"برحذر باش از دوستى با احمق، كه مى خواهد به تو نفع برساند ولى زيان مى رساند."

و براى دورى و دفع انسانهاى بخيل و مال پرست مى فرمايد:

24- ب: قال على عليه السلام: 'اياك و مصادقه البخيل فانه يقعد عنك احوج ما تكون اليه.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، حكمت 3/ 38. ]

"از دوستى با بخيل بپرهيز، زيرا به هنگام شديدترين حاجت و نيازمندى تو را ترك مى گويد."

و در رابطه با ضرورت 'دافعه' در طرد انسانهاى فاسد رهنمود مى دهد كه:

25- ج: قال على عليه السلام: 'و اياك و مصادقه الفاجر فانه يبيعك بالتافه.'

"برحذر باش از دوستى با انسان فاسد و جنايتكار كه تو را به چيز كمى مى فروشد."و براى دفع دروغگويان مى فرمايد:

26- د: قال على عليه السلام: 'اياك و مصادقه الكذاب فانه كالسراب يقرب عليك البعيد و يبعد عليك القريب.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، حكمت 38/ 3 و 4. ]

"برحذر باش از دوستى با دروغگو، چرا كه او مانند سراب است، دور را در نظر تو نزديك و نزديك را دور جلوه مى دهد."

پس از معرفى الگوهاى دروغين دوستى، معيار انتخاب دوستان صالح را بيان مى فرمايد:

27- قال على عليه السلام: 'قارن اهل الخير تكن منهم و باين اهل الشرتبن عنهم.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، نامه 31/ 92 و 93. ]

"به نيكوكاران نزديك باش كه از آنان خواهى شد و از اهل شر و بدى دورى كن تا از آنها بركنار باشى."

علما و نصيحت كنندگان جامعه

علما انسانهاى پاك و دلسوزى هستند كه در برابر كجيها و زشتيها نمى توانند بى تفاوت بمانند و چون پدرى مهربان و دوستى خيرخواه لب به پند و اندرز مى گشايند. آنها از عوامل مهم تربيت به شمار مى آيند كه بايد به آنان احترام گذاشت و گوش دل به سخنانشان سپرد در غير اين صورت تلخيها و پشيمانيها در انتظار ما خواهد بود.

28- قال على عليه السلام: 'فان معصيه الناصح الشفيق العالم المجرب تورث الحسره و تعقب الندامه.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 2/ 35. ]

"نافرمانى از دستور نصيحت كننده مهربان، استاد دانا و با تجربه باعث پشيمانى و اندوه ناگوار خواهد شد."

حكومت و رهبرى

حاكم اسلامى و رهبر جامعه، هم مسئوليت تربيت فرد و جامعه را دارد و هم بعنوان يكى از الگوهاى تربيتى مطرح است. همه به او نظر دوخته اند و از دستورات و فرامينش اطاعت مى كنند.

29- قال على عليه السلام: 'فاما حقكم على فالنصيحه لكم... و تعليمكم كيلا تجهلوا و تاديبكم كيما تعلموا.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 9/ 34. ]

"شما مردم را بر من حاكم اسلامى حقى است، اما حق شما بر من آن است كه از خير خواهى شما دريغ نورزم و شما را تعليم دهم تا از جهل و نادانى نجات يابيد و شما را تربيت كنم تا علم فراگيريد و تربيت شويد."

و هشدار مى دهد كه نگذاريد رهبرى جامعه به دست نالايقان و نااهلان قرار گيرد كه فرد و جامعه را به تباهى و نابودى مى كشانند و خود به اين بيدارى و مسئوليت سخت پايبند است.

30- قال على عليه السلام: 'ولكننى آسى ان يلى امر هذه الامه سفهاوها و فجارها فيتخذوا مال الله دولا و عباده خولا.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، نامه 62/ 8 و 9. ]

"ولى من از اين اندوهناكم كه سرپرستى حكومت اين امت به دست بى خردان و نابكاران افتد كه بيت المال را غارت كنند و آزادى بندگان خدا را سلب نمايند و آنها را برده خود سازند."

الگوهاى موفق تربيت شده

پيرامون الگوهاى موفق، بحث بسيار ارزنده اى در نهج البلاغه موجود است كه در اين بحث پيامبران خدا و رسول گرامى اسلام و اصحاب و ياران آن بزرگ پيامبر و سيماى پرهيزگاران و امامان معصوم "ع"را معرفى مى نمايد.

در رابطه با اطاعت و پيروى از پيامبران الهى و نقش تربيتى آنان مى فرمايد:

31- قال على عليه السلام: 'و لكن الله سبحانه اراد ان يكون الاتباع لرسله و التصديق بكتبه.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 51/ 192. ]

"خداوند اراده كرده است كه پيروى مردم از پيامبرانش باشد و كتابهاى آنان را تصديق كنند و به دستورات آنها گوش فرادهند."

و نقش تربيتى رسول خدا را اين گونه شرح مى دهد:

32- قال على عليه السلام: 'و لقد كان فى رسول الله صلى الله عليه و آله كاف لك فى الاسوه و دليل لك على
ذم الدنيا و عيبها و كثره مخازيها و مساويها.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 160/ 14 و 15. ]

"كافى است كه روش زندگى رسول خدا را سرمشق خويش قرار دهيم و او بهترين راهنما و سرمشق تو در بى ارزش نشان دادن دنيا و رسواييها و بديهاى آن است."

و آنگاه به امامان معصوم و اهل بيت رسول خدا "ع"مى پردازد و مى فرمايد:

33- قال على عليه السلام: 'انظروا اهل بيت نبيكم فالزموا سمتهم و اتبعوا اثرهم فلن يخرجوكم من هدى و لن يعيدوكم فى ردى.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 97/ 12 و 13. ]

"به اهل بيت پيامبر بنگريد، از آن سمت كه آنها گام برمى دارند منحرف نشويد و قدم در جاى قدمشان بگذاريد. آنها هرگز شما را از جاده هدايت بيرون نمى برند و به پستى و هلاكت باز نمى گردانند."

قرآن و تعاليم انسان ساز آن

يكى از عوامل ارزنده تربيتى هم براى جوامع اسلامى و هم براى دنياى تشنه حقيقت و سعادت، قرآن كريم است كه نقش تربيتى آن در نهج البلاغه فراوان مطرح شده است:

34- قال على عليه السلام: 'ان هذا القرآن هو الناصح الذى لا يغش و الهادى الذى لا يضل.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 7/ 176. ]

"اين قرآن پند دهنده اى است كه انسان را نمى فريبد و هدايت كننده اى است كه گمراه نمى كند."

و ادامه مى دهد كه:

35- قال على عليه السلام: 'فما دلك القرآن عليه من صفته فائتم به و استضى بنور هدايته.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 8/ 91. ]

"آنچه را كه قرآن از صفات خدا بيان مى كند. بپذير و از نور هدايت قرآن بهره گير تا رستگار شوى."

همسايه و همسايگان

بدون روابط با همسايگان نمى شود به زندگى اجتماعى تداوم بخشيد. همسايگان نه تنها حقوق الهى، انسانى فراوانى به يكديگر دارند بلكه از نظر تربيتى، بعنوان يكى از عوامل اجتماعى تربيت به حساب مى آيند لذا بايد در خريدن منزل و انتخاب همسر دقت لازم را به عمل آورد.

36- قال على عليه السلام: 'سل عن الرفيق قبل الطريق و عن الجار قبل الدار.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، نامه 31/ 114 و 115. ]

"قبل از حركت براى سفر درباره همسفرت و پيش از خريدن منزل درباره همسايه ات، تحقيق كن."

تبليغات

يكى از عوامل تربيت و معرفى ارزشها و نيروى بازدارنده از زشتيها، تبليغات اسلامى است كه گاهى به شكل وعظ و خطابه يا نصيحت و اندرز و زمانى با عنوان امر به معروف و نهى از منكر در
جامعه اسلامى مطرح مى شود. اگر همه افراد جامعه به اين عامل حساس اجتماعى توجه كنند، تربيت فرد و جامعه تحقق مى پذيرد.

37- قال على عليه السلام: 'لا تتركوا الامر بالمعروف و النهى عن المنكر فيولى عليكم شراركم ثم تدعون فلا يستجاب لكم.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، نامه 7/ 47. ]

"تبليغات و امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنيد كه اشرار و فاسدان بر شما مسلط مى گردند، سپس هر چه دعا كنيد مستجاب نمى گردد."

سنن و آداب صحيح اجتماعى

يكى از عوامل تربيتى و تربيت اجتماعى، آداب و سنن ارزشمند تكاملى است.

38- امام به مالك اشتر مى فرمايد: 'و لا تنقض سنه صالحه عمل بها صدور هذه الامه و اجتمعت بها الالفه و
صلحت عليها الرعيه.' [ المعجم المفهرس، نامه 53/ 38 و 39. ]

"هرگز آداب و سنت پسنديده اجتماعى را طرد نكن، آدابى كه پيشوايان اين امت به آن عمل كرده اند و ملت اسلام با آن انس و خو گرفته و امور رعيت به وسيله آن اصلاح مى شود."

تاريخ گذشتگان

نقش تربيتى تاريخ را همه قبول دارند و شاهدند كه چگونه بررسى و ارزيابى تلخ و شيرين گذشتگان جان و دل فرد را دگرگون مى سازد.

39- قال على عليه السلام: 'و اعرض عليه اخبار الماضين و ذكره بما اصاب من كان قبلك من الاولين.' [ المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، نامه 31/ 11 و 12. ]

"تاريخ و اخبار گذشتگان را بر قلبت عرضه نما و آنچه را كه بر گذشتگان رسيده است يادآورش باش."