساسي و ضروري زندگي و ادامه آن به‏طور كلّي هماهنگ كردن انسان‏ها با محيط زندگي دانست1.

طبيعي است كه انگيزه‏هاي فراواني انسانها دارند كه در انجام اين اهداف تأثير دارند و مي‏توان اين انگيزه‏ها را به دو بخش اصلي تقسيم نمود: 1 - انگيزه‏هاي فيزيولوژيك؛ 2 - انگيزه‏هاي رواني

انگيزه‏هاي فيزيولوژيك به نيازهاي مربوط به جسم و عوارضي كه در بافت‏هاي بدن، مانند كمبود مواد لازم براي بدن يا به‏هم خوردن تعادل آن به وجود مي‏آيند، مربوط مي‏شود.

اين انگيزه‏ها، رفتار فرد را به جهت اهدافي كه نيازهاي فيزيولوژيك بدن را برآورده مي‏سازند راهنمائي و يا نقص و كمبودي را كه گاهي در بافت‏هاي بدن به وجود مي‏آورد، جبران و روح و بدن را به حالت توازن در مي‏آورد.

انگيزه‏هاي رواني نيز در جريان رشد نيازهاي معنوي فردي و اجتماعي انسان تأثير به سزائي دارند.

در قرآن مجيد كه از هرگونه تحريف و تغيير مبرّا هست، روي انجام اين انگيزه‏ها به نحو كامل و صحيح براي تأمين اهداف عالي تعيين شده در شرايع آسماني غير تحريف شده تأكيدهاي فراواني انجام شده است. حكمت فراگير خداوند كه نعمت‏هاي خود را به مخلوقاتش عطا فرموده، چنين اقتضا مي‏كند كه در آنها ويژگيها و صفات مخصوصي به وديعه بگذارد و آنها را شايسته انجام وظائفي بكند كه براي انجام آنها آفريده شده‏اند خداوند از زبان حضرت ابراهيم عليه‏السلام در قرآن در مقام اثبات وجودش چنين نقل مي‏كند:

«...رَبُّناَ الَّذِي اَعْطي كُلَّ شَئٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدي» «خداي ما آن كسي است كه همه موجودات عالم را نعمت وجود بخشيده، سپس به راه كمالش هدايت كرده است»2.

و در سوره «اعلي» آيه 1 - 3 در مقام توصيف صانع عالم و آفريدگار جهان و همه مخلوقات از جمله انسانها چنين مي‏فرمايد:

«سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الأَعْلي الَّذِي خَلَقَ فَسَوّي وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدي» «اي پيامبر به نام خداي خود كه برتر و بالاتر از همه موجودات است، به تسبيح و ستايش مشغول باش، آن خدائي كه عالم را آفريد و همه آنها را به حد كمال خود رسانيد و آن خدائي كه هر چيز را قدر و اندازه داد و به راه كمالش هدايت نمود».

چنانچه خوانندگان توجه دارند، اين انگيزه‏ها و عوامل حيات فيزيولوژي، توازن لازم و كافي براي ادامه زندگي را در انسانها فراهم مي‏سازند و طبق تحقيقات جديد دانشمندان فيزيولوژي در بدن انسان و حيوان نوعي تمايل طبيعي نسبت به حفظ توازن ثابت در باطن و فطرت و سرشت انسان‏ها وجود دارد. اين، همان نظريه‏اي است كه چهارده قرن قبل در قرآن مجيد اصول آن را در آيات متعددي چنين بيان فرموده است. از جمله اين آيات، آيه 19 از سوره «حجر» است:

«وَالأَرْضَ مَدَدْناها وَ اَلْقَيْنا فِيها رَواسِيَ وَ اَنْبَتْنا فِيها مِنْ كُلِّ شَئٍ مَوْزُونٍ» «زمين را گسترانيديم و در آن، كوههاي عظيم بر نهاديم و از آن هر چيز را مناسب و موافق با حكمت و عنايت برويانيديم».

و در آيه ديگري(در سوره فرقان، آيه 2) مي‏فرمايد:

«وَ خَلَقَ كُلَّ شَئٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرا» «خداوند همه چيز را آفريد، آنگاه آن را در اندازه معيني قرار داد».

و در آيه ديگر3 مي‏فرمايد:

«وَ كُلَّ شَئٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ» «... هر چيزي نزد او به اندازه است».

پس انحاء تقدير و توازن در خلقت الهي يك اصل مهم اساسي است كه براساس آن موجودات را مطابق با مصالح و نيازهاي آنها آفريده، و براي هر شي‏اي آنچه را كه لازمه ادامه زندگي و حيات اوست، اعطاء كرده است:

«اِنّا كُلَّ شَئٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ» «ما همه چيز را در اندازه‏هاي مشخص و معيني آفريديم».

پس ايجاد توازن روحي و جسمي يك هدفي است كه در علوم مربوط به انسان و حيوان از جمله روانشناسي از ديدگاه قرآن، مسأله‏اي است مهم و قابل طرح. و انگيزه‏ها و عوامل فراواني در تأمين اين هدف و انجام آن به نحو نيكو وجود دارد از قبيل عوامل حفظ ذات، در سوره‏هاي طه، 17 - 120 - سوره نمل آيات 17، 18، 80 و 81 - سوره توبه آيه 120 - سوره بقره، آيه 155 - سوره نحل آيه 112 - سوره قريش آيه 3 و 4 و غير اينها از آيات فراوان در قرآن كه به توضيح انگيزه‏ها و انجام بهينه هدف ايجاد توازن در جسم و روح مي‏پردازند از جمله آنها بيان انگيزه بقاء نوع و انگيزه جنسي و غير اينها(سوره حجرات، 13 - نساء، 1 - نحل، 72 و...).