امام على(ع) الگوى عدالت (3)

كاظم حاتمى طبرى

عدالت در امور مالى يكى از مصاديق بارز عدالت‏حضرت امير عليه السلام و مبارزه با ستم در زندگى ايشان موضعش نسبت‏به اموال حكومتى يا بيت المال بود. چون يكى از ظلمهاى فاحشى كه در جامعه آن روز به وجود آمده بود مسئله عدم تساوى مردم در بهره‏مندى از مواهب مادى زندگى و زراندوزيهاى بى‏حساب مسؤولين حكومتى بود كه اموال عمومى را ملك و حق خود دانسته و امت مسلمان را در فقر و تهيدستى نگاه مى‏داشتند.

حضرت امير عليه السلام از اوان خلافت‏خود در اين زمينه اعلام موضع نموده و به اقدامات عملى دست زدند. اين قسمت از مواضع اميرالمؤمنين نيز به چند بخش تقسيم مى‏شود:

1 - عدالت در زندگى شخصى.

2 - عدالت در زندگى كارگزاران.

3 - عدالت در تقسيم بيت المال.

4 - مبارزه با غارتگران بيت المال.

1 - عدالت در زندگى شخصى

حضرت به اين نكته واقف بود كه در اغلب جوامع، مردم روش و شيوه زندگى زمامداران خود را مورد تاسى و الگو بردارى قرار مى‏دهند، از اين جهت‏بود كه زندگى زاهدانه و بى‏تكلف خود را پس از رسيدن به مقام خلافت زاهدانه‏تر و بى‏تكلف‏تر ساخت تا قدم اول را از خود و خانواده خود برداشته باشد و تا ساير كارگزاران و مسؤولين حكومت تكليف خود را بدانند. چنانكه در توبيخ بعضى از كارگزارانش در مورد خلافى كه از او سر زده است زندگى خود را به عنوان معيار و الگو به رخ وى مى‏كشد و در نامه‏اى عتاب آميز برايش مى‏نويسد:

«الا و ان لكل ماموم اماما يقتدى به و يستضيئى بنور علمه الا و ان امامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه و من طعمه بقرصيه الا و انكم لا تقدرون على ذلك و لكن اعينونى بورع و اجتهاد و عفة و سداد» (1)

يعنى بدان كه هر پيروى را پيشوايى است‏بايد از او تبعيت نمايد و از نور دانش وى كسب فيض كند. پس بدان كه پيشواى تو از دنيايش به دو پيراهن كهنه و مندرس بسنده كرده است و از غذاهايش به دو قرص نان، مى‏دانم كه شما تاب چنين زندگى زاهدانه‏اى را نداريد اما حد اقل مى‏توانيد با پرهيزگارى، عفت و خود دارى مرا يارى كنيد.

روى اين اصل بود كه حضرت از نظر مالى به خود و خانواده خود سخت مى‏گرفتند و هيچگاه حاضر نبودند سهمى بيش از آنچه براى همگان مقرر شده است‏بردارند در قسمت ديگرى از نامه قبل گوشه‏اى از شيوه زندگى خود را چنين ترسيم كرده است:

«فوالله ما كنزت من دنياكم تبرا و لا ادخرت من غنائمها وفرا و لا اعددت لبالى ثوبى طمرا ولاحزت من ارضها شبرا و لا اخذت منها الاكقوت اتان دبرة و لهى فى عينى اوهى و اوهن من عفصة مقرة...» (2)

به خدا سوگند كه از دنياى شما طلا و نقره‏اى اندوخته نكرده‏ام و از غنيمتهاى آن براى خود مالى فراهم نساخته‏ام و حتى براى كهنه جامه خود فكر جامه‏اى جديد نكرده‏ام.

حتى يك وجب از اين زمينهاى حكومتم را براى خود بر نداشته‏ام و جز اندكى از غذاهاى دنيا استفاده نكرده‏ام...

و بارها اعلام كرد كه حتى نزديكترين كسانش هم در برابر بيت المال مسئول هستند و اگر از آنان هم ناراستى سرزند مانند سايرين مجازات مى‏شوند.

در توبيخ نامه‏اى كه براى يكى از كارگزاران خائن در بيت المال فرستاده‏اند آمده است:

«والله لو ان الحسن و الحسين فعلا مثل الذى فعلت ما كانت لهما عندى هوادة و لا ظفرا منى بارادة حتى آخذ الحق منهما و ازيح الباطل عن مظلمتهما...» (3)

به خداوند سوگند اگر (دو ريحانه رسول خدا) حسن و حسينم نسبت‏به اموال عمومى مانند تو دست‏به خيانت‏بگشايند هيچ گونه نسبت و خصوصيت‏خويشى با من نخواهند داشت و از چنگال عدالت گريزى برايشان نخواهد بود تا اينكه حق مردم را از آنان باز ستانم و بيداد و باطلى را كه آفريده‏اند محو و نابود سازم...

2 - عدالت در زندگى كارگازاران

آن حضرت نسبت‏به نوع زندگى و رفتار كارگزاران خود بى‏نهايت‏حساس بودند و تمام زواياى زندگى آنان را زير نظر داشتند كه به ذكر چند نمونه اكتفا مى‏شود.

روزى برايشان خبر آوردند كه استاندار ايشان در بصره «عثمان بن حنيف انصارى‏» به مجلسى دعوت شده و بر سر سفره‏اى رنگين نشسته كه در ميان دعوت شدگان به آن ميهمانى از فقرا و مستمندان كسى نبوده است و مجلس فقط مخصوص افراد مرفه و سرمايه‏دار بوده است.

روح عدالت گستر و ملكوتى على(ع) اين ناروا را تاب نياورده و نامه‏اى مفصل در نكوهش وى مى‏نويسد و او را به جهت اين كار بازخواست مى‏كند در قسمتى از اين نامه آمده است:

«يابن حنيف فقد بلغنى ان رجلا من فتية اهل البصرة دعاك الى مادبة فاسرعت اليها تستطاب لك الالوان و تنقل اليك الجفان و ما ظننت انك تجيب الى طعام قوم عائلهم مجفو و غنيهم مدعو...» (4)

يعنى اى پسر حنيف! به من خبر رسيده است كه جوانى از اهل بصره تو را به ميهمانى فرا خوانده است و تو نيز با سرعت دعوتش را اجابت كرده‏اى. در آنجا برايت‏سفره‏اى رنگين چيدند و ظرفهاى غذا را پياپى برايت مى‏آوردند.

اما من گمان نمى‏كردم كه تو بر سفره كسانى حاضر شوى كه بينوايان را از خود برانند و اغنيا را بر سفره خود بخوانند...

و در پايان نامه نوشتند:

«فاتق الله يابن حنيف و لتكفك اقر اصك ليكون من النار خلاصك‏» (5)

يعنى اى پسر حنيف! از خدا بترس و اگر خواستى از آتش خشمش رهايى يابى به نان خالى خود اكتفا كن. يا وقت ديگرى به ايشان خبر دادند، شريح بن حارث كه قاضى ايشان در كوفه بوده است‏براى خود خانه‏اى به قيمت 80 دينار خريده است. پس از اطلاع از اين خبر وى را به حضور طلبيده و فرمود:

شنيده‏ام خانه‏اى خريده‏اى به قيمت 80 دينار و قولنامه‏اى نوشته‏اى و كسانى را هم به عنوان شاهد قرار داده‏اى! شريح گفت: آرى چنين كرده‏ام. آنگاه حضرت نگاهى از سر تاسف و خشم به وى انداخت و فرمود: اى شريح! بدان كه روزى كسى به خانه تو خواهد آمد و بدون اينكه به سند و قولنامه‏ات نگاه كند يا از شهود تو پرسشى نمايد تو را از آن خانه بيرون خواهد انداخت و تسليم گورت خواهد ساخت. (فرشته مرگ) پس فرمود:

«يا شريح لا تكون ابتعت هذه الدار من غير مالك او نقدت الثمن من غير حلالك فاذا انت قد خسرت دارالدنيا و دارالاخرة. ..» (6)

اى شريح! بنگر كه اين خانه را از مال خود خريده باشى نه از مال ديگران و پولش را از راهى ناصواب به دست نياورده باشى كه در اين صورت هم در دنيا و هم در آخرت از زيان كاران خواهى بود...

سپس فرمودند: اگر هنگام خريد اين خانه به من مراجعه كرده بودى چنان قولنامه‏اى برايت مى‏نوشتم كه هرگز رغبت آن را نمى‏يافتى تا آن را به درهمى خريدارى نمائى چه رسد به 80 دينار. (7)

از ديگر سخنان حضرت امير در اين زمينه تذكراتى بود كه به كارگزاران، بخصوص آنها كه با مسائل مالى بيشتر سرو كار دارند مى‏دادند و حساسيت موضوع و بزرگى خطر را به آنها ياد آور مى‏شدند در نامه 5 نهج البلاغه خطاب به «اشعث‏بن قيس‏» كه حاكم آذربايجان بوده اينگونه مى‏فرمايد:

«ان عملك ليس لك بطعمة و لكنه فى عنقك امانة و انت مسترعى لمن فوقك ... و فى يدك مال الله عزوجل و انت من خزانه ...»(1)

يعنى اين مسئوليتى كه به تو واگزاردم به منزله طعمه و خوراك تو نيست (براى استفاده شخصى تو نيست.) بلكه اين امانتى است كه به گردن تو آمده است و تو امانتدار مافوق خود مى‏باشى... و خزانه دارى هستى كه بايد حافظ اموال خداوند باشى ...

البته علاوه بر تذكرات اخلاقى، براى كارگزاران امور مالى، حقوق مكفى در نظر مى‏گرفتند تا به خيانت وسوسه نشوند و به اين وسيله يكى از زمينه‏هاى ايجاد خيانت و ظلم را از بين مى‏بردند. در نامه 26 نهج البلاغه به يكى از عمال صدقه يا كارگزاران جمع آورى زكات مى‏نويسند:

«و ان لك فى هذه الصدقة نصيبا مفروضا و حقا معلوما و شركاء اهل مسكنة و ضعفاء ذوى فاقة و انا موفوك حقك فوفهم حقوقهم و الا تفعل فانك من اكثرالناس خصوما يوم القيامة و بؤسى لمن خصمه عندالله الفقراء و المساكين و السائلون و المدفوعون و الغارمون و ابن السبيل...» (9)

يعنى براى تو كه كارگزار جمع آورى زكات هستى از محل در آمد زكات حقى و نصيبى از جانب خداوند تعيين شده است ولى اين زكات مصارف ديگرى هم دارد كه آنها هم با تو شريك مى‏باشند مانند ضعفا و فقرا و محرومان جامعه، و بدان آنچه حق توست‏بدون هيچ كاستى به تو داده خواهد شد. پس تو هم در تقسيم آن بر مستحقانش بدون هيچ كاستى و خيانتى و با درستكارى عمل كن.

در غير اين صورت در روز رستاخيز از كسانى خواهى بود كه بيشترين دشمن را دارند و چه بد است‏حال كسى كه در روز واپسين در نزد خداوند متعال دشمن و شاكى او فقرا و مساكين و طبقه محروم جامعه باشند. سپس فرمودند: بزرگترين خيانت آن است كه نسبت‏به اجتماع صورت پذيرد و بزرگترين فريبكارى آن است كه نسبت‏به رهبران جامعه باشد.

البته علاوه براين تمهيدات گاه حضرت جهت صيانت كارگزارانشان از خطا دست‏به تهديد آنها هم مى‏زده‏اند تا مگر ترس موجب اين شود تا از راه ناصواب بر حذر باشند.

در نامه 20 نهج البلاغه خطاب به «زياد بن ابيه‏» كه حاكم منطقه اهواز و فارس و كرمان بوده مى‏نويسد:

«و انى اقسم بالله قسما صادقا لئن بلغنى انك خنت من فى‏ء المسلمين شيئا صغيرا او كبيرا لاشدن عليك شدة تدعك قليل الوفر ثقيل الظهر ضئيل الامر...» (10)

يعنى به خدا سوگند ياد مى‏كنم سوگندى راستين، اگر به من خبر برسد كه تو در اموال مسلمين خيانتى هرچند كوچك انجام داده‏اى چنان بر تو سخت‏خواهم گرفت كه نتوانى تا آخر عمر قد راست كنى...

3 - عدالت در تقسيم بيت المال

قبل از خلافت آن حضرت، تقسيم بيت المال با تبعيضهاى فراوان و به صورتى غير عادلانه انجام مى‏گرفت تفاوت دريافتى افراد بسيار فاحش بود. و هر كس بواسطه امتيازاتى هرچند بى‏اساس وقتى در نزد حكومت جلوه مى‏كرد از حقوق بيشترى برخوردار مى‏گرديد اما پس از روى كار آمدن امير المؤمنين(ع) و از همان ابتداى خلافت، «مساوات در عطا» آغاز گرديد و آن حضرت با صداى رسا و قاطعيت تمام اعلام كرد كه:

«لوكان المال لى لسويت‏بينهم فكيف و انما المال مال الله الا و ان اعطاء المال فى غير حقه اسراف و تبذير» (11)

اگر اين اموال ملك شخصى خودم بود آن را به مساوات ميان آنان تقسيم مى‏كردم حال چگونه غير از اين عمل نمايم در حالى كه اين اموال متعلق به خداوند جهان است.

بدانيد كه اگر مال در غير محل حقه خود به مصرف برسد از مصاديق بارز اسراف و تبذير خواهد بود.

البته بودند كسانى كه هنوز مزه اموال به نا حق گرفته در دهانشان باقى بود و طبيعتا معترض كه چرا على(ع) امتيازات ما را در ميزان دريافتى از بيت المال منظور نمى‏دارد؟

و بودند افرادى كه از سرنادارى خويشاوندى خود با وى را مستمسك قرار داده و به وى فشار مى‏آوردند تا مثلا اندكى از سهم خود بيشتر دريافت كنند اما با جواب قاطع و سخت‏حضرت مواجه مى‏شدند از جمله اين افراد برادرش عقيل بن ابى طالب است.

خود حضرت در خطبه 224 نهج البلاغه شرح ماجرا را بيان داشته است:

به خدا سوگند عقيل را ديدم آن چنان تنگدستى به او فشار آورده تا اين كه مجبور شد تقاضا كند تا اندكى از گندمهاى شما را (بيت المال) به وى دهم و من كودكانش را ديدم كه چگونه از شدت فقر رنگ پريده و مو پريشان گشته‏اند. اما من حاضر نشدم به وى بيش از سهمش چيزى بدهم و وقتى كه او تقاضايش را مكرر نمود و اصرار كرد و گمان كرد كه من دين خود را به وى خواهم فروخت آهنى را در آتش گداختم و آن را به جسم وى نزديك نمودم ناگهان ديدم كه ضجه‏اى بيمارگونه سرداد و نزديك بود توسط آن آهن تفته بسوزد پس به او گفتم: اى عقيل! آيا تو از تكه آهنى كه انسانى آن را به هزل گداخته است اين چنين ناله سر مى‏دهى ولى مى‏خواهى تا مرا به آتشى بيافكنى كه خداوند جبار از روى خشم افروخته‏است؟ (12)

4 - مبارزه با غارتگران بيت المال

گفتيم كه قبل از خلافت آن حضرت اموال بسيارى از بيت المال مسلمانان به غارت رفت وبدتر اين كه روحيه غارتگرى و چپاول اموال عمومى در ميان دست اندركاران حكومت نفوذ كرده بود كه حتى بعد از خلافت آن حضرت در ميان كارگزاران خود او هم چنين افرادى يافت‏شدند و ايشان با هر دو دسته مبارزه بى‏امانى كرد.

در برابر چنين افرادى ايستاده فرمود:

«والله لو وجدته قد تزوج به النساء و ملك به الاماء لرددته...» (13)

اگر اين اموال را بيابم آن را به بيت المال برخواهم گرداند اگر چه با آن كنيزانى خريده باشيد يا آن را مهريه زنانتان كرده باشيد...

در درجه اول از آنان به سختى و با دقت‏حساب مى‏كشيدند. در نامه 40 نهج البلاغه خطاب به يكى از عمال خاطى مى‏نويسند:

«بلغنى عنك امر ان كنت فعلته فقد اسخطت ربك و عصيت امامك و اخزيت امانتك بلغنى انك جردت الارض فاخذت ما تحت قدميك و اكلت مابين يديك فارفع الى حسابك و اعلم ان حساب الله اعظم من حساب الناس‏». (14)

يعنى به من خبرى رسيده كه اگر صحت داشته باشد خدايت را به خشم آورده‏اى و از امامت‏سرپيچى نموده‏اى و بار امانتى كه بر دوش داشتى ضايع نموده‏اى و آن خبر اين است كه از زمينهاى منطقه حكومتت مقدارى را تصرف كرده‏اى و از اموالى كه در اختيار تو بوده است‏به نفع شخصى خود برداشت نموده‏اى پس هرچه سريعتر تمام حساب و كتابت را نزد من بفرست و بدان كه حساب خداوند بسيار از حساب مردم مشكل‏تر است.

يا در نامه ديگرى مجرم ديگرى را كه جرمش بيشتر محرز بوده به قتل تهديد مى‏نمايد:

«فاتق الله و اردد الى هؤلاء القوم اموالهم فانك ان لم تفعل ثم امكننى الله منك لاعذرن الى الله فيك و لاضربنك بسيفى الذى ما ضربت‏به احدا الادخل النار.» (15)

از خدا بترس و اموالى را كه از مسلمانان غارت كرده‏اى به آنان باز گردان و الا ديگر پيش خدا عذرى نخواهم داشت و تو را با همان شمشيرى خواهم زد كه هركه را با آن زده‏ام وارد دوزخ شده است.

عدالت در امور نظامى

همه مى‏دانند كه جنگ جاى كشتن و كشته شدن و شكست‏يا پيروزى است. در جنگ به تنها چيزى كه فكر مى‏شود اين است كه چگونه بايد بر دشمن پيروز شد و او را از پاى در آورد. در آنجا كه سخن از قتل است ديگر جائى براى خود دارى از ستم نيست و بالطبع رعايت عدالت در چنين جايى معنائى نخواهد داشت. بلى اين نگاه به جنگ از كسانى است كه به جنگ با ديد الهى نمى‏نگرند و از جنگ اهدافى پليد دارند. اما على(ع) كه براى اهداف پاك مى‏جنگد در جنگ هم پاى بندى خود به اهداف و آرمانهاى والايش را حفظ مى‏نمايد. نمونه بارز آنهم هنگامى بود كه در جنگ صفين سپاه معاويه آب را بر سپاه كوفه بستند ولى پس از حمله پيروزمندانه سپاه امام و به دست گرفتن آب، اصحاب خود را از مقابله به مثل باز داشتند. (16)

هنگامى هم كه در صفين دو سپاه در مقابل هم صف آرائى نمودند به سپاه خود توصيه‏هائى نمودند كه منشور جاويدى از عدالت در صحنه‏هاى نبرد است:

«لا تقاتلو هم حتى يبدؤكم فانكم بحمدالله على الحجة و ترككم اياهم حتى يبدؤكم حجة اخرى لكم عليهم فاذاكانت الهزيمة باذن الله فلا تقتلوا مدبرا و لاتصيبوا معورا و لا تجهزوا على جريح و لا تهيجوا النساء باذى و ان شتمن اعراضكم و سببين امرائكم.» (17)

يعنى تا آنها شروع به جنگ نكرده‏اند شما جنگ را شروع نكنيد. چون شما برحقيد و ترك كردن شما و شروع به جنگ آنها بيشتر دليل و نشانه حقانيت‏شما خواهد بود و اگر به يارى خداوند پيروزى از آن ما بود و شكست از آن دشمن، هيچ فرارى را نكشيد و به هيچ بى‏دفاعى آسيب نرسانيد و هيچ مجروحى را نكشيد و هيچ زنى را آزار نرسانيد. اگر چه به پدران شما توهين كنند و يا اميرانتان را دشنام گويند.

و به تمام سرداران توصيه مى‏كردند كه قبل از اتمام حجت‏شرعى، جنگ را آغاز نكنند در خطبه 4 آمده است:

«فان عادوا الى ظل الطاعة فذاك الذى نحب‏» (18)

اگر به اطاعت از قانون الهى برگشتند، همان است كه ما مى‏خواهيم.

در نهروان هم خود حضرت براى آنها مفصلا سخنرانى و اتمام حجت نمود كه به عنوان خطبه‏36 نهج البلاغه آمده است. (19)

و درباره اين دشمنان هم انصاف را رعايت مى‏كند كه:

«لا تقاتلوا الخوارج بعدى فليس من طلب الحق فاخطا كمن طلب الباطل فادركه‏» (20)

يعنى بعد از من خوارج را نكشيد زيرا آنكس كه در طلب حق به راه خطا رفت‏با كسى كه در طلب باطل رفته است‏يكسان نيست.

مبارزه باستم پذيرى

نه تنها آن حضرت خود و اطرافيانش را ملزم به اقامه عدل كرده بود بلكه از طرف ديگر سعى بر آن داشتند تامردم مسلمان را جورى پرورش دهند كه ستم پذير نباشند تا اگر روزى سايه حكومت عدل بر سر آنان نبود بتوانند در برابر ستمگران مقاومت كنند و اين لب فرهنگ اسلام است. تا آنجا كه ظالم و مظلوم را هردو در آتش مى‏داند.

با چنين نگرشى است كه اين فرياد از ناى ابرمرد تاريخ بر مى‏آيد كه:

«الموت فى ياتكم مقهورين و الحياة فى موتكم قاهرين‏» (21)

مرگ شرافتمندانه بهتر از زندگى ذليلانه است.

از طرفى در عصر آن حضرت بزرگترين مظهر ستم كه آشكارا به حريم عدالت تاخت و تاز مى‏نمود معاويه بود و تنها راه مبارزه با وى جنگ بود. پس يكى از اقدامات حضرت امير در جهت مبارزه با روح ستم پذيرى در مردم، تحريص و ترغيب آنان به جهاد با معاويه بوده است. و ديگر از جهات نفسانى مردم كه با ضعف و ذلت و زبونى آنها به هر شكلى مبارزه داشتند و آن را نفى مى‏كردند.

ترغيب به جهاد

اما قسم اول كه ترغيب به جنگ است‏بسيار زياد است:

البته ذكر اين نكته لازم است كه مردم زمان آن حضرت هم افرادى بودند كه از نظر انديشه و اخلاق كاملا بر عكس تفكرات ايشان بودند و جهت اصلاح و تربيت آنان متحمل زحمات زيادى شدند.

در خطبه‏27 نهج البلاغه در توصيف جهاد مى‏فرمايند:

«فان الجهاد باب من ابواب الجنة فتحه الله لخاصة اوليائه ... فمن تركه رغبة عنه البسه الله ثوب الذل و شمله البلاء و يث‏بالصغار و القماءة و ضرب على قلبه بالاسحاب و اديل الحق منه بتضييع الجهاد ...» (22)

يعنى همانا جهاد درى از درهاى بهشت است كه خداوند براى بندگان خاص خود گشوده است. پس اگر كسى از آن روى گرداند خداوند لباس خوارى بر اندامش مى‏پوشاند و بلاهاى گوناگون وى را در برخواهند گرفت و به ذلت دچار مى‏گردد و از دايره عقل خارج شده و خداوند ديگرانى را جايگزين وى خواهد ساخت تا حق را بپادارند چون وى جهاد را ضايع ساخته است...

در قسمت ديگرى از همين خطبه مى‏فرمايد:

«اغزوهم قبل ان يغزوكم فوالله ما غزى قوم قط فى عقر دارهم الا ذلوا...» (23)

يعنى قبل از آنكه سپاه دشمن بر سر شما بريزند شما هم براى جنگ با آنان از شهر خارج شويد. به خدا سوگند اگر قومى در خانه خود بنشينند تا دشمن را در خانه خود ملاقات كنند به ذلت مبتلا مى‏شوند...

در زمانى كه سپاه معاويه در اثر سستى و كاهلى مردم و اطرافيان امام به شهر مرزى انبار حمله كردند و دست‏به جناياتى زدند جهت ملامت مردم از روح ستم پذيرى سخن گفت و تجلى يك روح ظلم ستيز را براى آنها آشكار ساخت كه:

«ولقد بلغنى ان الرجل منهم كان يدخل على المراة المسلمة و الاخرى المعاهدة فينتزع حجلها و قلبها و قلائدها و رعثها ما تمتنع منه الا بالاسترجاع الاسترحام ... فلو ان امرا مسلمامات من بعد هذا اسفا ماكان به ملوما بل كان به عندى جديرا... » (24)

يعنى به من از شهر انبار خبر رسيده كه مردان سپاه معاويه بر زنان مسلمان و غير مسلمان (اهل ذمه) هجوم برده و زيور آلات آنان را كنده‏اند و با خود به غنيمت‏برده‏اند و آن ستمديدگان جز طلب رحم و استرجاع كار ديگرى از آنان ساخته نبوده است.

سپس فرمود: اگر مرد مسلمانى از شنيدن اين واقعه از شدت تاسف بميرد نه تنها از نظر من مورد نكوهش نيست‏بلكه به اين عمل سزاوار است.

و در همين راستا است ترغيب آن حضرت به شهادت در راه خدا كه در برابر قبول ظلم از نظر على(ع) ترجيح دارد و پسنديده‏تر است. در خطبه‏123 مى‏فرمايد:

«ان اكرم الموت القتل. و الذى نفس ابن ابى‏طالب بيده لالف ضربة بالسيف اهون على من ميتة على‏الفراش فى غير طاعة الله‏» (25)

يعنى برترين نوع مرگ كشته شدن در راه خدا است. قسم به آنكس كه جان پسر ابوطالب در دست اوست هزار ربت‏شمشير بر من آسان‏تر است از مردن با خوارى در بستر كه در اطاعت پروردگارم نباشم.

و اجمالا در بيش از ده خطبه و نامه در نهج البلاغه به جهاد با ظالمين ترغيب شده است.(1)

مبارزه با روحيه پستى و زبونى در مردم

هستند حاكمانى زورمدار كه وقتى به قدرت مى‏رسند از اينكه مردم در برابر آنها اظهار پستى و زبونى كنند و به چاپلوسى وتملق بپردازند از خوشحالى در پوست‏خود نمى‏گنجند و عزت و جبروت خود را در ذلت و زبونى زير دستان مى‏بينند. در اين عرصه هم حضرت على(ع) كه حكومتش براى برقرارى حق و عدالت است رويه‏اى الهى و انسانى داشته است در فرازى از خطبه‏216 آمده است:

«فلا تكلمونى بما تكلم به الجبابرة و لا تتحفظوا منى بما يتحفظ به عند اهل البادرة و لا تخالطونى بالمصانعة و لا تظنوا بى‏استثقالا فى حق قيل لى...» (27)

يعنى با من چنانكه با ستمگران و جابران سخن مى‏گويند سخن نگوئيد و مانند حرف زدن با افراد تندخو از من نهراسيد و از در سازشكارى با من در نيائيد و مپنداريد حرف حقى كه به من مى‏زنيد بر من گران مى‏آيد...

يا هنگامى كه به سمت‏شام در حركت‏بودند در مسير خود از شهر انبار مى‏گذشتند دهقانان شهر به رسم ديرين خود با پاى پياده به دنبال اسب آن حضرت مى‏دويدند. على(ع) از اين كار آنان برآشفت و به آنان اعتراض كرد و گفت: اين كار چه معنايى دارد؟

جواب دادند: اين شيوه‏اى است كه ما براى بزرگداشت اميرانمان انجام مى‏دهيم.

حضرت در پاسخ فرمودند:

«والله ما ينتفع بهذا امرائكم و انكم لتشقون على انفسكم فى دنياكم و تشقون به فى اخرتكم.» (28)

به خدا سوگند كه اميرانتان از اين عمل شما سودى نمى‏برند و شما هم با اين عمل در دنيا چيزى جز زحمت‏براى خود ايجاد نمى‏كنيد و در آخرت هم موجب بدبختى شما خواهد بود.

مواضع حضرت امير عليه السلام در برابر ستم بسيار گسترده است كه اين مختصر مقال و مختصر مجال را هيچگاه ياراى شمارش تمام آنها نيست. چه رسد به بررسى و تحليل، اميد است اين سعى متواضع در پيشگاه دوست مورد قبول افتد.

فهرست منابع:

1 - نهج البلاغه، تحقيق دكتر صبحى صالح، چاپ قم، دارالهجرة.

2 - بيست گفتار، استاد شهيد مطهرى، چاپ تهران، كتاب فروشى صدوق.

3 - وقعه صفين، نصر بن مزاحم منقرى، چاپ قم، منشورات مكتبه نجفى مرعشى.

4 - امالى، شيخ طوسى، چاپ قم، منشورات داورى.

2 - 1 - نهج البلاغه، ص‏417.

3 - همان، ص 414.

5 - 4 - همان، ص‏416.

6 - همان، ص 364.

7 - همان، ص 8.

8 - همان، ص‏366.

9 - همان، ص 382; در همين رابطه نامه 35، ص‏380.

10 - همان، ص‏377.

11 - همان، ص‏183.

12 - همان، ص‏346.

13 - همان، ص‏57.

14 - همان، ص 412.

15 - همان، ص‏413.

16 - وقعه صفين، نصر ابن مزاحم، ص 162.

18 -17 - نهج البلاغه، ص‏373.

19 - همان، ص 80.

20 - همان، ص 4.

21 - همان، ص 88.

24 -23 - 22 - همان، ص‏69.

25 - همان، ص 180.

26 - همان، خطبه 34، ص 78; خطبه‏29، ص 72; خطبه‏27، ص‏69; خطبه 25، ص‏66; خطبه‏69، ص‏99; خطبه 71، ص 100; خطبه‏97، ص 141; خطبه‏123، ص‏179; خطبه 180، ص 208; و نامه 2، ص 364 وغيره.

27 - همان، ص 335.

28 - همان، ص 475.