مقدمه

اگر قاضى عدالت در رفتار و گفتار و حتّى نگاه كردن را رعايت نكند، زود مى رنجند، و نسبت به نظام اسلامى دلسرد مى شوند.

از اين رو حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به عدالت رفتارى قاضى دقّت لازم را داشت.

1 عزل قاضى بد اخلاق

ابوالاسود دوئلى، مردى شاعر، سياستمدار و اديب بود كه علم نحو را با راهنمائى امام على عليه السلام تدوين كرد، و قرآن را اِعراب گذارى و نقطه گذارى نمود، و دردوران حكومت خليفه دوم به بصره هجرت كرد.(13)

او تنها قاضى حكومت على عليه السلام بود كه درهمان روز اوّل قضاوت عزل شد،

چون فرمان عزل را دريافت كرد خدمت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آمد و گفت:

به خدا قسم نه خيانت كرده ام ونه به خيانت متّهم شدم، چرا مراعزل كردى؟

امام على عليه السلام پاسخ داد:

درست مى گوئى و تو مردى امين و با ايمانى،

امّا بازرسان من اطلاع داده اند كه چون طرفين دعوى به محكمه مى آيند، تو بلند تر از ايشان سخن مى گوئى، و دُرشتى در گفتار دارى.(14)

يعنى تنها ايمان و سياست كافى نيست، بلكه قاضى بايد اخلاق اجتماعى رادر برخورد بامردم رعايت كند.

و ديگر آنكه چقدر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام به امور قضاوت حسّاس بود كه بازرسان آن حضرت دقيقا همه جا حضور داشته و رفتار قضات را كنترل وگزارش مى دادند.

ممكن است فردى لياقت ديگر مديريّت هاى كشور را داشته باشد اما براى قضاوت مناسب نباشد.

2 رعايت عدالت نسبت به طرفين ادّعا

شيخ طوسى نقل مى كند كه:

مردى به عنوان مهمان بر امام على عليه السلام وارد شد وچند روزى پذيرائى شد، ونگفت كه باشخصى دعوى كرده ودر فلان روز بايد محاكمه شوند

وقتى اميرالمؤمنين عليه السلام آگاه شد چون بايد قضاوت مى كرد وعدالت رانسبت به طرفين دعوى رعايت مى فرمود به مهمان خود فرمود:

اَخَصْمٌ اءَنْتَ؟

آيا براى محاكمه وخصومت آمدى؟

پاسخ داد: آرى

حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود:

تَحَوَّلْعَنّا، إِنَّ رَسُولَاللّه صلّى الله عليه وآله نَهى اءنْ يُضافَ خَصْمٌ إِلاّ وَ مَعَهُ خَصْمُهُ

(اكنون از مهمانى ما خارج شو كه پيامبر صلّى الله عليه وآله از پذيرائى يكى از طرفين دعوى نهى فرموده است).(15)

با اينكه امام على عليه السلام در بزرگوارى واكرام به مهمان شهرت داشت، امّا عدالت در قضاوت اصلى است كه بايد رعايت شود، و بر ديگر ارزش هاى رفتارى، برترى دارد.