تجلى على (ع) در نهج البلاغه <p/> - تجلی علی در نهج البلاغه نسخه متنی

تجلى على (ع) در نهج البلاغه

آيت اللَّه حسين نورى‏

موضوع بحث ما تحليل شخصيت على (ع) در نهج البلاغه است. يعنى مى‏خواهيم از نهج البلاغه، شخصيت والاى حضرت على (ع) را بدست بياوريم. مقدمة مسئله‏اى را عرض مى‏كنم تا موضوع بحث روشن‏تر شود. مى‏دانيم كه هر صاحب قلم و نويسنده و شاعرى در كتاب خودش منعكس است. و آن كتاب، انعكاسى است از افكار و روحيات و طرز تفكر و اخلاق مولف. مثلا جلوه‏هاى شخصيت فردوسى، طرز فكر و روح حماسى فردوسى، در كتاب شاهنامه، كاملا مشخص است. روح نصيحت گويى، پند و اندرز گويى سعدى در بوستان و گلستان كاملا منعكس است .

روح عرفانى و تمثيل گرايى ملاى رومى در كتاب مثنوى كاملا نمودار است. روح بزم آرائى نظامى در خمسه‏اش كاملا مشخّص است .

البته تفاوت كتاب شاعران و نويسندگان مختلف با نهج البلاغه از زمين تا آسمان است. براى اين كه مولوى يا سعدى يا فردوسى يا نظامى و امثال اينها كسانى بوده‏اند كه بيشتر سخنانشان به تناسب زمان حياتشان بوده و فراتر از آن نمى‏رفته است اما نهج البلاغه اين چنين نيست و به دوره خاصّى محدود نمى‏شود، بلكه هر روز بر تجلى نهج البلاغه كه تجلى گاه حضرت على (ع) است، افزون‏تر مى‏شود .

نكته ديگر آنكه غالب سخنوران و شاعران يك بعدى سخن گفته‏اند :

درخشش فردوسى در رزم، نظامى در بزم، مولوى در تمثيل و عرفان و روح كار سعدى در نصيحت است، و با صرف‏نظر از اين بعد، در ابعاد ديگر عاجزند و سست .

امّا عجيب است كه در كلمات حضرت على (ع) در هر بعدى، در توحيد و مباحث الهى، مباحث فلسفى، جنگ و جهاد، فرماندهى، زمامدارى، زهد و عبادت، و هر موضوعى كه على (ع ) سخن بگويد، سخن او در نهايت كمال است. آرى كتاب نهج البلاغه همچون شخصيت على (ع ) چند بعدى است .

پس اولين نكته‏اى كه در اين بحث بايد مورد توجه قرار گيرد، اين است كه بدانيم نهج البلاغه داراى چندين بعد و هر بعد هم بينهايت كامل و در حد اعلاى كمال است .

1- فصاحت و بلاغت على (ع) در نهج البلاغه

اولين ديدگاهى كه بايد از آن به نهج البلاغه نگريست به عقيده بنده فصاحت و بلاغت على ابن ابى طالب (ع) است. چون در تمام كلمات و سطور و صفحات اين كتاب، فصاحت و بلاغت، شيوائى الفاظ و حلاوت و جذابيتى مى‏بينيم كه بعد از كلام خدا و پيغمبر خدا هيچ كلامى را پيدا نمى‏كنيم كه اين اندازه جذاب و با حلاوت، و در عين حال لطيف باشد. روى همين جهت، اولين فصل بحث بايستى فصل فصاحت و بلاغت باشد .

براى نمونه شاهدى از يكى از شارحان نهج البلاغه به نام ابن ابى الحديد كه خود از علماى اهل تسنن است و شرحى در 20 جلد نوشته و عمرى را با اين كتاب سر و كار داشته، و به گفته خودش 50 سال در نهج البلاغه كار كرده، بياوريم .

ابن ابى الحديد در جلد 11 شرح نهج البلاغه در شرح خطبه 212 مى‏گويد: حضرت على (ع) بعد از اين كه آيات: أَلْهاكُمُ التَّكاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ سوره 102 قرآن را تلاوت فرمود، خطبه بسيار غرايى در زمينه عبرت آموزى بيان فرمود .

و اضافه مى‏كند: كسى كه مى‏خواهد به وعظ و نصيحت و بيم دادن و هراسان ساختن، به قصد بيدارى و تنبيه بپردازد، كسى كه مى‏خواهد دلهاى سنگين را به لرزه در بياورد و چهره واقعى دنيا را نشان بدهد، مى‏بايد كه در اين خطبه دقت كند و به پيروى از چنين‏

خطبه فصيح و شيوايى سخن بگويد. هر كس كه در اين فصل از نهج البلاغه دقت كند، در مى‏يابد و مى‏پذيرد كه معاويه، درست مى‏گويد كه: «كسى جز على راه فصاحت را براى قريش ايجاد و هموار نكرد. اگر تمام فصحاى عرب در يك مجلس فراهم آيند و اين خطبه، خوانده شود، جاى آن دارد كه همگى به سجده بيفتند ».

باز ابن ابى الحديد مى‏گويد: و اين همان است كه بر گروهى از شعرا به هنگام شنيدن اشعار على ابن رقا، يكى از شعراى معروف، گذشت، هنگامى كه اشعار على ابن رقا را بر عده‏اى از ادبا خواندند تمام شعرا به سجده در افتادند. از آنها پرسيده شد كه : چرا سجده كرديد گفتند: چنانكه در قرآن مواردى هست كه وقتى افرادى قرآن را مى‏خوانند يا كلمات قرآن را مى‏شنوند، به سجده مى‏افتند، در نهج البلاغه و اشعار شعرا هم جاهايى هست كه وقتى افراد فصيح، فصاحت شناس، بلاغت شناس، به آنجا مى‏رسند، بايد به سجده بيفتند.»، بعد اضافه ميكند كه: «من در شگفتى و اعجاب فراوان فرو مى‏روم از اين كه مردى وقتى در كشاكش نبرد، خطابه‏هايى ايراد مى‏كند كه كلماتش متناسب با طبيعت شيران و پلنگان است، در عين حال، هنگامى كه لب به موعظه و اندرز مى‏گشايد، كلماتش نمايانگر طبيعتى چون طبيعت زهاد است. راستى شگفت آور است كه على ابن ابى طالب (ع ) گاهى به صورت قهرمانان بزرگ تاريخ درمى‏آيد، گاهى در جلوه سقراط، فيلسوف يونانى و گاهى با صفات مسيح بن مريم جلوه مى‏كند». و بالاخره مى‏گويد: «به تمام مقدسات عالم سوگند ياد ميكنم كه من 5 سال است كه مرتب اين خطبه را خوانده‏ام و تا كنون بيش از هزار مرتبه اين خطبه را خوانده‏ام و در تمام اين سالهاى طولانى و در هر بار خواندن، اثر تازه‏اى از تاثر و خوف در روح و لرزه جديدى در قلب و اعضايم ايجاد كرده است. هر بار و هر زمان كه در مضمون اين خطبه دقت كرده‏ام، حالات و اوضاع دسته‏اى از نزديكان و بستگان خودم را مجسم ديده‏ام .

مورد ديگر: ابن ابى الحديد در شرح خطبه 108 مى‏گويد: افراد دقيق و باريك بين بايد به جلال و عظمت كلمات اين خطبه كه رعب و مهابتى خاص در دل انسان ايجاد ميكند، به دقت بنگرند تا تاثير كلام شيوا و بليغ را احساس كنند. و براستى پسر ابو طالب چقدر خدا را يارى كرد و به اسلام خدمت نمود گاهى با دست و شمشيرش، گاهى با زبان و منطقش و گاهى با قلب و فكرش و اگر از جهاد و جنگ سخن به ميان آيد على ابن ابى طالب سيد المجاهدين و المحاربين است. اگر از وعظ و تذكير سخن بگويم او ابلغ الواعظين و المذكرين است، اگر از خطبه و تفسير سخن به ميان بيايد او رئيس الفقها و المفسرين است و اگر از توحيد سخن بگوييم، او امام اهل عدل و موحدين است .

آرى از خداوند شگفت نيست كه جهانى را در وجود يك فرد، اين چنين جمع كند .

2- ديدگاههاى فلسفى على (ع) در نهج البلاغه

دومين جهت بررسى در نهج البلاغه، بعد تعقلى و فلسفى است. آنجا كه سخن على ( ع) در نهج البلاغه اوج مى‏گيرد، عرصه خداشناسى است. امام (ع) گاهى در باره موجودى مثل: مورچه، خفاش، ملخ و طاوس و يا موجودات خاصى سخن بميان مى‏آورد، اما گاهى كه اوج مى‏گيرد، در باره اين كه خدا اول است، آخر است، ظاهر است، باطن است، مطلق است، بسيط است، بى‏نهايت است، كلام را به كمال مى‏رساند .

ابن ابى الحديد مى‏گويد: «قبل از اسلام، عربها اگر سخن مى‏گفتند در باره شراب، شتر، جنگ و اين چيزها بود. براى آنان ملائكه و آسمان، خدا و الهيات، بحثهاى تعقلى و فلسفى، اصلا مطرح نبود. على (ع) اولين كسى است كه در حكمت الهى در بحثهاى فلسفى، اوج سخن را تا به اين حد رسانده است». و اين يكى از فصلهاى بسيار بسيار مهم در نهج البلاغه است. ببينيد، براى نمونه در خطبه 28 مى‏فرمايد: «سبق الاوقات كونه...» اين تنها چند جمله است و همين چند جمله را شارحان نهج البلاغه هر يك بنحوى تفسير كرده‏اند. ابن ميثم بحرانى، طورى معنا كرده، ملا صدرا را طور ديگرى بيان كرده، ابن ابى الحديد نوعى بيان و تفسير كرده، خويى طورى بيان كرده، محمد جواد مغنيه طور ديگر. اين چند جمله به اندازه‏اى در بحث خداشناسى و حكمت الهى كامل و جالب است كه اين همه آراء گوناگون را در خود جمع كرده است و اين، نمونه‏اى از كلمات امام (ع) است .

3- حكومت على (ع) در نهج البلاغه

يكى از فصلهاى مهم نهج البلاغه حكومت مى‏باشد. در اين كتاب على (ع) خطوط كلى حكومت اسلامى را به وضوح ترسيم مى‏نمايد. توجه باين موضوع در زمان‏

حاضر كه انقلابى به وضوح پيوسته و مردم قهرمان ايران قيام كردند، نهضت كردند، انقلابى بوجود آوردند تا حكومتى بوجود بياورند كه آن حكومت، انعكاسى از حكومت حضرت على (ع) باشد، بسيار مهم است و بر ما لازم است كه برنامه حكومتى حضرت على (ع) را از نهج البلاغه بدست بياوريم و مطالعه كنيم. در اينجا براى نمونه، نكاتى را يادآور مى‏شويم: اولا على (ع) علاقه شديد و تلاش پيگيرى براى تاسيس و استقرار حكومت اسلامى داشت. جنگ جمل، صفين و نهروان، درهم كوبيدن ناكثين، قاسطين و مارقين، همه براى اين بود كه على (ع) مى‏خواست موانعى را كه بر سر راه تاسيس اين حكومت بود، از بين بردارد. در اين باره در نامه 62 مى‏فرمايد: «قسم به خدا اگر در راه تاسيس حكومت اسلامى، من تنها باشم و تمام دشمنان من، صحنه زمين را پر كنند، من نمى‏ترسم و احساس وحشت و هراس نمى‏كنم. اين تلاش پيگير من، اين جنگ و درگيرى و كشاكش و نبرد با قاسطين، فاسقين و ناكثين، براى اين است كه مى‏ترسم كه امر به دست نادانان و بدكاران بيفتد». آنها چه كار مى‏كنند «مال خداوند را مالى كه خداوند براى رفاه همه مردم قرار داده است آن را به دست بگردانند، براى خودشان سرمايه قرار بدهند و بندگان خود را به زنجير استكبار و استثمار بكشند و با صالحين و افراد شايسته به ستيز و مخالفت برخيزند و مارقين براى خود حزب و گروه درست كنند. اما براى پيشگيرى از اين جريان من تا آنجا حاضرم كه تنها در برابر تمام دشمنان اگر چه صفحه روزگار را هم پر كنند بايستم و بجنگم.» بنا بر اين هدف على (ع) در اين جنگها و جهادها تاسيس حكومت اسلامى بود و امروز هم بايد حكومت ما انعكاسى از آن باشد .

در اينجا گوشه‏هايى از برنامه حضرت على (ع) را فهرست‏وار عرض مى‏كنم .

الف- قاطعيت در مبارزه با ظلم:

در مبارزه با ظلم و ظالمان و يارى مظلومان، بسيار قاطع است و عبارتهاى عجيبى دارد: «كالجبل لا تحرّكه العواصف...» مى‏گويد من در اجراى عدالت، مانند كوهى كه بادهاى شكننده و تند نمى‏تواند آن را از جا بجنباند، ايستاده‏ام. ذليل و مظلوم در نزد من، عزيز و ارجمند است تا آن گاه كه حق او را از ظالم بستانم و ظالم قوى و ستمكار در نزد من، ذليل و ناتوان است تا وقتى كه حق را از او بگيرم .

در خطبه 4 مى‏فرمايند: اليوم انطق لكم العجماء ذات البيان .

امروز براى شما زبان‏هاى بسته را گويا مى‏كنم .

قبل از حكومت حضرت على (ع)، اختناق و خفقان، بسيارى از زبانها را بسته بود و مردم جرات نفس كشيدن و اظهار واقعيت و حقيقت را نداشتند. اولين كار على ابن ابى طالب اين است كه مى‏گويد من زبان افرادى را كه گنگ و لال بودند، امروز در پرتو حريّت عدالت و حكومت خود باز مى‏كنم تا مشكلات و دردهايشان را بدون ترس و واهمه بيان كنند .

ب- سختگيرى و دقت بسيار در اجراى عدالت:

على (ع) در خطبه 15 نهج البلاغه مى‏فرمايد: و اللَّه لو وجدته قد تزوّج به النّساء و ملك به الاماء لرددته، فانّ فى العدل سعة، و من ضاق عليه العدل فالجور عليه اضيق .

قسم به خدا اگر قبل از من كسانى سوء استفاده كردند و بيت المال را بردند و با آن ازدواج كردند و مهريه زنهاى خود قرار دادند، يا به آن وسيله كنيزانى خريدند آن را از ايشان باز پس مى‏گيرم و به بيت المال برميگردانم، زيرا كه وسعت و فراخنايى در عدالت است و كسى كه از عدل به تنگ آيد، بداند كه در جور و ظلم در تنگناى بيشترى قرار خواهد گرفت... عده‏اى به على (ع) گفتند: به كسانى كه روساى قبيله هستند و قدرت بيشترى دارند سهم بيشترى بده و باين وسيله پايه و اساس حكومت خود را تحكيم كن، حضرت مى‏فرمايد: به من پيشنهاد مى‏كنيد به واسطه جور و ظلم بر ملت و بر ضعفا، پايه حكومتم را تقويت كنم، براى خودم يار و ياور و پشتيبان فراهم سازم. قسم به خدا اين كار را نخواهم كرد تا هنگامى كه شب و روز در آمد و رفت است، تا هنگامى كه ستاره‏اى در آسمان به دنبال ستاره‏اى حركت ميكند بالاخره در كلمات قصار، شماره 107 مى‏فرمايد: لا يقيم أمر اللَّه سبحانه الّا من لا يصانع، و لا يضارع و لا يتّبع المطامع. بدانيد فرمان پروردگار را كسى كه سازشكار باشد و كسى كه در برابر ظالمان تواضع كند و كسى كه در پى طمعها و آرزوها برود اجرا نمى‏كند .

ج- احتراز شديد از ظلم:

و اللَّه لان ابيت على حسك السّعدان مسهّدا و اجرّ فى الاغلال مصفّدا، احبّ الىّ من ان القى اللَّه و رسوله يوم القيامة ظالما لبعض العباد، و غاصبا لشي‏ء من الحطام قسم به خداوند كه اگر شب را بيدار به روى خار سعدان- كه خارى است نوك تيز- بگذرانم و مرا در غل بسته و بر زمين بكشند، پيش من محبوبتر است از اين كه فردا در روز قيامت، خدا و پيغمبر خدا را ملاقات كنم در حالى كه به يكى از بندگان، ظلم كرده باشم و چيزى را به عنوان غصب از كسى گرفته باشم .

و بعد در باره عقيل مى‏فرمايد: برادر من آمد و توقعش اين بود كه مقدارى از بيت المال را به او بدهم، آهن را داغ كردم، به دستش نزديك كردم، فريادى زد گفتم تو از آهنى كه انسانى داغ كرده، ناراحت مى‏شوى و اظهار ناراحتى ميكنى و ليكن از من مى‏خواهى كه در لهيب آتش جهنم در افتم و در آخرش مى‏فرمايد: سوگند به خدا اگر هفت اقليم زمين را با آنچه كه زير آسمانهاست به من بدهند تا به ستم از مورچه‏اى كه پوست جوى را به لانه‏اش مى‏برد، بگيرم، حاضر نيستم اين كار را بكنم .

د- جلوگيرى از تملق و چاپلوسى:

حضرت على (ع) در بسيارى از موارد در نهج البلاغه تاكيد مى‏فرمايد كه چاپلوسى نكنيد، سخنانتان با من با تملق و چاپلوسى توأم نباشد. يك بار هنگامى كه امام خطبه مى‏خواندند شخصى بلند شد و از حضرت تمجيد و ستايش كرد. فرمود: بدان كه بدترين حالات زمامداران آن است كه اين طور فكر كنند، از تملق خوششان بيايد، از چاپلوسى و ستايش بيجا خوششان بيايد، با من آن طور كه با جباران صحبت مى‏كنند صحبت نكنيد، در برابر من تملق نگوئيد و فكر نكنيد كه اگر حق را بگوييد بر من سنگين است، نه، من در برابر شنيدن حق و انتقاد بجا آمده‏ام، كسى كه از شنيدن حق و حقيقت ناراحت مى‏شود، عمل كردن به حق براى او سنگين‏تر خواهد بود. وقتى ديگر، شخصى به حضور امام (ع) آمد و شروع كرد به تعريف كردن از آن حضرت، طبعش اين بود كه منصب و مقام يا چيزى از بيت المال بگيرد. حضرت در جوابش گفتند: انا دون ما تقول و فوق ما في نفسك .

من از گفتار تو پايين‏ترم ولى از آن خيال خامى كه در دل تست بالاترم .

4- سادگى و دورى از تشريفات:

از جلوه‏هاى ديگر حكومت على (ع) احتراز از تشريفات بود. رجال حكومت بايد بسادگى رفتار كنند. او هنگامى كه به شام مى‏رفت، دهاقين انبار (كه از شهرهاى مرزى ايران آن روز بود) شنيدند كه على (ع) خليفه وقت از آنجا عبور ميكند، براى استقبال او آمدند و در كنار راه صف كشيدند حضرت على (ع) وقتى آنها را ديد، فرمود: اين چه وضعى است گفتند در گذشته رسم ما اين بود كه براى امرا و زمامداران به اين ترتيب، تجليل مى‏كرديم، به استقبال مى‏رفتيم و در كنار خيابانها صف مى‏كشيديم و ساعتها مى‏ايستاديم فرمودند: چه خطاست كه خود را به اين كار ملزم كنيد. اگر عده‏اى خواستند با رضا و رغبت اين كار را انجام دهند، مطلبى است ولى ملزم كردن مردم به اين كار، ذلت و عبوديت را در افراد تمركز مى‏دهد و تحكيم ميكند .

5- مسأله فقر از ديدگاه على (ع) در نهج البلاغه

داشتن زندگى ساده و مساوات با فقرا فصل ديگر از سخن ماست و كلمات بسيار زيادى در نهج البلاغه در اين باب آمده است، بخصوص آنچه در مذمت از فقر آمده است . اسلام مبانى اقتصادى خود را طورى تنظيم كرده كه اگر پياده شود از فقر، نام و نشانى در جامعه باقى نمى‏ماند، اما اگر روزى در جامعه به واسطه پياده نشدن مبانى اقتصادى اسلامى، فقيرى وجود داشته باشد بايد زمامدار وقت، زندگى بسيار ساده و هماهنگ با فقرا داشته باشد. قسمتى از نهج البلاغه پيرامون همين موضوع است و اگر وقت اجازه مى‏داد در اين مورد و هم در باب شيرينى شهادت در كام على (ع) و استقبال آن حضرت از مرگ در راه خدا سخن مى‏گفتم. اما به علت كمى وقت، بحث اين مسائل را به فرصت ديگرى موكول مى‏كنيم .

من اللَّه التوفيق و عليه التكلان