سياست در مكتب علي عليه­السلام

و هماهنگي سيره و سياست پيغمبر و علي

نشريه دانشكده الهيات مشهد ـ شمار 15‍، تابستان1354

شيعه شناسي

علي­اكبر شهابي

بسياري از مردم، چه در زمان خود علي و چه در زمانهاي بعد، براي آن امام در سياست بمعني كه بيشتر مردم اين كلمه مي­فهمند و همين معني هدف و مقصود سياستمداران و دانشمندان علوم اجتماع و سياست در هم زمانها و مكانها مي­باشد- نقاط ضعفي ذكر كرده و خليف اول و دوم و معاويه و عمر و عاص و امثال آنان را در سياست تواناتر و در اداره امور و تدبير جهانداري داناتر دانسته­اند.

از نمونه­ها و شواهد بسيار بارزي كه در اثبات دعوي خود آورده­اند در اين­جا چند مثال آورده مي­شود:

1- در مجلس شوراي شش نفري كه به دستور خليف دوم، پس از مرگ او، از شش تن معين براي برگزيدن خليف سوم برپا شد، عبدالرحمن بن عوف كه يكي از شش تن و خويشاوند عثمان بود، در حقيقت حكم مهر برنده را داشت، زيرا از ميان دو تن: علي و عثمان، كه در شوري نامزد خلافت شدند، بسوي هر كدام عبدالرحمن عوف گرايش پيدا مي­كرد، بر حسب دستور مؤسس شوري خلافت بهر او مي­شد.

نقش شوري را مغزي بسيار مدبر و توانا و دورانديش ترسيم كرده بود و كم و بيش هم اعضاي شوري و هم تيزبينان خارج شوري مي­دانستند كه نتيجه شورايي مركب از چنان افرادي چه خواهد بود و چه كسي از آن شورا به عنوان خليفه برگزيده خواهد شد.

مورخان كه قصه شورا را نقل كرده­اند همه متوجه اين معني بوده­اند.

سهل­بن سعدانصاري، گفته است: پس از انكه خليف دوم، پيش از مرگ دستور شورا را داد، علي­بن ابي­طالب كه در جمع حاضران بود از نزد او بيرون آمد و عباس­بن عبدالمطلب نيز با او همراه بود، من نيز در دنبال آنان براه افتادم و اين گفتگو را ميان علي و عباس شنيدم:

علي- بخدا سوگند باز هم حق ما پامال شد.

عباس- چگونه و از كجا دانستي؟

علي- آيا نشنيدي كه مي­گفت جانبي را اختيار كنيد كه عبدالرحمن در آن باشد، زيرا عبدالرحمن پسر عم و داماد عثمان است. هرگاه اين جمع گرد هم آيند اگر دو تن از آنان هم با من باشند باز هم سودي براي من نخواهد بود، با اينكه جز بيكي از آنان اميدي ندارم...

بخدا سوگند اگر عمر نمي­مرد او را بياد مي آوردم آنچه از پيش دربار ما انجام داده و او را آگاه مي­كردم از بدي انديشه­اش نسبت به ما و از آنچه اكنون از او به ما مي­رسد، و اگر بميرد، كه البته خواهد مرد، اين گروه گرد هم جمع خواهند شد كه حق ما را از ما بگردانند بخدا سوگند مرا بفرمانروايي و دوستي دنيا رغبتي نيست و اگر بدين امر توجهي دارم براي اظهار عدالت و عمل به كتاب و سنت است.

در نخستين جلس شورا گفتگوهاي تند و مجادله بسياري ميان اعضا انجام يافت و همه به نتيج چنان شورايي بدبين بودند. سرانجام عبدالرحمن از حاضران خواست كه يك تن از حق خويش بگذرد و يكي از ميان جمع را برگزيند. آن گاه گفت: خودش با طيب خاطر حاضر است بر كنار رود و يكي از ميان جمع را بخلافت برگزيند. همگي به پيشنهاد او رضايت دادند جز علي عليه­السلام كه فرمود: مي­انديشم و آن­گاه رأي مي­دهم. ولي پس از اصرار و فشار ابوطلحه ناظر و حاكم بر جلسه كه بايد علي پيشنهاد عبدالرحمن را بپذيرد، چه­ آنكه به سودش باشد يا به زيانش، علي رو به عبدالرحمن كرد و گفت: خداوند را شاهد و حكم قرار ده كه جانب حق را بگيري و پيروي از هواي نفس نكني و به سوي داماد و خويشاوندي گرايش نيابي و جز در راه حق گام برنداري. عبدالرحمن سوگند خورد كه آنچه را علي گفت بجاي آورد.

آن­گاه عبدالرحمن از شورا بيرون رفت و سه روز با مردم به مشورت پرداخت، پس از آن به شورا برگشت و مردم نزديك شورا گرد شده بودند و شكي نداشتند كه با علي بيعت خواهد كرد. ميل قريش بجز بني­هاشم به عثمان بود و انصار گروهي به علي و جمعي اندك، به عثمان گرايش داشتند و پاره­يي نيز بي­تفاوت بودند. باز در اينجا ميان طرفداران علي عليه­السلام از قبيل مقداد بن عمر و عماربن ياسر- كه هر دو از بزرگان صحابه بودند- و طرفداران عثمان- كه بيشتر از امويان بودند- كار بگفتگو و پرخاش كشيد سرانجام يكي از حاضران به عبدالرحمن گفت كار را يك­سره كن و آنچه در دل داري انجام ده. به روايت شعبي عبدالرحمن به­سوي علي روي آورد و گفت: بر توست عهد و ميثاقي كه خداوند از پيامبران گرفته است كه اگر با تو بيعت كنم، به كتاب خدا و سنت پيغمبر و سير ابوبكر و عمر رفتار كني. علي فرمود: به انداز توانايي و دانايي و اجتهاد رأي خود عمل خواهم كرد. پس رو به عثمان كرد و همان جمله را تكرار نمود. عثمان گفت: بلي! نه از آن­رو گردان مي­شوم و نه از آن چيزي فروگذار مي­كنم. باز عبدالرحمن رو به علي كرد و سخن نخستين را تكرار نمود و علي همان پاسخ نخست را داد. پس از آنكه گفتار خود را سه بار به علي و عثمان بازگو كرد و از هر كدام جوابها را شنيد دست خود را بسوي عثمان دراز كرد و گفت: دستت را بده تا با تو بيعت كنم. عثمان دست خود را دراز كرد و عبدالرحمن با او بيعت نمود، مردم نيز، جز علي، با عثمان بيعت كردند و شورا را ترك گفتند... هنگامي كه علي بيرون مي­رفت رو به عبدالرحمن كرد و گفت: اي پسر عوف! اين نخستين بار نيست كه بر ما ستم روا داشتيد و حق ما را از ما گرفتيد و ديگران را بر ما اختيار كرديد. اين براي ما سنتي و براي شما طريقتي شده است...

شعبي گفته است: چون عثمان داخل خانه خود شد، بني اميه نيز همگي داخل خانه شدند چنانكه سراي پر شد، آن­گاه در خانه را بستند. ابوسفيان­بن حرب بزرگ امويان پرسيد: آيا در خانه بيگانه­يي هست؟ گفتند: نه. پس گفت: اي فرزندان اميه: با خلافت همچون­گوي بازي كنيد. همانا ابوسفيان سوگند ياد مي­كند كه: نه عذابي است و نه حسابي نه بهشتي است و نه دوزخي، نه رستاخيزي است و نه قيامتي....

ايرادي كه بر سياست علي درين داستان مي­گيرند اين است كه: هنگامي كه عبدالرحمن به علي تكليف كرد كه عهد كند بر سيرت ابي­بكر و عمر رفتار نمايد تا دست بيعت باو دهد، سياست اقتضا مي­كرد كه شرط را بپذيرد تا عبدالرحمن باوي بيعت كند نه اينكه سخن از علم و اجتهاد خود آورد، چنانكه عثمان كه آشنا به سياست بود بي­درنگ، آن شرط را پذيرفت و به مقصود سياسي خود رسيد.

پاسخ از اين اعتراض و ساير ايرادها، در آخر همين گفتار، با ادله روشن بيان خواهد شد.

2- ديگر از ايرادات عمده به سياست علي آن است كه پس از بيعت مردم با او، عزل معاويه را در سر لوح كار خود قرار داد و او را از حكومت شام بر كنار كرد و گوش به نصيحت عبدالله عباس پسرعم خود و راهنمايي مغيرة­بن شعبه­داهي معروف نداد. آن دو بوي سفارش كردند كه چون معاويه در شام نزديك بيست سال فرمانروايي كرده و هم مردم شام هواخواه او هستند و خود معاويه بزرگ و بزرگ­زاد بني­اميه رقيب بني­هاشم و از سياستمداران و داهيان بنام است، صلاح آن است كه در عزل او شتاب نكند و پس از آنكه بر كارها چيره شود و امور در مجراي خود قرار گيرد او را بركنار سازد علي نصيحت آن دو را بكار نه­بست و معاويه نيز فرمان علي را نه­پذيرفت و در نتيجه جنگ صفين پيش آمد و شد آنچه شد.

3- اعتراض ديگر بر سياست علي، موافقت وي با خروج طلحه و زبير است از مدينه. نامبردگان كه از سران قوم و بزرگان صحابه و خود جزء شش تن اعضاي شوري بودند و انديشه خلافت و رياست در دل داشتند، پس از بيعت با علي، چون بر خلاف انتظار از جانب علي به مقام و منصبي نرسيدند از وي ناراضي شدند و در صدد اخلال كار وي برآمدند، از اين­رو به بهان عمره از وي اجاز گرفتند كه به مكه بروند. با اينكه سوءنيت و آهنگ مخالفت آنان بر همگان و بر خود علي­عليه­السلام روشن بود، معهذا بجاي آنكه آن دو را، مانند هر سياستمداري، نزد خود نگه دارد و بر آنان جاسوس به گمارد، با رفتن ايشان به مكه موافقت كرد. نتيجه خروج از مدينه پيوستن آن دو به ام­المؤمنين عايشه و به راه انداختن جنگ خونين و پركشتار جمل شد.

4- هنگامي كه در سقيف بني­ساعده، اساس خلافت پي­ريزي مي­شد و چنانكه بتفصيل در تواريخ آمده است. بشيربن سعد يكي از سران انصار، از راه حسادت ورقابت با سعدبن عباده بزرگ و رئيس بنام انصار كه مي­خواستند با او بيعت كنند. با ابوبكر­بن ابي­قحافه بيعت كرد و گروهي از مردم گرد ابوبكر جمع شده بودند، ابوسفيان پيرو بزرگ بني­اميه نزديك علي عليه­السلام آمد و او را تحريض كرد كه به حق خود قيام كند: زيرا كسي از او سزاوارتر به خلافت نيست. خودش نيز خواست با علي بيعت كند و اين اشعار را در دنبال گفتار خود خواند:

مفاد و خلاص اشعار به فارسي: اي بني هاشم هشيار باشيد كه ساير مردم خاصه دو قبيله تيم (قبيله ابوبكر) و قبيل عدي (قبيل عمر) در حق شما طمع نكنند. خلافت فقط حق شماست و بايد در ميان شما باشد و جز ابوالحسن علي كس ديگر سزاوار و صاحب آن نيست. اي ابوالحسن عزم خود را در گرفتن حق خود جزم كن زيرا فقط تو داراي اوصاف خلافت هستي.

علي بجاي اينكه، مانند ساير سياستمداران، از موقع استفاده كند و پيشنهاد ابوسفيان را بي­درنگ بپذيرد، بسائق همان انديش ديني و پيروي از حق مطلق، در جوابش چنين مي­گويد: اي ابوسفيان! تو در دل انديشه­يي داري كه ما با تو در آن هم­آهنگ نيستيم. رسول خداي بمن عهدي بسته است كه من بر آن استوارم. ابوسفيان چون از علي نااميد شد به سوي عباس­بن عبدالمطلب عم رسول­خدا (ص) و عم­علي (ع) روي آورد و به او گفت: دستت را دراز كن تا با تو بيعت كنم، زيرا هيچيك از مردم با تو از در مخالفت برنمي­خيزند. عباس خنديد و گفت: ابوسفيان! آيا علي آن را رد كند و عباس بپذيرد؟ از اينرو ابوسفيان نااميد از نزد آنان برگشت.

ايرادات ديگري، غير از آنچه در اينجا آورده شد، نيز بر سياست علي گرفته­اند. مقصود ما در اين گفتار ذكر نمونه­يي از ايرادات بود كساني كه خواسته باشند در اين مورد به تفصيل به بحث و پژوهش بپردازند و از هم اعتراضات و پاسخهاي استوار و مستند آنها آگاه شوند به شرح نهج­البلاغه ابن­ابي­الحديد مراجعه كنند.

از قرائن معلوم مي­شود، در زمان خود علي عليه­السلام نيز جمعي از مغرضان و مخالفان يا كوته­نظران و بي­خبران از حقائق از اين­گونه سخنان اعتراض در حق علي مي­گفته­اند و گاهي پاره­يي از آنها بگوش امام نيز مي­رسيده است كه در رد گفتار آنان اين خطبه كوتاه را ايراد فرموده است:

والله ما معاويه بأدهي مني و لكنه يغدر و بفجر و لولا كراهة الغدر لكنت من ادهي الناس و لكن كل غدرة فجرة و كل فجرة كفرة و لكل غادر لواءً يعرف به يوم­القيامة والله ما استغفل بالمكيدة و لا استغمز بالشديدة.

فرق ميان سياست دنيوي و سياست ديني:

دراين چند جمله علي عليه­السلام اختلاف ميان سياست و دهائي را كه سياستمداران دنيادار امثال معاويه- كه در هر عصر و زمان نمونه­هاي بسياري از آنان وجود دارد- از آن پيروي مي­كنند و سياست و سيره­يي را كه بر روي پايه-هاي عقل سليم و دين و اخلاق استوار شده و پيامبران و امامان و پيشوايان ديني و زمامداران نيكوسيرت كارهاي خود را موافق آن انجام مي­دهند، بطور آشكار و با نشان دادن وجوه امتياز و موارد اختلاف بيان مي­كند: هدف دست اول رسيدن به مقصد دنيايي است از هر راه و بهر كيفيت باشد در صورتي كه دست دوم هر كار و گامي را كه بر مي­دارند با موازين عقل سالم و دستورات خداوند و مباني اخلاق و دين تطبيق مي­كنند و از هر نوع اقدامي كه مخالف شرع و اخلاق باشد بر فرض آنكه به ظاهر سودهاي بسياري حتي خلافت و سلطنت و امارت را در برداشته باشد، پرهيز دارند.

علي عليه­السلام در سخنان كوتاه خود مي­فرمايد: سوگند به خدا كه معاويه از من سياستمدارتر و زيرك­تر نيست ولي او (در راه رسيدن به هدف) از هيچگونه خيانت و شكستن پيمان و دروغ و أرتكاب هر نوع معصيتي خودداري ندارد. اگرنه اين است كه من از خيانت و نقض عهد بيزارم، از سياستمدارترين و داهي­ترين مردم مي­بودم، ولي هر خيانتكاري فاجر و گنهكار است و هر فاجري كافر است و در روز قيامت هر خيانتكاري را پرچمي است كه بدان شناخته مي­شود. به خدا سوگند من همچون غافلان گول نمي­خورم و در برابر هيچ فشار و سختي (كه براي انجام دادن كاري بر خلاف باشد) نرم نمي­شوم.

مورخ و نويسند نامي و اديب و محقق نقاد عزالدين ابوحامد عبدالحميدبن هبة­الله مدائني مشهور به ابن­ابي­الحديد معتزلي شارح نهج­البلاغه در شرح اين خطب كوچك بحث و تحقيقي ارزنده و مستدل دارد. وي فرق ميان سياست علي و سياست معاويه را بخوبي تحليل و تجزيه كرده و مواردي را كه بر سياست علي اعتراض شده، چه آنچه را كه ما براي نمونه در اين گفتار آورديم و چه غير آنها را، به تفصيل آورده و جواب همه را با دلائل ديني و عقلي بيان كرده است. هم­چنين از استاد دانشمند و كلامي خود ابوجعفر نقيب بصره، شرح بسيار جامع و نغزي در سنجش و تطبيق سياست و روش علي عليه­السلام با سياست و سير پيغمبر اكرم صلي­الله عليه و آله، و تشابه حوادث و قضاياي زندگي آن دو بزرگوار نقل كرده است كه مشتمل بر نكات و دقائق بسيار سودمند و تاريخي است كه در كتابهاي مؤلفان ديگر كمتر بچنان پژوهش و حقائقي بر مي­خوريم.

چون در اين بحث و تحليل هم موارد اعتراض بر سياست علي و پاسخ آنها را نيز بيان كرده است، بهتر آن ديدم كه در اين بحث و گفتار خلاصه­اي از آنچه ابن­ابي­الحديد در شرح ادبي و تاريخي و انتقادي خود بر نهج­البلاغه آورده است در اينجا اقتباس مي­كنم.

پس از ايراد خطبه و شرح و تفسير لغات و جملات مشكل در پيرامون معاني چنين مي­نويسد: بدان كه گروهي از مردم كه به حقيقت برتري و بزرگواري اميرالمؤمنين (ع) پي نبرده­اند چنان گمان كرده­اند كه عمر از آن امام سياستمدارتر و علي از عمر داناتر بود.

شيخ­الرئيس ابوعلي­بن سينا در كتاب شفا بدين معني تصريح كرده است.

ما در اين­باره از پيش در همين كتاب در باب حسن سياست و درستي را تدبير اميرالمؤمنين عليه­السلام بحثي مستوفي ايراد كرده­ايم، اكنون نيز در اينجا مطالبي كه مناسب مقام است و در آنجا نياورده­ايم بيان مي­كنيم:

بدان كه سياستمدار در سياست كامل و پخته نيست مگر هنگامي كه هر چه را براي صلاح ملك و استوار كردن پايه­هاي كار و تمشيت امور خود موافق انديش خويش لازم بداند انجام دهد، چه­آنكه راهي كه مي­رود موافق شرع و دين باشد، چه­آنكه نباشد، اگر سياستمدار در امور دنيا بدين­گونه رفتار نكند در كار خود پيروز نمي­گردد و انتظام امورش از هم گسيخته مي­شود.

اما اميرالمؤمنين پاي­بند قيود شرع بود و پيروان خود را نيز به پيروي از دستور شرع فرمان مي­داد بنابراين هر چه را كه به مصلحت شخصي او بود از تدبيرات و حيله­هاي جنگي اگر با موازين دين و شرع توافق نداشت دور مي­انداخت و بدانها عمل نمي­كرد، از اينرو قاعده و روش او در امر خلافت غير از سيره و رفتار ديگران بود كه خود را ملزم به پيروي از مصالح سياسي مي­دانستند. گمان نرود كه از اين گفتار ما نقص و عيبي متوجه عمر مي­شود و ما چنين قصدي داريم بلكه مي­گوئيم عمر مجتهد بود و به قياس و استحسان و مصالح مرسله عمل مي­كرد و استنباط شخصي خود را در احكام كافي مي­دانست و دربار دشمنش از راه حيله و كيد وارد مي­شد و به فرماندهان خود دستور مي­داد كه در مواقع مقتضي فريب و حيله بكار برند. عمر كسانيرا كه به گمان خود سزاوار مجازات مي­دانست با دره و تازيانه تأديب ميكرد و از كيفر كساني كه در واقع مجرم بودند و بايد مجازات مي­شدند ولي در نظر او بي­گناه مي­نمودند صرف­نظر مي­كرد، هم اين كارها را بدليل قوه اجتهاد و استنباط شخصي خود انجام مي­داد ولي اميرالمؤمنين اين­گونه اجتهاد را روا نمي­دانست و فقط باستناد نصوص و ظواهر حكم مي­داد و بر قياس و اجتهاد اعتماد نمي­كرد. علي امور دنيا را بر امور دين منطبق مي­كرد و همه را بيك­نظر مي­نگريست. هيچ چيزي را وضع نمي­كرد و فرونمي­گذارد مگر به حكم قرآن و خبر منصوص، بنابراين روش عمر و علي در خلافت و سياست با هم فرق داشت. بعلاوه عمر مردي درشتخو و سختگير در سياست و علي بردبار و باگذشت بود، از اينرو خلافت آن يك با قوت قرين و خلافت اين يك با نرمي همراه بود. عمر به بلايا و مصائبي كه علي در دوران خلافت روبرو شد، مبتلي نگرديد، بزرگترين ابتلاها فتن عثمان بود كه علي چاره­يي نداشت جز آنكه با ياران و لشكريان خود در آن حادثه با ملايمت رفتار كند، زيرا از اين فتنه اضطراب بزرگي پيدا شده بود. پس از آن فتنه، جنگ جمل و جنگ صفين سپس فتن خوارج نهروان پديد گرديد كه هر يك از آنها مؤثر در آشفتگي و بي­انتظامي امور و گسيخته شدن رشت كارها مي­بود.

هم آهنگي سياست علي(ع) با سياست پيغمبر اکرم(ص)

ابن­ابي­الحديد پس از بيان آنچه ذكر شد، اشاره به سياست و سير پيغمبر اكرم مي­كند و شرح مبسوطي از استاد خود ابوجعفربن ابوزيد حسني نقيب بصره مي­آورد كه در آن مقايسه ميان سياست پيغمبر و اميرالمؤمنين عليهما­السلام و تطبيق آن دو بر يكديگر شده است. ابوجعفر چنين گفته است:

كساني كه از هر دو سيره: سير پيغمبر اكرم و رفتار يارانش در زمان حيات با او و سياست اميرالمؤمنين و سياست و رفتار يارانش با وي در زمان زندگيش، آگاه باشند فرقي ميان آن­دو نمي­بينند. چنانكه كار علي عليه­السلام در زمان خلافت همواره به سبب مخالفت و سركشي و فرار يارانش به سوي دشمن و بسياري جنگها و فتنه­ها آشفته و پريشان بود، هم چنين پيغمبر صلي­الله­عليه و آله در زمان حيات هميشه مبتلي بود به نفاق منافقان و آزار رساندن آنان بوجود مبارك او و مخالفت كردن اصحابش باوي و گريختن بعضي از آنان به سوي دشمنان و بسياري جنگها و فتنه­ها. قرآن­كريم پر است از آياتي كه در آنها از منافقان و آزار رساندن آنان شكايت شده است، چنانكه بسياري از سخنان علي نيز مشتمل بر شكايت از ياران منافق و تألم از آزار ايشان و سركشي و مخالفت آنان باوي مي­باشد. (مؤلف در اينجا آيات بسياري از قرآن­كريم كه از منافقان و آزار رساندن آنان به رسول اكرم ياد شده است شاهد مي­آورد. هم­چنين از آياتي كه دلالت دارد بر طمع آنان به غنائم جنگي و سستي و خودداري از شركت در جنگ و تخلف از دستورات پيغمبر و نظاير آنها مثالهايي از آيات قرآن نوشته است. نيز شواهد تاريخي بسياري ذكر كرده است كه گروهي از ياران پيغمبر در برابر آن حضرت گستاخي و جسارت مي­ورزيدند و از دستورات او سرپيچي مي­كردند از آن جمله: در جنگ احد همان دورويان از جنگ گريختند و او را در دسترس دشمن گزاردند و خود بالاي كوه رفتند چنانكه دشمنان صورت او را زخمي و خوني كردند و دندان پيشين او را شكستند و به كلاه خود او ضربتي زدند كه پاره­هاي آهن به سرش فرو رفت و از اسب در ميان كشتگان فرو افتاد و او آنان را به ياري مي­طلبيد و به سوي خود مي­خواند و كسي جوابش نمي­داد مگر آن كس كه بمنزل خود او بود و كمال اختصاص را بوي داشت- مقصود علي عليه­السلام مي­باشد- بعقيد ابوجعفر نقيب پيغمبر اكرم تا همان روزهاي آخر زندگي با منافقان ياران خود كه در دل انديشه­يي داشتند و به زبان خلاف آن را آشكار مي­كردند در جدال و جهادي شديد بود و رنج مي­برد. آخرين مثال را براي سرپيچي مخالفان از دستور وي، داستان اندوهبار پيش از رحلت آن بزرگوار را ذكر مي­كند كه براي رفع اختلاف بعد از خود فرمود: قلم و دواتي بياوريد تا چيزي بنويسم كه هرگز گمراه نشويد. دريغا كه باز هم دستورش را اجرا نكردند. اي كاش بهمان تخلف از دستور بسنده مي­كردند و نمي­گفتند آنچه گفتند كه صفحات تاريخ از آن سياه است)

بعقيد ابوجعفر نقيب: اسلام در دل بيشتر ياران پيغمبر استوار نشد و شيريني آن را بچشيدند مگر پس از مرگ پيغمبر كه مسلمانان در جنگها پيروز شدند و بسياري از كشورهاي پرثروت و بزرگ را گشودند و غنائم و اموال فراوان از جنگها به دست آوردند و بازار كسب و تجارت گسترده شد، طعم زندگي گوارا را چشيدند و به لذات دنيا پي بردند، جامه­هاي نرم پوشيدند و خوراكهاي لذيذ خوردند، از زنان و كنيزكان رومي تمتع بردند و خزائن كسري را مالك شدند، آن زندگي سخت و خشن و خوردن سوسمار و خارپشت و موش­صحرائي و پوشيدن جامه­هاي پشمين و كرباسين بدل به زندگي مرفه و خوردن لوزينه و فالوده و پوشيدن حرير و ديباج شد، اين امور باعث گرديد كه اسلام در دل آنان جاي گيرد و چون پيغمبر آنان را به اين فتحها و تصرف گنجهاي كسري و قيصر وعده داده بود، اكنون به درستيِ دعوت و راستيِ رسالت او استدلال مي­كردند و مقام وي در نظر آنان بزرگ شد و شكها و نفاق استهزاء مبدل به يقين و ايمان و اخلاص گرديد....

چنانكه پيغمبر در پاره­يي از جنگها شكست خورد و در بسياري از جنگها پيروز شد، علي عليه­السلام نيز در جنگ جمل پيروز گرديد و در جنگ صفين وضع قواي دو طرف همانند بود، رؤسائي از لشكر معاويه كشته شدند و سران و بزرگاني از لشكر علي و هر دو لشكر بي­آنكه يكي پيروز و ديگري مغلوب شود، پس از داستان حكمين، از هم جدا شدند، پس از جنگ صفين جنگ نهروان پيش آمد كه علي پيروز شد. از امور شگفت­انگيز آن است كه نخستين جنگ رسول اكرم جنگ بدر بود كه پيغمبر در آن پيروز شد و اولين جنگ علي جنگ جمل بود كه در آن علي غلبه يافت. پس از آن براي علي در جنگ صفين، بر اثر حيل عمروعاص داستان سوزناك عهدنام صلح (بواسطه اينكه به دستور معاويه و عمر و قرآنها را به سرنيزه كردند) و رأي حكمين پيش آمد و براي رسول خدا نيز در جنگ حديبيه نظير آن اتفاق افتاده بود. در اواخر زندگي علي عليه­السلام پسر ابوسفيان مدعي خلافت شد، چنانكه در اواخر حيات پيغمبر اكرم صلي­الله عليه­وآله مسيلم كذاب و اسودعنبسي دعوي پيغامبري كردند. پيغمبر جز در جنگ حنين در ساير جنگها فقط با قريش جنگيد، علي عليه­السلام نيز جز در جنگ نهروان در ديگر جنگها با قريش جنگ كرد. علي به سبب ضربت شمشير شهيد شد و پيغمبر بواسطه سمي كه بوي خورانده بودند شهادت يافت.

پيغمبر تا خديجه، كه مادر فرزندانش بود، حيات داشت زن ديگري بهمسري اختيار نكرد و علي نيز تا فاطم ­زهرا مادر گرامي­ترين فرزندانش زنده بود همسر ديگري نگرفت. پيغمبر در سن شصت­و­سه سالگي از جهان رحلت كرد و علي نيز در همان سن به شهادت رسيد.

از جهت خصايل و سجاياي اخلاقي و فضائل روحي نيز هر دو بزرگوار بهم شبيه بودند. پيغمبر شجاع بود علي شجاع بود، آن يك در فصاحت و بلاغت مانند نداشت و اين يك نيز در شيوايي و رسايي كلام آيتي بود. هر دو سخاوتمند و بخشنده و آگاه به شرايع دين و فقه و احكام الهي بودند. هر دو به زينت زهد و پارسايي و پرهيزگاري در امور دنيا آراستگي داشتند وحطام و ذخاير دنيوي و لذايذ و خوشيهاي آن را رها كردند. هر دو بزرگوار مستغرق در عبادت و نماز بودند. هر دو فرزندزاد عبدالمطلب و پدرانشان برادر از يك پدر و مادر بودند، برخلاف ساير فرزندان عبدالمطلب كه با هم از يك پدر و مادر نبودند.

پيغمبر در دامن عم بزرگوار خود ابوطالب تربيت يافت و بزرگ شد و علي در دامن پسرعم خود پيغمبر اكرم بنابراين پيغمبر اخلاق و صفات عاليه خود را از ابوطالب اقتباس كرد و علي عليه­السلام از پيغمبر اكرم و پدرش ابوطالب. پيغمبر و علي بر يك خوي و سرشت و داراي نفسي مشترك بودند و ميان آنان فرقي وجود نداشت جز آنكه رسول خدا اختصاص به رسالت و وحي داشت و در ساير خصائص و خصائل هر دو بزرگوار يكسان بودند، از اينرو پيغمبر به علي فرمود:

انت مني بمنزلة هارون من موسي الا انه لا نبي بعدي...

ابن­ابي­الحديد پس از نقل اين مطالب از استاد خود ابوجعفر، دربار شخصيت آن دانشمند و درستي و استواري عقايد او چنين افزوده است:

و ابوجعفر نقيب رحمة­­الله­عليه مردي بود پردانش و صحيح­العقل و باانصاف در جدل و دور از تعصب در مذهب، زيرا وي با آنكه علوي بود به فضائل صحابه اعتراف داشت و بر شيخين (ابوبكر و عمر) ثنامي گفت...

از آنچه گفته شد فرق ميان سياست و تدبير نبوي و علوي و سياست و تدبير معاويه و عمر­وعاص و ساير سياستمداران دنيا معلوم گرديد و روشن شد كه سياست و روش پيغمبران و امامان مقيد به قيود شرع و عقل و اخلاق است در صورتي كه در مكتب سياستمداران دنيا هدف فقط رسيدن به مقصود است و هيچ مانع شرعي و اخلاقي و عقلي در مكتب و مذهب آنان قابل توجه نيست، اين همان مكتبي است كه در قرون اخير، ماكياول ايتاليايي از نامداران و پيشوايان آن مكتب بشمار مي­آيد.

در اينجا مناسب است دربار سنجش دو مكتب سياست اين نكته يادآوري شود كه:

نتايج سياست دنياخواهان گرچه زودتر بدست مي­آيد و سياستمداران جهاندار بيشتر و زودتر به هدفها و مقاصد مادي خود مي­رسند ولي اگر با ديدي وسيع­تر به امور جهان بنگريم و ظروف زمان و مكان را به چند سال زندگي انسانها و چند جاي معدود كه محل فعاليت و سياستمداري آنان بوده است محدود نكنيم و نمونه­هاي بسياري از سياستهاي آميخته به شرايط و قيود شرع و عقل را با سياستها و تدابير دنيوي محض از نظر نتيجه­گيري گسترده­تري در زمان و مكان وسيع­تري به سنجيم مي­بينيم آثار سودمند و اجتماعي نوع اول قابل مقايسه با نوع دوم نيست. سياستهاي آميخته با حيله و انديشه­هاي غيرانساني ممكن است در زمان و مكان محدودي آثار و نتايج موقتي و سطحي ببار آورد و در مدت كوتاهي از ميان برود و اكثر اوقات عكس­العمل آنها ظاهر شود، در صورتي كه نتايج سودمند و جهاني نوع اول جاويدان و شامل جهان بشريت است و محدود به زمان و مكان محدود و معيني نمي­باشد. بهترين شاهد و نمونه­ در تاريخ: سياست و روش رسول اكرم و ابوجهل و ابوسفيان و سياست و تدبير علي عليه­السلام و معاويه و سياست حسين­بن­علي و يزيدبن معاويه و هزاران نمونه از اين مثالهاست كه تاريخ در سين خود ضبط كرده است. اين دو نمونه مصداق كامل: جولة­ الباطل ساعة­ و دولة الحق الي قيام­الساعة مي­باشند.

پاسخ اعتراضات بر سياست علي(ع)

اكنون مي­پردازيم به جواب پاره­اي از اعتراضاتي كه بر سياست و تدبير علي وارد شده و در آغاز اين گفتار به برخي از آنها اشاره شد.

الف- اعتراض يكم و پاسخ آن: اين اعتراض مربوط به داستان شوراي شش نفري بود كه عبدالرحمن عوف دست خود را به سوي علي دراز كرد و گفت: با تو بيعت مي­كنم به شرط آنكه پيماني استوار به بندي كه موافق كتاب خدا و سنت پيغمبر و سير شيخين رفتار كني و علي در جواب گفت: بر وفق كتاب خدا و سنت پيغمبر و علم و رأي خود رفتار مي­كنم.

همين جمله را با همان شرط به عثمان تكليف كرد و عثمان بي­درنگ پذيرفت و در نتيجه عبدالرحمن با عثمان بيعت كرد. معترضان كه شعاع ديدشان فقط حفظ منافع شخصي و مادي و مصالح خصوصي و زودگذر است، مي­گويند سياست مقتضي بود كه علي شرط عبدالرحمن را، مانند عثمان، بپذيرد تا خلافت كه حق وي بود نصيب او گردد.

اين اعتراض با نظر واقع­بين به چندين دليل وارد نيست، اينك به برخي از آن ادله:

1- بنابر مذهب شيعه، چون علي عليه­السلام معتقد بود كه به تصريح رسول اكرم خلافت حق اوست و ديگران غاصب مي­باشند، بنابراين نمي­توانست سير آنان را كه مستلزم تأييد ضمني خلافت آن دو بود تصويب كند.

2- از نظر اهل سنت نيز چون علي عليه­السلام خود را مجتهد مي­دانست، و هم مذاهب اسلامي به فراواني علم و اجتهاد و استحكام رأي و قضاء او معترفند، نبايد از ديگران تقليد كند، زيرا بر فرض آنكه شيخين نيز مجتهد بودند، بر مجتهد تقليد مجتهد ديگر روا نيست.

3- اگر در اين موضوع بيشتر به تحقيق و تحليل بپردازيم، در سير شيخين با هم اختلاف بسياري مي­بينيم، چنانكه في­المثل ابوبكر مردي ملايم و بردبار بود و عمر مردي خشن و باهيبت ابوبكر هنگامي كه خالدبن وليد، مالك بن نويره را كه مردي مسلمان بود كشت و شب همان روز با زنش زفاف كرد، او را بخشيد و امارتش را ابقاء كرد و ديه خون مالك را از بيت­المال داد ولي عمر معتقد بود كه خالد به جرم قتل مردي مسلمان و رئيس قبيله بايد كيفر و قصاص شود. ابوبكر كه خودش از راه شوراي سقيفه بني­ساعده به خلافت رسيده بود، تعيين جانشين را با انتخاب مردم واگذار نكرد و عمر را بجانشيني برگزيد لكن عمر با تدبير و دوربيني خاصي، شوراي شش نفري را براي تعيين جانشين برگزيد.

هر كس سير خليف اول و دوم را مطالعه كند از اين­گونه اختلافات در سير آن دو فراوان مي­بيند. بنابراين شرط عبدالرحمن عوف بجانشين شيخين كه بر سيرت آن دو رفتار كند شرطي غيرمعقول و نادرست بود، زيرا عمل به سير يكي از آن دو مخالفت با سير ديگري داشت و رعايت آن شرط جمع ميان ضدين بود. بعلاوه چنانكه در قسمت 2 اثبات شد، مجتهد نبايد از مجتهد ديگري تقليد كند و به يقين كسي كه بعنوان خليفه برگزيده مي­شود، چون بر جان و مال و هم شوؤن مسلمانان حكومت مي­كند بايد مجتهد باشد و برأي و اجتهاد خود عمل كند. بهمين دليل وقتي كه ابوبكر عمر را بجانشيني تعيين كرد از وي نخواست كه به سير او عمل كند، هم­چنين عمر چنين شرطي را به جانشين خود تكليف نكرد و عثمان نيز كه سه بار سوگند غليظ خورد كه بر سيرت شيخين عمل خواهد كرد، پس از استقرار در خلافت سير هيچيك از آن دو را سرمشق خود قرار نداد زيرا نه ابوبكر و نه عمر هيچكدام خويشاوندان خود را بر دوش مردم سوار نكردند و هم اختيارات خود را بيك تن از خويشاوندان خود واگذار نكردند چنانكه عثمان هم اختيارات خود را به مروان بدنام و بداعتقاد، خويشاوند خود و بزرگ بني­اميه تفويض كرد و در نتيجه همين سوءتدبير و دخالتهاي نارواي مروان در تمام امور مسلمانان و در كارهاي خلافت، فتن پرماجراي عثمان در تاريخ پيدا شد.

4- تركيب اعضاي شورا با نظري دورانديش و حسابي دقيق انجام يافته بود و از همان اول معلوم بود كه چه كسي از ميان شش نفر بخلافت برگزيده خواهد شد زيرا در صورت برابري آراء رجحان با طرفي بود كه عبدالرحمن عوف خويشاوند و داماد عثمان بدان طرف گرايش پيدا كند.

در ابتداي همين گفتار، مكالم ميان علي و عمش عباس دربار چگونگي شورا و اينكه علي عليه­السلام را بهره­يي از شورا نخواهد بود آورده شد، حتي عباس و چند تن از بني­هاشم چون نتيجه شورا را مي­دانستند، علي را از شركت در آن منع كردند ولي علي به منظور اتمام حجت، در شورا شركت كرد. با اين فداكاري خواست آنچه را مخالفانِ با خلافت او به پيغمبر نسبت داده بودند كه نبوت و امامت هر دو در بني­هاشم نبايد جمع شود، رد كند، زيرا عمر او را يكي از شش تن كه شايستگي خلافت دارند معرفي كرده بود و ممكن بود كه وي از ميان جمع برگزيده شود.

بنابر آنچه گفته شد سياست درست و عميق در مورد شرط عبدالرحمن همان بود كه علي انجام داد زيرا عبدالرحمن آن شرط غيرمتعارف و معمول را فقط بدان جهت اضافه كرد كه آشنا به اخلاق علي بود و مي­دانست آن شرط را نمي­پذيرد و از اين راه قصد دروني او انجام مي­يابد. بر فرض آنكه علي آن شرط را مي­پذيرفت باز عبدالرحمن و طرفدران ديگر عثمان موانع ديگري در پيش­پاي علي مي­گذاردند كه وي از قبول خلافت خودداري كند. با توجه به اين حقيقت اگر علي آن شرط را مي­پذيرفت باز هم خلافت به وي نمي­رسيد ولي كاري بر خلاف شرع و عقل و روش و اعتقاد خود انجام داده بود كه موجب بدنامي مي­شد و اين دور از شأن و سياست علي است.

ب-پاسخ اعتراض دوم: خلاص اين اعتراض اين است كه چرا علي پس از رسيدن بخلافت، پيش از آنكه بر كارها مسلط شود، بي­درنگ معاويه، بزرگ و رئيس بني­اميه را، كه در شام، بواسطه بيست سال فرمانروايي نفوذ فراوان داشت و در سياست و تدبير اعجوب روزگار بود، از كار بر كنار كرد و گوش به نصيحت ناصح خيرخواهي چون ابن­عباس و راهنماي سياستمداري مانند مغيرة­بن­شعبه نداد؟ ابن عباس چون معاويه را به خوبي مي­شناخت و مي­دانست به آساني دست از مطامع و مقاصد خود برنمي­دارد، به پسرعم خود علي گفت: معاويه را ماهي مهلت ده و پس از آن عمري او را از كار بركنار كن. مغيرةبن­شعبه نيز علي را به همين­گونه راهنمايي كرد و گفت صلاح آن است كه در آغاز كار، با مشكلات فراواني كه وجود دارد، عزل معاويه را بر مشكلات ديگر نيفزايد. مدتي او را مهلت دهد، پس از آنكه كارها روبراه شد او را عزل كند.

در جواب اين معترضان بايد يادآوري شود كه ديگران معاويه را مانند علي نمي­شناختند و از بغض و دشمني باطني معاويه نسبت به علي بلكه نسبت به خود پيغمبر و هم بني­هاشم آگاه نبودند. معاويه فرزند ابوسفيان، پيرو بزرگ قريش كه هر دو چند سال پيش از رحلت پيغمبر ناگزير در ظاهر به اسلام گرويده بودند تا جان و مالشان در پناه اسلام محفوظ بماند و هميشه در انديشه برگشت برياست پيشين و تجديد دوران جاهلي بودند، فقط بمنظور رسيدن بمقاصد خود، شام را بعنوان فرمانروايي از جانب خليفه، بدست آورد و در مدت دراز حكومت بر آن سرزمين آباد (مدت خلافت خلفاي سه­گانه) پاي خلافت يا بتعبير درست­تر سلطنت را براي خود و خاندانش پي­ريزي و استوار كرد، بنابراين اگر علي او را در آغاز خلافت، چنانكه ابن­عباس از راه خيرخواهي و مغيره شعبه از راه شيطنت و دورويي راهنمايي كردند، در كار خود ابقاء مي­كرد اين مهلت موجب آن نمي­شد كه پس از آن معاويه دل از فرمانروايي شام بركند و دستور عزل خود را از جانب بزرگترين دشمنان خود يعني علي، كه بسياري از خويشاوندانش بدست او كشته شده بودند، به­پذيرد، جز اينكه اگر او را ابقا مي­كرد، بهان بزرگي بدست او مي­آمد، و علاوه بر بهانه­هاي ديگر از قبيل خونخواهي عثمان، اكنون دليل ديگري هم به چنگ مي­آورد و هنگامي كه بعداً علي عليه­السلام در صدد عزل او برمي­آمد اعتراض مي­كرد كه اگر من شايستگي نداشتم چرا ابقا شدم و اگر شايستگي دارم چرا بركنار شوم؟ و به يقين دستور عزل را نمي­پذيرفت و در اين مدت وضع خود را در برابر علي عليه­السلام استوارتر و خود را براي مبارزه آماده­تر مي­كرد. اينك در اينجا به برخي از دلايل و اسناد تاريخي كه انديشه و طمع معاويه را در رسيدن به خلافت و سلطنت روشن مي­سازد اشاره مي­كنيم:

يك- پس از آنكه علي عليه­السلام، با آن همه مشكلاتي كه در هنگام بيعت با وي روبرو بود، دعوت مسلمانان را پذيرفت و سنگيني بار خلافت را بدوش كشيد، با روشي كه متناسب با شخصيت او بود، خواست خلافت اسلامي را به مجراي اصلي خود برگرداند و كارها را بر روش راه مستقيم حق و ديني انجام دهد و آشفتگيها و نابسامانيها كه در جامعه اسلامي، بر اثر سوءتدبير سلف خود، پيدا شده بود برطرف سازد، از اينرو در صدد برآمد كه دست فرمانروايان ستمگر و نادرست را از جان و مال و ناموس مسلمانان كوتاه كند و فرمانرواياني عادل و درستكار بجاي آنان برگمارد فرمانرواياني امثال معاويه علاوه برنادرستي به اطاعت علي در نيامده بودند و باوي بيعت نكرده بودند و اين فرمانروايان همان كسان بودند كه از چند سال پيش موجب نارضايتي عموم مسلمانان و شكايت آنان به خليفه وقت شده بودند و چون خليفه در حفظ و ابقاء آنان، كه بيشتر ايشان از سران بني­اميه و خويشاوندان او بودند، سماجت و لجاج ورزيد، سرانجام شورش منتهي به قتل او و آن­همه فتنه و آشوب گرديد. بنابراين اكنون كه علي، مرد حق و استوار در دين، زمامدار خلافت شده است بايد بي­درنگ درصدد قلع اين مواد فساد برآيد و چون داير حكومت معاويه از همه بيشتر و رفتار شاهانه و دور از اسلام او از همه نمايان­تر بود از اينرو نخستين فرمان عزل به نام او صادر گرديد. عقل و شرع و تدبير نيز همين سياست را تصويب مي­كند.

مسلم بود كه معاويه، با آن­همه آرزوي فرمانروايي و تجديد رياست دوران جاهلي، فرمان علي را نمي­پذيرد و بيشتر درصدد استحكام كار خود برمي­آيد. نتيجه همين بود. معاويه فرمان علي را نه­پذيرفت و در مقابل نامه­يي به علي نوشت و مطالبه قصاص كشندگان عثمان را كرد و از علي خواست كه تمام مسلماناني كه در قتل عثمان به نحوي شركت كرده بودند به وي بسپارد.

مقصود معاويه به راستي خونخواهي عثمان نه بود، چنانكه در زمان زنده بودن عثمان به ياري او برنخاست، مقصود اصلي او از اين سخن فريبند حق­نما و باطل­گراي اين بود كه با اين دستاويز برگرفتاريها و مشكلات علي عليه­السلام كه در آغاز كار بدانها روبرو شده بود بيفزايد و جانب او را ضعيف كند. كساني كه در كشتن عثمان به زبان و قدم و اقدام كرده بودند بسيار بودند و همه از بزرگان مسلمانان و برخي از اخيار صحابه پيغمبر و صاحبان جاه و مقام و منزلت در اسلام بودند و براي علي ميسور نبود كه آنان را تسليم معاويه كند و مجوزي عقلي و شرعي براي اين عمل وجود نداشت.

معاويه گذشته از اينكه حاضر نشد از علي اطاعت كند، سرانجام خود را براي جنگ با آن امام آماده كرد ولي در همان حال درصدد برآمد كه پيش از مقابل در ميدان جنگ، علي را با حيله­هاي شيطاني و سياستهاي ماكيا ولي ضعيف كند، چنانكه با همان حيله­ها توانست طلخه و زبير وام­المؤمنين عايشه را به جنگ با علي وا دارد و آن همه از مسلمانان را فداي اميال و هوسهاي دنيايي خود كند. با خود حساب كرد كه اگر عايشه و يارانش در جنگ پيروز شوند، دشمن و رقيب اصلي او كه علي باشد از ميان رفته است و وي به مقصود رسيده است و اگر علي در جنگ غالب گردد بر اثر جنگ باندازه­يي از قواي او كاسته خواهد شد كه او بزودي در جنگ بعد كه در انديشه­اش بود پيروز خواهد شد.

نتيجه همان بود كه معاوي داهي پيش­بيني كرده بود، زيرا جنگ جمل در روز دهم جمادي­الآخر سال 36 هـ پايان يافت واز دو طرف جنگ ده­هزار يا بيشتر از جنگجويان كشته شدند .

دو- ابن­ابي­الحديد مورخ و شارح محقق و منتقد نهج­البلاغه، دربار معاويه و اميال و هوسهاي او و درج دها و سياست و مكرها و حيله­هاي فراوان او تحقيقي ارزنده و مستند به نصوص و مدارك معتبر دارد و با صراحت و قاطعيت مي­گويد كه: با هر تدبير و وسيله كه علي عليه­السلام در صدد استماله و جلب معاويه بر مي­آمد و او مهلت مي­داد معاويه با آن همه كينه كه پيش از قتل عثمان و پس از آن از علي داشت و بعلاوه با مقدمات و وسايلي كه براي حفظ حكومت شام و رسيدن به فرمانروايي بر هم كشورهاي اسلامي فراهم كرده بود، بهيچ روي از در سازش با علي در نمي­آمد و با علي بيعت نمي­كرد و جز شمشير هيچ چاره­يي در ميان نبود.

ابن­ابي­الحديد براي اثبات مدعاي خود نامه­هايي كه ميان معاويه و سران بني­اميه از قبيل مروان حكم و عبدالله بن­عامر و وليدبن عقبه و يعلي­بن­اميه و سعيدبن­عاص رد و بدل شده و همچنين نامه­هايي كه معاويه به طلحه و زبير نوشته است، همه را در شرح نهج­البلاغه آورده. از مضمون اين نامه­ها به خوبي روشن مي­شود كه سران بني­اميه كه همه در زمان عثمان حاكم بر ولايتي بودند، معاويه را تحريك و تشويق به زمامداري امويان مي­كنند و دنبال همان افكار جاهلي حكومت و رياست را از آنِ خود مي­دانند. معاويه نيز در نامه­هاي خود همه را به خونخواهي عثمان و جمع شدن در پيرامون خود تحريك مي­كند. اين نامه­ها، چنانكه برخوانند بصير و منصف به خوبي نمايان است، همه مشتمل بن مفاخر و تعصبهاي جاهلي و قبيله­يي است و هيچ نمونه­يي از خصائص و فضائل اسلامي در آنها ديده نمي­شود. از مضامين اين نامه­ها هويدا است كه نويسندگان آنها كه بيشتر آنان از امويان بودند، به اسلام و قرآن و پيغمبر اسلام دلبستگي و عقيده­يي ندارند و اصولا نامي از اسلام و مفاخر اسلام نمي­برند بلكه هدف اصلي آنان رسيدن به حكومت و تفوق بر بني­هاشم رقيب قديمي خود مي­باشد.

در نامه­يي كه مروان به معاويه حاكم شام و يعلي­بن­اميه حاكم يمن در هنگام محاصر عثمان، بوسيل دو بريد مي­فرستد، در آغاز نامه از مفاخر بني­اميه سخن مي­گويد و در آخر نامه اشعاري در همين زمينه مي­نويسد كه به خوبي مقاصد او را آشكار مي­سازد. اين دو بيت در آخر اشعار همان نامه است:

مفاد اين است كه: اگر شما دو تن، معاويه و يعلي­بن­اميه، از طلب آنچه به شما ارث رسيده است كوتاهي ورزيد، ديگر در هم دوران زندگي ما را حرفي نخواهد بود.

در هر شهري با خواري و زبوني زندگي خواهيم كرد و زبوني و غم و ضعف ما آشكار خواهد شد.

چنانكه از فحواي اين اشعار روشن است، امويان دنبال همان انديشه­هاي دوران جاهلي، در عصر اسلام نيز براي خود حقي ارثي قايل بوده­اند و فرمانروايي بر كشورهاي اسلامي را ارث خود مي­دانسته­اند.

هم كساني كه معاويه براي آنان نامه نوشت و آنان را به خونخواهي عثمان و مخالفت با علي و بدست آوردن حكومت اسلامي و طرفداري از خودش تحريض كرد به او پاسخ مساعد دادند و آنان نيز او را به پي­گيري مقاصد تشويق كردند، فقط سعيدبن­عاص كه از سران بني­اميه بود از كساني بود كه از حق و اسلام و منطق عقل و دين طرفداري مي­كرد، در پاسخ نام معاويه او را از طريق منطق عقل و اسلام نصيحت و راهنمايي و از دعاوي نادرست و اغراض پليدش منع كرد و راه راست حق را به وي نشان داد.

از آنچه گفته شد جاي شبهه و ترديدي باقي نمي­ماند كه علي عليه­السلام در عزل معاويه در آغاز كار كاملا از روي سياست و تدبير و مآل­انديشي اقدام فرمود و اگر، چنانكه معترضان گفته­اند، به وي مهلت مي­داد، كاري بر خلاف سياست، خاصه سياست نبوي و علوي مي­بود.

سه- علت ديگري كه ابن­ابي­الحديد دربار تعجيل علي عليه­السلام در عزل معاويه آورده است كه از هر جهت منطقي و معقول و موافق موازين شرع و عقل مي­باشد، اين است كه: يكي از اموري كه موجب خشم و شورش مسلمانان بر عثمان گرديد اين بود كه معاويه را، با آن همه ستم و بي­عدالتي و مخالفت با احكام دين، در فرمانروايي شام آزاد گذارده بود. هنگامي كه معترضان نزد او آمدند كه معاويه را عزل كند، عثمان بهانه آورد كه عمر پيش از او وي را در فرمانروايي شام ابقا كرده بود. مسلمانان عذر او را نه­پذيرفتند و جز به عزل معاويه رضايت ندادند و چون عثمان به تحريك مروان و ساير مشاورانش، به خواست مسلمانان توجهي نكرد، آمد به سرش آنچه آمد.

اينك كه مسلمانان عثمان را بواسط همين­گونه سستيها و بي­اعتنائيها بامور مسلمانان با آن وضع فجيع به قتل رساندند و علي عليه­السلام را كه مظهر حق و عدالت و دشمن ستمكاران و بي­دينان است به خلافت برگزيده­اند و انتظار دارند كه خرابيهاي زمان عثمان را ترميم و دست نابكاران را از امور مسلمانان كوتاه كند چگونه مي­توان از وي انتظار داشت كه با فرمانروايان نالايق و ستمكار دوران عثمان سازش و مدارا كند؟ علي از هم مردم به نادرستي معاويه و سهل­انگاري او در كار دين و اغراض فاسد او آشناتر و از اين­جهت نسبت به فرمانروايي او بيشتر كراهت داشت، اينك اگر در آغاز امر به فرمانروايي معاويه در شام رضايت دهد و او را در آنجا ابقا كند آيا كار خود را با همان امر نادرست شروع نمي­كرد كه بهمان دليل كار عثمان پايان يافت و منتهي بخلع و قتل او شد؟ به علاوه علي كه جز در راه حق و طريق مستقيم گامي برنمي­داشت، هرگز روا نمي­دانست كه به مسلمانان بگويد: عقيده دروني من نيز مانند شما بر عزل معاويه است ولي هنگامي كه كارها روبراه گردد و مسلمانان همه زير فرمان من در آيند لكن فعلا بايد با او از راه سياست و حيله رفتار كنم و او را در فرمانروايي بطور موقت ابقا كنم. معاذالله كه علي، مرد حق و عدالت محض و مظهر شجاعت و تقوي، از اين­گونه سياستها پيروي كند. بر فرض آنكه چنين كاري مي­كرد معاويه آگاه مي­شد و در كار خود با تدبيرو احتياط بيشتر عمل مي­كرد.

چهار- گفتگويي كه ميان ابن­عباس و مغيرة­بن­شعبه، در مجلس معاويه، رد و بدل شد، به خوبي علت عزل معاويه را روشن مي­سازد.

مغيرة، در مقام ستايش از خود و نكوهش از علي عليه­السلام به ابن­عباس گفت: همانا به خدا سوگند من به علي نصيحت كردم (دربار مهلت دادن به معاويه) ولي او به رأي خود عمل كرد و راه خودخواهي و خودكامگي پيش گرفت و در نتيجه پايان كار به زيان او تمام شد.

ابن­عباس در جواب مغيره چنين گفت: به خدا قسم اميرالمؤمنين، به انواع رأي، و طرق حزم و جريان امور آگاه­تر از اين بود كه مشورت ترا در آنچه خدا نهي كرده است بپذيرد... آيا براي او روا بود كسي را كه نزد او مورد ثقه و اعتماد و داراي امانت نه بود بر جان و مال مسلمانان فرمانروا كند؟ هرگز! هرگز! او داناتر بود به فرائض خدا و سنت پيغمبر از اينكه در باطن چيزي بينديشد و در ظاهر به­گون ديگر رفتار كند، مگر در حال تقيه و آن هنگام زمان تقيه نبود، زيرا حق آشكار و عقيده استوار و ياران فراوان بودند او در كار خدا مانند شمشير قاطع عمل مي­كرد: پرهيزگاري و اطاعت از پروردگار را بر آراء مردم دنيا برمي­گزيد.

ج-پاسخ اعتراض چهارم يكي ديگر از اعتراضات به علي اين بود كه چرا به طلحه و زبير اجازه داد كه بعنوان عمره از مقر خلافت و از دسترس او خارج شوند و با فتنه­جويان ديگر همداستان گردند و جنگ جمل را كه در آن بيش از ده­هزار تن از مسلمانان كشته شدند برپا كنند. در صورتي كه سياستمداران در اين موارد اين­گونه افراد با نفوذ و مشكوك را نزد خود نگه مي­دارند و اجاز خروج از مقر فرمانروايي نمي­دهند. علي نيز چنين حق و اختياري داشت و از حق خود استفاده نكرد با اينكه هم علي و هم بيشتر ياران او كم و بيش از انديشه­هاي فاسد و مقاصد ماجراجويان آن دو آگاه بودند، از اينرو هنگامي كه آن دو به بهان سفر عمره نزد امام آمدند و دستوري خواستند، فرمود: والله ماتريد ان العمرة و انماتريدان الغدرة، به خدا سوگند شما آهنگ عمره نداريد بلكه قصد خيانت داريد.

پاسخ اين اعتراض برمي­گردد به آنچه از پيش دربار سياست مردان دنيا و طالبان جاه و مقام و مردان دين و پيروان حق و عدالت گفته شد. علي هرگز گامي از جاده شرع و عقل فراتر نمي­گذارد. بنابراين هرگز كساني را كه هنوز مرتكب جرمي نشده­اند كيفر نمي­كرد و قصاص پيش از جنايت را روا نمي­داشت. تكليف ديني و عقلي امام آن بود كه آن دو را از انديشه­هاي ناشايست و كارهاي فتنه­انگيز و شكستن پيمان و بيعت از خدا بترساند و اين كار را كرد ولي هرگز، نه از راه شرع و نه از ديد سياست، حبس و اقامت اجباري آن دو را در نزد خود جايز نمي­دانست. اما از نظر شرع مجازات براي كاري كه انجام نيافته است روا نيست و اما از ديد سياست اگر آن دو را متهم مي­كرد با سابق طولاني ايشان در اسلام و اينكه هر دو از بزرگان مهاجران بودند موجب گريزاندن مردم از پيرامون خود و دراز شدن زبان آنان به نكوهش وي مي­شد.

زيرا مردم مي­گفتند او به فرمانروايي و پيشوايي خود اطمينان ندارد از اين­جهت بزرگاني را امثال طلحه كه نخستين كسي بود كه با وي بيعت كرد و زبير كه تا آن تاريخ هميشه جزء هواداران او بود مورد تهمت قرار مي­دهد. اگر آن دو را حبس مي­كرد به يقين گروه بيشماري از اطاعت او سر مي­زدند و از پيرامونش متفرق مي­شدند.

در اينجا باز اعتراض ديگري در برخي از اذهان خلجان كرده است: چرا علي خواسته­هاي طلحه و زبير را كه هر دو از سران و رؤساي صحابه بودند و حفظ و طرفداري آنان كمال اهميت را داشت انجام نداد تا از گزند كارهاي مخالفت­آميز آنان در امان بماند.

سياست و مصلحت چنان اقتضا داشت كه يكي از آن دو را حاكم عراق و ديگري را والي مصر يا بصره كند تا هر دو از وي خشنود باشند و به زيانش قدمي برندارند.

جواب اين اعتراض آن است كه علي كسي نبود كه در پيشوايي و خلافت خود مغلوب و محكوم ديگران باشد و از خلافت به اسم آن قناعت كند. براي حفظ خلافت، برخلاف عقيد خود و دستور خدا آمال و هوسهاي مردم دنياخواه را برآورد و از روي كراهت و اجبار فرمانروايي شهرهاي اسلامي را به جمعي از متنفذان و پولداران و طالبان جاه و مقام بدهد.

هيچيك از خلفاي پيش از او نيز هرگز خود را مطيع و فرمانبر ديگران قرار ندادند، حتي عثمان كه از اسلاف خود ملايم­تر و كم­تدبيرتر بود باز با آن همه شكايتي كه از فرمانداران نادرست و متجاهر بفسق و ستمگر وي مي­شد، حاضر نشد هيچكدام را عزل كند، بنابراين چگونه از مثل علي با آن همه صلابت در دين و استحكام در عقيده و ايمان و پرهيزگاري و پارسايي مي­توان انتظار داشت كه برخلاف عقيد خود كساني را كه طالب جاه و مقام و مال و منال دنيا هستند بفرمانروايي برگزيند و آنان را بر جان و مال و ناموس مسلمانان مسلط كند؟

پاسخ اعتراض چهارم: خلاص اين اعتراض اين بود كه چرا علي، هنگامي كه ابوسفيان پس از رحلت پيغمبر و پيش از آنكه مردم به ابوبكر بيعت كنند، نزد وي آمد و گفت دستت را دراز كن تا با تو بيعت كنم، علي به وي جواب رد داد و گفت: تو در دل انديشه­يي داري كه ما با تو در آن هم­آهنگ نيستيم؟ در صورتي كه اگر پيشنهاد ابوسفيان، بزرگ و شيخ قريش و رئيس معروف بني­اميه را، در آن­هنگام مي­پذيرفت به يقين هم مسلمانان با او بيعت مي­كردند.

جواب اين اعتراض نيز بسيار روشن است، زيرا اميرالمؤمنين و هم مسلمانان واقعي به خوبي ابوسفيان و امويان را مي­شناختند و مي­دانستند كه بيشتر آنان، پس از آن همه آزار كه به پيغمبر رساندند و چندين بار بسركردگي ابوسفيان و ابوجهل و معاويه و ديگران با مسلمانان جنگيدند و به تحريك هند زن ابوسفيان و مادر معاويه عم بزرگوار و شجاع پيغمبر حمز سيدالشهداء كشته شد و جگرش را هند در دهان گذارد و جويد، سرانجام بر اثر نيرو گرفتن اسلام به ظاهر اسلام را پذيرفتند تا مال و جانشان در امان باشد ولي در دل به قرآن و اسلام و پيغمبراسلام عقيده نداشتند و ايمان نياورده بودند.

ابوسفيان و معاويه چند سال پيش از رحلت پيغمبر اسلام ناگزير اسلام را پذيرفتند ولي ايشان و جمعي ديگر مانند آنان كه هنگام فتح مكه به سبب مهرباني و گذشت و بخشايش پيغمبر از اسيري و بندگي آزاد شدند نام و نشان طلقا (آزاد شدگان) بر آنان گذارده شد و اين نام و شهرت با خفت و تحقير همراه بود.

هنگامي كه عثمان، از خاندان بني­اميه، به نحوي كه در همين گفتار اشاره شد بخلافت رسيد و امويان در خانه او جمع شدند و به شادي پرداختند، چون مجلس از بيگانگان تهي شد، ابوسفيان پرسيد بيگانه­يي در خانه نيست؟ گفتند نه. آن جملات معروف كفرآميز خود را بر زبان راند: يا بني اميه تلقفوها تلقف الكره فوالذي يحلف به ابوسفيان ما من عذاب و لا حساب... اي فرزندان اميه با خلافت همچون گويي بازي كنيد، سوگند به آنكس كه ابوسفيان به وي سوگند مي­خورد (به خوبي معلوم مي­شود كه معتقد به خداي يگانه نبوده است) نه عذابي است و نه حسابي...

علي عليه­السلام ابوسفيان را چنانكه در باطن بود مي­شناخت و مي­دانست كه او به اسلام و قرآن و رسول اكرم عقيده ندارد بلكه دشمن است تمام توجه و انديش او در اين هدف متمركز بود كه دوباره اوضاع دوران جاهليت باز گردد و وي و خاندانش مانند سابق بر مردم فرمانروايي كنند و هر چه دلشان خواسته انجام دهند و مقيد به قيود دين و شرع نباشد.

سخناني را هم كه علي عليه­السلام دربار خلافت و بيعت با او ايراد كرد از چنان فكر و باطني تراوش كرده بود و نقشه­هاي شومي را در برداشت از اين جهت اميرالمؤمنين به وي فرمود: «تو كاري در انديشه پنهان­داري كه ما با چنان كارهايي سازش نداريم» و او را نزد خود راند.

مقتضاي سياست و دورانديشي نيز همين بود، زيرا علي كه داراي آن همه فضائل و خصائل عاليه بود و همه او را با همان صفات مي­شناختند و جز انتظار عدالت و حق از وي نداشتند، هرگز شايسته نبود كه پيشنهاد مردي بدنام و منافق و بي­ايمان را مانند ابوسفيان بپذيرد و نخستين كسي كه با وي بيعت كند ابوسفيان باشد. اگر چنين كاري مي­كرد بزرگترين نقص و نقط ضعف از خود نشان داده بود.

علي خلافت را براي رسيدن به جاه و مقام نمي­خواست، اگر چنين نظري داشت با آن سوابق و شخصيت از هر كس زودتر مي­توانست بدان برسد، بلكه وي خلافت را حق خود و قيام به وظائف پيشوايي را تكليف ديني خود مي­دانست و تمام اين كارها را براي حفظ و پيش­برد دين اسلام مي­خواست و چون تمام رفتار و اعمال و افكارش موافق دستور دين و با رعايت حفظ مباني اسلام بود از اينرو تا تمام شرايط براي انجام دادن اين وظيف ديني

فراهم نشد، بر وفق قانون شرع و عقل، براي نيل بدان اقدامي نكرد كه به زيان اسلام تمام شود.

اين گفتار را در همين­جا خاتمه مي­دهيم، كساني كه خواستار پژوهش و اطلاعات بيشتري باشند به شرح نهج­­البلاغ ابن­ابي­الحديد مراجعه كنند. در كتاب نامبرده در جاهاي مختلف دربار سياست علي عليه­السلام و درستي و استواري آن بحث شده است. علاوه بر اعتراضاتي كه در اين گفتار آورده شد و جواب آنها بيان گرديد، اعتراضات ديگري نيز در كتاب آورده شده و با ادله قطعي بهمه پاسخ داده شده است.