بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید مسجد 1899 مسجد در سيره پيامبر (ص) سال چهارم، مهر و آبان 74 ـ شماره 22 مهدي اسفندياري ص: 103 ، 79، 76 معرفي و نقد کتاب ـ عمومي مسجد در سير? پيامبر (ص) مهدي اسفندياري اشاره : مطبوعات عرص? تعاطي افکار و سنجش و ارزيابي انديشه‌هاست. به عنوان گامي ديگر در اين مسير، مجل? مسجد از اين پس کتابها را به گونه‌اي متمايز از گذشته معرفي مي‌کند. در اين روش سعي مي‌شود که علاوه بر معرفي اجمالي کتابها ـ که تاکنون معمول بوده است ـ با نقد و سنجش محتواي کتاب، نقاط ضعف و قوت علمي و ادبي اثر بررسي و ارزيابي شود. مجل? مسجد از نقد و بررسيهاي ارسالي توسط خوانندگان محترم دربار? کتاب يا مقاله، استقبال مي‌کند. هر چند بررسي مسجد به عنوان موضوعي تاريخي امري مقبول و درخور احترام است، اما پژوهيدن آن از طريق سير? معصومان بويژه پيامبر(ص)، اهميت ويژه‌اي به موضوع مي‌دهد. کتاب مساجد في السيرة النبوية از اين گونه نوشته‌هاست که با بياني روان و علمي، و نثري موجز و جالب، به بررسي مهمترين مساجد زمان پيامبر (ص) مي‌پردازد. براي ارزيابي کار نويسند? محترم، موارد ذيل بررسي مي‌شود: روش کار نويسنده بر آن است با ارائ? بحثهايي در زمينه‌هاي تاريخي، جغرافيايي، کلامي، رجالي، معماري و هنري، با ديد گسترده‌تري موضوع را دنبال کند، اما همين نکت? قوت موجب از هم گسستگي برخي مطالب آن شده است. از اين رو، هر چند خواننده اطلاعات جالبي را به دست مي‌آورد، اما در فرجام به اين نتيجه مي‌رسد که اين نگاشته بيشتر به مقاله‌هايي کنار هم چيده شده مي‌ماند تا کتابي منسجم. از طرفي، ذکر برخي مطالب حاشيه‌اي در کتاب که گاه تا چند صفحه ادامه مي‌يابد، اين نظر را بيشتر تقويت مي‌کند و آن را در سطح متوسطي عرضه مي‌دارد. موضوع قابل توجه در اين اثر، استفاده از منابع مهم در اين باب است که توانسته تا حد زيادي کتاب را مقبول جلوه دهد. نويسنده در تلاش است با ذکر منابع و تا حدي تحليل آنها به بررسي نظرات بپردازد، ولي افراط و تفريط در آن سبب شده است که جنب? علمي اين کار، تا حدي کم رنگ شود. مهمترين اين منابع به قرار ذيل عبارتند از: 1ـ العاقولي، الرصف لماروي عن النبي من الفعل و الوصف 2ـ الازرقي، تاريخ مكة 3ـ مقدسى، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم 4ـ العجيمى، من اخبار الطائف 5ـ محمد بن عبدالعزيز الهاشمى المكى، تحفة الطائف فى فضائل ابن عباس و وج و الطائف(خطى) 6ـ العبدرى، بهجة المج في بعض فضائل الطائف ووج 7ـ محب الدين طبرى، القري لقاصد ام القرى 8ـ ابن ظهيرة القرشى، الجامع اللطيف فى فضل مكه و اهلها و بناء البيت الشريف
9ـ تقى الدين الفاسى، شفاء الغراء باخبار بيت الله الحرام 10ـ قطب الدين الحنفى، كتاب الاعلام فى اَعلام بيت الله الحرام 11ـ ابراهيم رفعت، مرآة الحرمين 12ـ طاهر الكردى، كتاب التاريخ القديم لمكة و بيت الله الكريم 13ـ حسين عبدالله باسلامة، تاريخ عمارة المسجد الحرام 14ـ الحافظ نجم الدين، اتحاف الورى باخبار ام القرى 15ـ عبدالقادر الانصارى الجزيرى، درر الفوائد 16ـ عبدالغنى الشهبندر، رحلة الحجاز 17ـ الورثيلانى، نزهة الانظار 18ـ شهاب الدين السمهودى، وفاء الوفاء، باخبار دار المصطفى 19ـ السخاوى، الضوء اللامع 20ـ الشيزرى، طبقات الفقهاء 21ـ السهيلى، الروض الانف 22ـ ابوشامه، تاريخ الروضتين 23ـ القسطلانى، عروة الوثيق فى النار و الحريق 24ـ على حافظ، فصول فى تاريخ المدينة المنورة 25ـ علي بن موسى، وصف المدينة المنورة از نکات جالب در اين اثر، بررسي باستان شناسان? برخي ابهامهاي تاريخي است. نويسنده با بياني سريع به موضوع مي‌پردازد و تلاش دارد با ارائ? برخي سندهاي برجامانده از آثار باستاني در مساجد به نتيجه‌اي مقبول برسد. البته، اين شيوه تا حدي علمي مي‌نمايد اما نمي‌توان از آن نتيج? قطعي حاصل کرد، مگر با شرايط خاص خود که نياز به طرح دقيق دارد که در اينجا به مناسبت موضوع، آورده نشده است. به طور مثال، پس از طرح نظر تقي الدين فاسي در مورد بناي مسجد البيعة توسط منصور عباسي و تعمير آن به دست المستنصر، بحث مفصلي را مطرح مي‌کند و به اين نتيجه مي رسد که چنين نظريه‌اي صحيح نمي‌باشد و سپس از 2 کتيب? مسجد ياد مي‌کند و به ذکر جمله‌هاي آن مي‌پردازد، بدون اينکه به اصل ماجرا و صحت و سقم سخنراني عباس اشاره‌اي داشته باشد. يکي از موارد ضعف کتاب، بيان نظرات کلامي و اعتقادي است. هر چند نويسنده به بررسي تاريخي دست يازديده است، اما تلاش دارد به نوعي حوادث تاريخي را با مسائل کلامي و اعتقادي پيوند دهد. از اين رو، با اجمال کامل مواردي را بيان مي‌دارد که هم نشان از عقيد? نويسنده دارد، هم مي‌تواند راهنماي طرز تفکر برخي انديشمندان کنوني کشورهاي اسلامي باشد، و نيز راهنماي مناسب براي کارهاي تطبيقي در اين مورد قرار گيرد. اين موارد به قرار ذيل عبارتند از: 1ـ حادث? غار: نويسنده با بياني اجمالي، همراهي ابوبکر با پيامبر(ص) را در هجرت از مکه به مدينه باز مي‌گويد، و از ليلة المبيت و ايثار و جانفشانيهاي حضرت علي(ع) در اين دور? زماني بدون هيچ اشاره‌اي مي‌گذرد. 2ـ سخنراني عباس عموي پيامبر(ص) در بيعت عقب? ثانيه: نويسنده بدون تحليل مناسب در اين مورد، سخنان عباس را باز مي‌گويد، بي‌آنکه تحليلي تاريخي از اصل اين ادعا ارائه دهد. 3ـ تغيير قبله: نويسنده با ذکر چند آيه و حديث به طور اجمال ماجرا را توضيح مي‌دهد و به تعدد نماز و مساجد در اين مورد مي‌رسد. 4ـ تعيين خلافت: نويسنده به نقل از ابن هشام و ابن کثير آورده است وقتي عثمان بن عفان زمين مجاور مسجد نبوي را به عرض 10 هزار درهم خريد و آن را به مسجد اضافه کرد، پيامبر(ص) آجري را گذاشت و ابوبکر را دعا کرد، سپس آجر ديگري را گذاشت و عمر را دعا کرد، و سومين بار آجري را گذاشت و عثمان را دعا کرد. عائشه در ادام? اين روايت مي‌گويد از پيامبر(ص) در اين مورد سؤال کردم. حضرت(ص) فرمودند: اين، امر خلافت بعد از من است. بخشهاي کتاب نويسنده در مقدم? کتاب به بيان اجمالي خاندان، ولادت و مبعث پيامبر (ص) و دوران حضور ايشان در مکه مي‌پردازد. آنچه در اين بخش کاملاً مشهود است، کنار هم چيدن بعضي مطالب تاريخ عمومي اسلام است که نويسنده سعي دارد با ارائ? آنها، وضعيت عمومي دوران قبل از بعثت و هجرت را باز نماياند. اين ناهماهنگي به حدي مي‌رسد که در پايان مقدمه، ماجراي پيامبر (ص) با مردم طائف و عداس در بيش از يک صفحه مطرح مي‌شود. سرفصلهاي کتاب به ترتيب و توضيح ذيل عبارتند از: 1ـ مساجد في السيرة النبوية العطرة: نويسنده براي ورود به بحث، از معجن شروع مي‌کند. معجن مکاني است که ابراهيم(ع) و اسماعيل(ع) مواد و مصالح ساختن کعبه را روي آن قرار مي‌دادند، و جبرئيل اولين نماز را به پيامبر(ص) در آنجا تعليم داد. پيامبر(ص) در اکثر موارد آنجا نماز مي‌گذارد. در روايت آمده است که براي رفع بلا 2 رکعت نماز در آنجا خوانده شود. مؤلف پس از اين مطلب، به داستان سلطان عبدالحميد اول مي‌پردازد که براي قدرت و شوکت حکومت و خلافت عثماني در آنجا نماز گذارد. همچنانکه در ذکر اين داستان مشاهده مي‌شود، مؤلف مي‌توانست وقايع ديگري را متذکر شود که جالبتر از اين موضوع باشد. 2ـ التعريف بالمسجد: در اين قسمت معناي لغوي و شرعي مسجد، تفاوت مساجد ديگر اديان با مسجد اسلام، معناي جامع، ساختمانهاي عمومي مذهبي (مدرسه، خانقاه، تکيه و مصلي)، فعاليتهاي مسجد، ويژگي عمومي مسجد در دور? پيامبر (ص)، اموي، عباسي و عثماني، به طور اختصار بررسي شده است. پس از مقدمه‌هاي فوق نويسنده به بحث اصلي مي‌پردازد. 1ـ موقف الرسول (مسجد الکوع) : اين مسجد با مساحتي حدود 8×7 متر مربع و صحني با 4×7 متر، در منطق? طائف در کوه ابي زبيده در منطق? وج قرار دارد. در تاريخ آمده است که پيامبر(ص) در آنجا توقف داشتند و از چاه آن آب نوشيدند. اين مسجد هم اکنون نيز پابرجاست. به احتمال قوي، بناي مسجد مربوط به قرن پيش است که در همان مکان تاريخي بنا شده است. 2ـ مسجد الخبزة: اين مسجد مربع شکل به طول 12 متر و عرض 3متر، يادآور آمدن حضرت محمد (ص) به طائف است. پس از جسارتي که به ايشان روا شد، حضرت (ص) وارد باغ ابن ربيعه شدند. در آنجا عداس نزد پيامبر (ص) رسيد و طبق انگوري را خدمت ايشان تقديم کرد. از آنجا که اين مسجد محاذي درخت خبز در منطق? وج است، به آن مسجد الخبزه گفته مي‌شود. 3ـ مسجد عداس: اين مسجد در کنار? غربي بوستانهاي وج در کوهپاي? ابوالاخلية قرار دارد. گفته مي‌شود اين مسجد در اصل معبد عداس بود که پس از مسلمان شدنش، به مسجد تبديل شد. اين مسجد به مسجد المثناه نيز معروف است و نبايد با مسجدي به همان نام که در غرب آن است به دور? عثماني برمي‌گردد، اشتباه شود. 4ـ مسجد بيعة العقبة: اين مسجد که در منطق? مني است، يادآور 3 بيعت پيامبر(ص) در 3 سال متوالي با شماري از مردم مدينه است. نويسنده ابتداي کلام را با ذکر 3 بيعت پيامبر(ص) با مردم مدينه مي‌آغازد و در توصيف آخرين بيعت، به حضور عباس بن عبدالمطلب عموي پيامبر(ص) اشاره مي‌کند، فرازهايي از سخنان وي را متذکر مي‌شود و بدون هيچ توضيحي در قسمت معماري و جغرافيايي مسجد به اين حد اکتفا مي‌کند که برخي مورخان در صدد بودند براي ارزشمند کردن نقض خلافت عباسيان، سخنراني عباس را در آن دوران حساس با تأکيد بيشتري بيان دارند. در اين قسمت نويسنده به بررسي نظر تقي الدين فاسي در مورد زمان بناي مسجد البيعة مي‌پردازد. به نظر وي، اين مسجد قبل از دوران خلافت عباسي ساخته شده است و نسبت ساختن آن به منصور دوانيقي صحيح نيست، بلکه متوکل آن را تعمير کرد. سپس براي اثبات نظر خود علاوه بر بررسي کتيبه‌هاي موجود، به مساجد و بناهاي مذهبي که در دور? عباسي ساخته شده‌اند به اختصار اشاره مي‌کند. 5ـ مسجد قبا: نويسنده براي ورود به بحث دربار? مسجد قبا، با ذکر آياتي از سور? توبه، به توضيح مسجد ضرار مي‌پردازد و سپس مسجدي را که براساس تقواست، مسجد قبا معرفي مي‌کند. همچنين با ذکر مطالب تاريخي، به فضيلت اين مسجد مي‌پردازد و اهميت آن را نزد پيامبر (ص) و مسلمانان باز مي‌شناساند. علاوه بر توضيح جغرافيايي و معماري مساجد، نويسنده با توضيح بيشتري به بررسي 4 کتيب? موجود مسجد مي‌پردازد و مواردي را که به زبان ترکي نوشته شده است به عربي ترجمه مي‌کند. 6ـ مسجد القبلتين: اين مسجد در شمال غربي مدينه قرار دارد و بنابر نقل برخي روايات تاريخي، همان جايي است که دستور تغيير قبله از بيت المقدس به مکه بر پيامبر (ص) نازل شد. نويسنده با ذکر روايتي از عثمان بن محمد در اين مورد و نيز مطالبي از ديگر منابع به اين نتيجه مي‌رسد:«اللهم الا ان نقول ما قال الحافظ ابن حجر من ان التحقيق ان اول صلاة صلاها فى بنى سلمة الظهر و اول صلاة بالمسجد النبوى العصر، فحينئذ يكون مسجد بنى سلمة اولى بالتسمية لانه اول صلاة صلاها فى بني سلمة الظهر و اول صلاة بالمسجد النبوى العصر، فحينئذ يكون مسجد بني سلمة اولى بالتسمية لانه اول مسجد صليت فيه صلاة واحدة الى القبلتين و حصل ذلك بعده في عدة مساجد». همچنين، مصنف به تجديد بنا و تعمير مسجد اشاره مي‌کند و يادآور مي‌شود که مسجد بارها تعمير شده، ولي در تاريخ فقط نامي از سلطان قيتباي و سلطان سليمان القانوني در اين مورد آمده است. 7ـ مسجد الجمعه: هنگامي که پيامبر از قبا خارج شدند، در روز جمعه در وادي رانونا در قبيل? بني سالم نماز جمعه را خواندند. از اين جهت، اين مسجد، اولين مسجدي است که پيامبر(ص) نماز جمعه را در آنجا خواندند. اين مسجد كوچک، بارها مورد مرمت قرار گرفته است و به نظر مي‌رسد ساختمان فعلي مسجد ساخته شده در دوران عثماني باشد. 8ـ مسجد المصلي(الغمامة) : در سال 2 ه . ق، پيامبر (ص) اولين نماز عيد را در آنجا خواندند. در مورد معماري اين مسجد در کتابهاي تاريخي کمتر سخني به ميان آمده، و سمهودي نخستين کسي است که به تفصيل آن را بررسي کرده است. اين مسجد بارها خراب شد و در دورانهاي بعد به دست افرادي همچون حسن بن قلاوون، اشرف اينال و سلطان عبدالمجيد اول تعمير و تجديد بنا شد. نويسنده پس از توصيف معماري مسجد المصلي، به مسجد عبدالله بن عباس پرداخته و بعد از بررسي مسجد نبوي، بار ديگر دربار? اين مسجد صحبت کرده است که احتمال مي‌رود در صفحه‌بندي اشتباهي رخ داده باشد. 9ـ مسجد عبدالله بن عباس: قبل از ورود به بحث اين مسجد، نويسنده در مورد شخصيت علمي و عملي ابن عباس به تفصيل سخن مي‌گويد و احترام ساکنان طائف را نسبت به اين شخصيت و اين مسجد برمي‌شمرد. هنگامي که پيامبر در ادام? جنگ حنين، ثقيف را به محاصره در آورد، در وادي عقيق اقامت گزيدند و در جايي که به مسجد الرسول معروف شد، نماز مي‌گذاردند. هنگامي که 12 نفر در اين منطقه به شهادت رسيدند، در کنار مسجد الرسول دفن شدند. در تاريخ آمده است که عمرو بن امية اين مسجد را ساخت. پس از آن مسجد الرسول بارها مورد مرمت قرار گرفت. در سال 592 هـ .ق، خليفه ابوالعباس احمد بن المستضي، اول کسي بود که مسجد عباس را در مجاورت مسجد رسول و مقابر صحابه و شهدا ساخت. در زمان آل سعود مسجد گسترش يافت و با مسجد الرسول و ديگر آثار باستاني منطقه به مسجد جامع بزرگي تبديل شد. 10ـ مسجد نبوي: به دليل اهميت ويژ? مسجد نبوي، نويسنده نيمي از کتاب را به اين مسجد اختصاص داده است. نويسنده بحث را با ورود پيامبر(ص) و ابوبکر به مدينه شروع مي‌کند و با ساختن مسجد نبوي و اشار? اجمالي ـ همراه با افتادگي قسمتي از متن ـ به سخنان عمار ياسر و حديث معروف«تقتلك فئة باغية»، مطلب را پي مي‌گيرد. بررسي تغيير قبله، تمجيد از ابوبکر، عمر و عثمان، بحثي اجمالي در باب خلافت اين سه نفر، بررسي خانه‌هاي زنان پيامبر (ص) و اتاق فاطمه (س)، بحثي در مورد منبر و محراب، از موارد جانبي اين قسمت است. بيشترين بحث در مورد مسجد نبوي، در مورد گسترش مسجد است. نويسنده گسترش مسجد در عهد رسول خدا را بعد از صلح حديبيه ذکر مي‌کند و معتقد است بعد از پيروزي بر يهود و تفوق مسلمانان، مسجد به 100×100 ذراع گسترش يافت. از: آيت الله ابراهيم اميني (رئيس جلسه)، آيت الله سيد حسن طاهري خرم آبادي، دکتر سيد محمد باقر حجتي، حجت الاسلام علي اکبر الهي خراساني (دبير کنگره) و دکتر مهدي محقق. در بخش اول آقايان استاد کاظم مديرشانه‌چي، دکتر عباس حُرّي، دکتر سيد محمد باقر حجتي، پروفسور محمد اکرم، حجت الاسلام مهدوي راد و دکتر تبرائيان سخنراني کردند. هيئت رئيس? بخش دوم جلسه عبارت بودند از: آيت الله ابراهيم اميني(رئيس جلسه)، حجت الاسلام تسخيري، دکتر محمد هادي عبدخدائي و دکتر مهدي رکني. در اين بخش آيت الله محمد امامي کاشاني سخنراني کرد و پس از آن بياني? پاياني کنگره قرائت شد. مهمانان کنگره پس از صرف ناهار و استراحت، براي بازديد از آرامگاه فردوسي عازم شهر توس شدند. بياني? پاياني کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامي بسم الله الرحمن الرحيم با توجه به وجود ميراث گرانبهاي علوم اسلامي و معارف اهل البيت ـ عليهم السلام ـ و لزوم شناسايي اين منابع و مآخذ براي دست يافتن به سرچشمه‌هاي ناب دانشهاي اسلامي، و نظر به مسؤوليتهاي انقلاب شکوهمند اسلامي ايران در خدمت به مسائل فرهنگي، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي، در جوار بارگاه ملکوتي حضرت امام علي بن موسي الرضا ـ عليه آلاف التحية و الثناء ـ و گنجين? هزار سال? وابسته به اين آستان مقدس، از تاريخ 21 تا 23 شهريور ماه 1374، کنگره‌اي را با نام«کنگره کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامي» در مشهد مقدس در محل کتابخان? مرکزي و مرکز اسناد آستان قدس رضوي برگزار کرد. اين کنگره با پيام پربار مقام معظم رهبري و ولي امر مسلمين جهان حضرت آيت الله خامنه‌اي ـ مدظله العالي ـ آغاز به کار کرد و در سه جلسه عمومي و شش کميسيون تخصصي، با حضور چهارصد تن از کارشناسان و محققان مسائل کتاب، کتابخانه، کتابشناسي و کتابداري از کشورهاي جمهوري اسلامي ايران، عراق، پاکستان، تاجيکستان، افغانستان و آلمان، تعدادي از يکصد و سي مقال? رسيده به دبيرخان? کنگره مورد نقد و بررسي قرار گرفت،و شرکت کنندگان در کنگره، پيشنهادها و توصيه‌هاي زير را ارائه دادند: ماد? اول: ايجاد مرکزي به منظور عهده‌داري تمامي مسائل مربوط به امور کتاب و کتابخانه و اطلاع رساني در جهان اسلام، که اهم وظايف آن به شرح زير است: الف: تأليف و تدوين 1ـ شناسايي و تدوين فهرست تمامي نسخ خطي فهرست نشده 2ـ تکميل و هماهنگ سازي فهرستهاي چاپ شد? موجود 3ـ تدوين فهرست جامع نسخ خطي و تهي? نرم افزار مناسب به سه زبان فارسي، عربي و انگليسي 4ـ تدوين و تکميل فهرست کتب چاپي اسلامي 5ـ تدوين تاريخ کتابخانه‌هاي اسلامي به ترتيب ادوار تاريخي 6ـ تدوين تاريخ علم و نقش اسلام و دانشمند مسلمان در پيشرفت علوم و رابط? آن با کتاب 7ـ تدوين اصطلاحنام? جامع علوم اسلامي ب: حفاظت و نگهداري 1ـ کوشش در حفاظت از کلي? نسخ خطي با توجه به استانداردهاي بين المللي، با بهره‌گيري از تکنولوژي پيشرفته و تکميل فنون نگهداري
لطفا منتظر باشید ...
