سيماي امام علي (ع) در شعر خواجوي كرماني

احمد اميري خراساني

كمال‏الدين ابوالعطا محمودبن علي‏بن محمود مرشدي كرماني، از شاعران استاد و نام‏آور ايران در قرن هشتم هجري است. وي به قول صاحب تذكرة‏الشّعراء، از بزرگ‏زادگان كرمان بوده و صاحب فضل و خوشگوي است و سخن او را فاضلان و بزرگان در فصاحت و بلاغت بي‏نظير مي‏دانند و او را نخل‏بند شعراء مي‏نامند (سمرقندي 1366: ص 187). علاوه بر لقب نخل‏بند شعراء، القاب ديگري چون «خلاق‏المعاني» و «ملك الفضلاء» را هم براي او بر شمرده‏اند، اما تخلص وي در همه اشعارش خواجو است و اين كلمه «خواجو» بايد مصغّر خواجه بوده باشد و واو تصغير در اينجا براي بيان حب به كار رفته است (صفا 1368: ص 888).

خواجو، بنابر مشهور، در سيروسياحت روزگار گذرانيده و به قول صاحب تذكرة‏الشّعراء، همواره سياحت كردي و در اثناي سياحت، به صحبت شيخ‏العارفين، علاءالدوله سمناني رسيد و مريد شيخ شد و سال‏ها در صوفي‏آباد، صوفي بود و اشعار حضرت شيخ را جمع نمودي (سمرقندي 1366: ص 187).

وي رباعي زير را در حق شيخ سروده است، اگرچه به قول مصحح ديوان خواجو، اين رباعي در ديوان او نيست (خواجوي كرماني 1369: ص 29 مقدمه).

علاوه بر مريدي علاءالدوله سمناني، دست صحبت و ارادت به شيخ‏الاسلام امين‏الدين بلياني داده و نيز به شيخ مرشد، ابواسحق كازروني نيز با ديده تقديس مي‏نگريسته است و به همين دليل است كه او را جزو فرقه مرشديه آورده‏اند (صفا 1368: ص 892). همين امر دليل بر اين است كه افكار صوفيانه و عارفانه در شعر او دخيل است.

تمامي شاعران فارسي زبان، پرورده عرصه دين و مذهب‏اند. كم‏تر ديوانِ شاعري است كه با مدح باري‏تعالي و نعت رسول (ص) و مدح خلفا و در صورت شيعه بودن، مدح معصومين (ع) شروع نشده باشد. همه آنها شير از پستان مذهب و دين نوشيده و از سرچشمه گواراي قرآن كه كلام وحي است، توشه برگرفته و ماحصل آنها را در قالب نظم و نثر به ابناي روزگار خود هديه كرده‏اند. خواجوي كرماني نيز از اين گروه به شمار مي‏رود. وي شاعري متدين بوده است و در برخي از اشعار او اشاره‏هاي ديني، اعم از اشارات قرآني و حديث و اخبار، ملاحظه مي‏شود.

اشارات قرآني ــ در ارتباط با موضوع اين مقاله ــ كه خواجو متذكر شده عبارت است از «هَلْ اَتي عَلَي الاِْنْسانِ حينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكوُراً» (الانسان 76/1) و عبارت نهج‏البلاغه: «اَيُّها النّاس سَلوُني قبل اَنْ تَفْقدوني» (امام علي 1365: خطبه 189/5) يا به صورتي ديگر: «فأسلوُني قبل اَنْ تَفْقدوني» (خطبه 93/2) و نيز سخن معروف منسوب به مولا علي (ع): «لَوْ كُشِفَ الْغِطاءُ مَا ازْدَدْت يَقيناً» و نيز حديث معروف: «اَنـَا مَدينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بابُها» و عبارت بسيار معروف «لا فَتي اِلاّ عَلي لاسَيفْ اِلاّ ذوالفقار»، كه خواجو چندين بار در شعر خود، متذكر آنها شده است.

همان‏گونه كه از اشعارش برمي‏آيد؛ شيعه اثني‏عشري بوده است، زيرا نام و ياد امامان شيعه (ع) در كلام او به‏وضوح ذكر شده، به‏ويژه كه در برخي از آنها، به صراحت از حضرت مهدي (عج) نام برده و انتظار ظهور آن حضرت را متذكر شده است.

بايد گفت اين چه راز و رمزي بوده است كه قرن‏ها بعد از آن بزرگواران هنوز دل‏ها به ياد آنها مي‏تپد و قلم‏ها به نامشان جَوَلان مي‏كند؟ مگر در وجود آنها چه چيزي نهفته است كه عاشقان آنها، پروانه‏صفت ياد و نام آنها را بر زبان و بنان دارند و هنوز هم آن‏گونه كه شايد و بايد، شمه‏يي از كمالات آنان بيان نشده است؟ اگرچه سخن گفتن از آن بزرگواران در خور و لايق هر كس نيست، اما به مصداق:

در اين مقاله برآنيم تا سيمايي از يكي از آن فرزانگاه ــ هرچند مختصر و نارسا ــ كه در كلام خواجوي كرماني، يكي از شاعران نام‏آور اين مرزوبوم، جلوه‏گر شده تحت عنوان «سيماي امام علي (ع)» بازنماييم كه در چند قسمت ارائه مي‏شود.

1. اوصاف و القاب

خواجو چندين قصيده و تركيب‏بند در مدح ائمه دين (ع) سروده و از آن بزرگواران ستايش و تمجيد كرده است. در اين بين، ذكر مدايح حضرت علي (ع) كه موضوع اين نوشتار است؛ از جايگاه ويژه‏يي برخوردار است. تركيبات دلنشيني در اوصاف آن بزرگوار به كار برده است كه برخي از آنها متداول و مشهور و برخي هم برآمده از ذهن و انديشه خودِ شاعر است، از جمله:

اميرالموءمنين، امام المتقين، ابوتراب، مرتضي، حيدر، امير، ابوالحسن، صفدر، اسدالله الغالب، شه صفدر، شاه نجف، مير نجف، شاه مردان، شير خدا، داماد مصطفي، برادر نبي، مير هاشمي، كان علم، شاه اولياء، شيردل لافتي، خيبرگشا، ناصب رايات علم، شارح آيات حق، واسطه كاف و نون، كاشف سرّ علن، شاه ولايت پناه، مير ملايك سپاه، كهف مكين و مكان، زين زمين و زمان، مرغ سلوني صفير، بحر خليلي گهر، تازي دُلْدُل سوار، مكّي قدسي سنن، ازهر زهرا حرم، گوهر دريا كرم، روحِ مسيحا شيم، خضر سكندر فطن، اديب مكتب دين، دليل راه خدا، خطيب فلك ملل، دامادِ شاه رسولان، قاضي دين رسول، خازن گنج بتول، قامع كيش هبل، ماحِي نقش وثن، كشورگشاي مصطفوي، باب علم نبي، مولود كعبه، پلنگ بيشه اسلام، شير يزدان، ساقي حوضِ كوثر، شير بيشه دين، ببر، ابن عم رسول، صاحب ذوالفقار، جفت بتول، سرِ مردان، دسته بند لاله بستان هل اتي، قلعه‏گير عرصه ميدان لافَتي، كرّار بي‏فرار، خداوند ذوالفقار، قتال عمرو و عنتر، مخزن اسرار لوكشف، نقطه پرگار اجتبا، سلطان تختگاه سلوني، بسط خليل، صف‏شكن خيل اصفيا، مقصود دين، حاجت ايمان، تيغ جهانسوز، بت‏شكن، اصطناع حيدري، ابن عم رسول، علي عالي آستان، پادشاه ممالك توحيد، حيدر خيبرگشا، صدر عنترفكن، راكب دُلدُل، صاحب قنبر، كشنده عنتر، خسرو ضيغم سوار، يادگار رسول الله، قلعه‏گير كشور دين، فرمانرواي ملك سلوني، امير نحل، دارايِ دادگسترِ اقليمِ هل اَتي، چمن آراي لوكشف، سرو خوش‏نظر باغ لافَتي، حيدر درنده حيّ، دسته‏بند لاله عصمت، وصي مصطفي، كاشف سرّ خلافت، رازدار لوكشف، قاضيِ دينِ نبي، مسندنشين هل اَتي، مالك ملك سلوني، باب شهرستان علم، شاه تخت رضا، سرو بستان امامت، دُرّ درياي هدي، شمع ايوان ولايت، نور چشم اولياء، معني درس الهي، خاتم دست كرم، گوهر جام فتوت، روح شخص لافَتي، مقتداي سروران دين، پيشوايِ رهروان راه حق، اختر برج امامت، گوهر بحر كرامت، پشت سپاه، شاه شهدا و... .

برخي از اين تركيبات و القاب كاربرد بيش‏تري در شعر و كلام خواجو پيدا كرده است كه به مشهورترين آنها اشاره مي‏شود:

الف. علي: اين اسم مبارك، بارها و بارها در كلام خواجو جلوه‏گر شده است. عشق حقيقي شاعر نسبت به آن بزرگوار، باعث شده است تا مدايح بسيار زيبايي در وصف آن امام همام بسرايد. از جمله، در تركيب‏بندي با عنوان «في منقبة اسدالله الغالب علي‏بن ابي‏طالب» در مقدمه، نسيم نوبهاري را مخاطب قرار داده و خوشبويي و مشكباري آن را به طريق استفهام چنين بيان مي‏كند:

(خواجوي كرماني 1369: ص 133)

وقتي دل او محزون مي‏شود و تن او در آتش تابنده دل مي‏سوزد و خون دل خود را چون باده گلگون مي‏نوشد و غم سنگين روزگار را او را مي‏آزارد؛ عقل او، او را وامي‏دارد تا:

در نهايت، بيان مي‏دارد كه دافع تمام غم‏ها و رنج‏هاي او دست توسل‏زدن به دامان علي (ع) است كه اگر اين‏چنين شد، تمام رنج و غم از خاطر تو زدوده مي‏شود. آن‏گاه ادامه سخن را به وصف مولا (ع) مي‏كشاند و حضرتش را به صفات زير مي‏ستايد.

بعد از ذكر اين اوصاف، راه پايمال‏نشدن و رهيدن از فتنه‏ها را پيروي از حضرتش مي‏داند و خود را ثناخوان آن بزرگوار مي‏داند كه در راه عشق آن حضرت، فلك با او مشورت مي‏كند و خود را داغدار حسرت آل رسول (ص) مي‏داند، به‏طوري‏كه در روز قيامت، او را سوخته‏كفن مي‏بيني.

(خواجوي كرماني 1369: ص 104)

در قصيده‏يي با عنوان «في منقبة اسداللّه الغالب علي‏بن ابي‏طالب (ع)» با تغزلي زيبا، اين‏گونه باب سخن را درخصوص مولا علي (ع) باز مي‏كند:

در پايان اين قصيده، به مدح و ستايش از سخن خويش مي‏پردازد كه به واسطه مداح اولاد حيدربودن، شعر و بيان او روانبخش شده است و نسبت به مولا (ع) اخلاص عقيده دارد:

(خواجوي كرماني 1369: ص 585)

در تركيب‏بند ديگري، كه در مدح حضرت رسول (ص) و مناقب ائمه (ع) سروده است؛ سخن را در خصوص مولا علي (ع) چنين پي مي‏گيرد:

(خواجوي كرماني 1369: ص 585)

خواجو شايد از معدود شاعران شيعه مذهبي باشد كه در كنار مدح پيغمبر (ص) و ائمه دين (ع) از خلفا نيز، به نيكي ياد كرده است و گه‏گاه زبان به مدح آنان هم گشوده است. اما وقتي به مدح مولا علي (ع) مي‏رسد؛ قلم در دست او بي‏تابي مي‏كند و حضرتش را آن‏چنان‏كه بايد؛ مي‏ستايد. از جمله در تركيب‏بندي نودوپنج بيتي با عنوان: «في التوحيد و النعت و مناقب خلفاي راشدين» بعد از مدح باريتعالي و نعت حضرت رسول (ص) خلفاي اربعه، حسنين (ع)، حمزه (ع) عموي پيغمبر (ص) و ساير صحابه و تابعين را نيز مي‏ستايد. وقتي به مدح مولا علي (ع) مي‏رسد؛ آن بزرگوار را با اوصاف زير مدح و ثنا مي‏گويد:

(خواجوي كرماني 1369: ص 130)

خواجو در كمال‏نامه، داستاني را آورده است بدين مضمون كه جواني عاشق، كه معشوقه او، بهاي عشق را، سرِ علي (ع) قرار داده بود؛ ناشناخته به جنگ علي (ع) مي‏آيد. وي ضمن طرح اين داستان، به خوبي صفات بارز و ويژه مولا را نيز متذكر مي‏شود. داستان با اين ابيات آغاز مي‏شود:

در اين ميان، وقتي جوان، مرگ خود را روياروي مي‏بيند، آهي سوزناك برمي‏كشد و از اينكه ناكام از جهان مي‏ميرد اظهار حسرت مي‏كند:

جوان بيان مي‏دارد كه:

در اينجا غيرت حيدري به جوش مي‏آيد و بحر كرم او نمي‏گذارد كه جوان ناكام برگردد، حتي اگر خود را فدا نمايد:

در پايان، جوان از اين همه كرم و لطف به خود مي‏آيد و زنگ كفر را به نور هدايت تبديل مي‏كند و دست از معشوقه خويش مي‏شويد و موءمن راه حق مي‏شود و در نهايت اينكه:

(خواجوي كرماني 1370: خمسه، ص‏ص 132-134)

در ادامه داستان عاشقي ديگر، عيب‏جويِ علي را دشمن او مي‏داند و معتقد است كه شخص موءمن بايد هميشه دوستدار علي (ع) باشد:

(ص 512)

مظهر علم‏بودن علي (ع) را كه صفت معروف آن حضرت است؛ ضمن مدح يكي از ممدوحان خود (عميدالملك) چنين بيان مي‏كند:

(خواجوي كرماني 1370: خمسه، ص 122)

در مدح يكي ديگر از ممدوحانش، وي را به سخاوت و شجاعت علي (ع) اين‏گونه مي‏ستايد:

سليمان قدر موسي كف خضر عمر سكندر در محمد خلق عيسي دم علي جود (تيغ) تهمتن تن

(ص 100)

و نيز:

شه غازي پناه دين احمد علي تيغ حسن سيرت محمد

(ص 206)

ب. مرتضي: لقب مشهور و ويژه ديگر حضرت، مرتضي است كه خواجو آن را بارها متذكر شده ا ست. در قصيده‏يي با عنوان «في‏خلوص العقيدة و مناقب الائمة الاثنا عشرية» ضمن بيان صريح عقيده خود، عشق والاي خويش را به حضرت رسول (ص) و ائمه هدي (ع) ابراز داشته و خداوند را به حق آن بزرگواران سوگند مي‏دهد تا راه رستگاري نصيبش شود. در اين زمينه نيز، مولا (ع) را با صفات ويژه خود ستوده است و با به‏كار بردن تركيباتي زيبا، بيان كرده كه اگر نام مبارك حضرت بر زمين، نقش شود؛ بوسه‏گاه خورشيد مي‏گردد:

سپس خداوند را به تمامي ائمه (ع) همراه با ذكر و صفات آن بزرگواران، كه آنها را صفه‏نشينان كبريايي مي‏نامد، سوگند مي‏دهد و به هنگام ذكر نام حضرت علي (ع) چنين مي‏گويد:

(خواجوي كرماني 1369: ص 571)

حضرت علي (ع) را همتاي پيغمبر (ص) قرار داده و مروانيان را در كنار بوجهل، آن‏گاه مولا را با صفات ويژه‏يي اين‏گونه مي‏ستايد:

(ص 134)

ج. حيدر: لقب معروف ديگر حضرت، حيدر است كه خواجو هم چندين بار آن را در ضمن اشعار خود بيان كرده است. از جمله در مدح يكي از ممدوحان خود چنين مي‏گويد:

(ص 125)

باز در مدح ممدوحي ديگر:

(ص 24)

در مدح يكي ديگر از ممدوحان خود (محمد صاين)، قسم‏نامه‏يي ترتيب داده‏است و در آنجا نيز ممدوح را به صفات خلفا، از جمله حضرت علي (ع) و ذكر شجاعت آن حضرت چنين سوگند مي‏دهد:

(خواجوي كرماني 1369: ص 50)

و باز در مدح همان ممدوح (محمود صاين) وي را به شجاعت حيدر اين‏گونه مي‏ستايد:

(خواجوي كرماني 1370: خمسه، ص 9)

در مدح شيخ ابواسحق، وي را در شجاعت، حيدر دل معرفي مي‏كند:

(خواجوي كرماني 1369: ص 582)

شاعر، دل خود را كه جايگاه عشق آل حيدر است؛ فدايي آنان مي‏داند:

(خواجوي كرماني 1369: ص 619)

دشمنان مولا (ع) را ديوطبع مي‏داند و سكّه دولت را به نام آل پيمبر (ص) مي‏شمارد. حضرت امير (ع) را ساقي كوثر و دستگير موءمنان در قيامت مي‏شمارد. او را فخر آدميان مي‏داند و معتقد است كه هر كس پيروي از حضرتش را شعار خود سازد؛ ره به منزل مقصود مي‏برد؛ همچون تشنگاني كه به دنبال خضر به آب حيات مي‏رسند:

(ص 135)

در قصيده‏يي در نعت خلفاي راشدين، باز ضمن مدح سه خليفه اول، به هنگام مدح مولا علي (ع) چنين مي‏سرايد:

(خواجوي كرماني 1369: ص 583)

باز ضمن اشاره به لفظ حيدر و حديث معروف اَنَا مدَينَةُ الْعِلْمِ و عِلّيٌ بابُها، صفات ديگر آن حضرت را نيز چنين برمي‏شمارد:

د. ابوالحسن: از كنيه‏هاي‏معروف حضرت، ابوالحسن است كه در شعر خواجو كاربرد پيدا كرده است:

(ص 102)

و نيز:

(ص 78)

هـ·· . ابوتراب: كنيه معروف ديگر حضرت؛ ابوتراب است كه خواجو آن را بارها در شعر خود به كار برده است:

(ص 574)

در جواب قطعه ارسالي امير احمدبن المرتضي الاصفهاني، ضمن مدح وي، كنيه امام را نيز ذكر كرده و بيان مي‏دارد كه فتوحات حضرت علي (ع) باعث پشتگرمي حضرت رسول (ص) بوده است:

(ص 11)

2. يادكرد حضرت زهرا (س) و اولاد حضرت علي (ع)

همان‏گونه كه ذكر شد؛ خواجو، شيعه مذهب است. اگرچه مدح مولا علي (ع) به‏طرز بارز و چشمگيري در شعر او به‏كار رفته است؛ اما وي بنا به اعتقادات خود؛ از ذكر اوصاف ساير معصومين (ع) نيز غافل نمانده است و به ساحت مقدس آن بزرگواران نيز اداي احترام نموده است، كه به‏طور گذرا به برخي از آنها اشاره مي‏شود:

الف . حضرت فاطمه (س):

(خواجوي كرماني 1369: ص 133)

گاهي هم نام آن بزرگوار را با لفظ بتول آورده است:

(ص 584)

و نيز:

زو بپرسيد ابن عمّ رسول صاحب ذوالفقار و جفت بتول

(خواجوي كرماني 1370: خمسه، ص 133)

در تركيب‏بندي، حضرت را اين‏چنين مي‏ستايد:

(خمسه، ص 165)

2ب . حسنين (ع):

خواجو در مدايح مذهبي خود، معمولاً آن دو بزرگوار را در كنار هم ذكر كرده است كه به برخي از آن سروده‏ها اشاره مي‏شود:

(خواجوي كرماني 1369: ص 103)

زهر خوردن حضرت امام حسن (ع) و شهادت و تشنگي امام حسين (ع) و ياران او را ذكر كرده و آن دو بزرگوار را نورِ چشم زهرا و قرة‏العين نبي ناميده است و در آن عزا و مصيبت اين‏گونه نوحه‏سرايي كرده است:

(ص 134)

گاهي هم لفظ شبيّر و شبّر را ذكر كرده است:

(ص 585)

و در پايان:

ج. حضرت سجاد (ع):

(خواجوي كرماني 1369: ص 616)

د. حضرت باقر (ع):

(ص 572)

و نيز:

(ص 616)

هـ·· . حضرت صادق:

(ص 572)

و نيز:

(ص 617)

و . حضرت كاظم (ع):

(ص 572)

و نيز:

(خواجوي كرماني 1369: ص 617)

ز . حضرت رضا (ع):

(ص 617)

ح . امام محمدتقي (ع):

(ص 572)

و نيز:

(ص 618)

ط . امام هادي (ع):

(ص 572)

و نيز:

(ص 618)

ي . امام حسن عسگري (ع):

(خواجوي كرماني 1369: ص 572)

و نيز:

(ص 618)

ك . حضرت مهدي (عج):

(ص 572)

و نيز:

(ص 618)

و نيز:

(خواجوي كرماني 1369: ص 134)

3. ذكر اصحاب حضرت علي (ع)

خواجو علاوه بر مديحه‏سرايي در خصوص مولا علي (ع) و فرزندان بزرگوار، به مناسبت نام برخي از اصحاب بزرگوار آن حضرت از جمله ابوذر و سلمان و غلام خاص آن حضرت، قنبر را نيز ذكر كرده است كه در اينجا به برخي از آنها اشاره مي‏شود:

الف . ابوذر:

(ص 90)

ب . سلمان:

(ص 330)

و نيز:

(ص 341)

ج . قنبر:

نام قنبر، غلام مولا نيز بارها در شعر خواجو به كار رفته است از جمله:

(ص 584)

و نيز:

(ص 135)

و نيز:

(ص 615)

4. ذكر ساير متعلقات

نام حضرت علي (ع) و ذكر شجاعت‏هاي او هميشه متعلقاتي دارد كه بر بيان و بنان سخنوران جاري شده است. هركجا ذكر جنگ‏هاي آن حضرت باشد؛ بي‏شك، نام ذوالفقار، شمشير معروف آن بزرگوار و دُلدُل اسب مشهور آن حضرت هم ذكر مي‏شود. خواجو نيز در كنار ذكر مدايح مولي‏الموحدين (ع) به مناسبت، از ذوالفقار آن حضرت و دُلدول نيز تعريف و تمجيد كرده است:

الف . ذوالفقار:

(خواجوي كرماني 1369: ص 585)

و نيز:

زو بپرسيد ابن عمّ رسول صاحب ذوالفقار و جفت بتول

(ص 595)

ب . دُلدُل: در وصف دُلدل، اسب معروف حضرت علي (ع) نيز، شاعر تركيبات بديع و زيبايي به كار برده است. از جمله، نعل دلدل را تاج ستاره فرقدين و طوق جوزا نام برده است. همچنين آسمان‏نشينان، گرد خاك پاي اسب مولا علي (ع) را به جاي سرمه بر چشمان ستارگان ثريا كشيده‏اند:

(ص 133)

و نيز مواردي ديگر:

(ص 135)

(خواجوي كرماني 1369: ص 583)

(ص 585)

هلال را نعل اسب حضرت مي‏داند:

(ص 615)

همچنين اسب آن حضرت را ضيغم ناميده ا ست:

(ص 103)

ج . خيبر: يكي از مواردي كه هميشه در ذكر شجاعت‏هاي حضرت علي (ع) بيان شده است، جنگ‏هاي آن حضرت به‏ويژه با يهوديان آن روز جهان اسلام است. در اين ميان، نام شجاع يهوديان ــ مرحب ــ و نام قلعه معروفي كه به دست حضرت گشوده شد ــ خيبر ــ هميشه در نزد پيروان مولا، زبانزد بوده است.

بر همين اساس، خواجو نيز بارها در شجاعت آن حضرت، به واقعه خيبرگشايي اشاره كرده است:

(ص 135)

و نيز مواردي ديگر:

(ص 584)

(ص‏ص 24-25)

5. ذكر دشمناني كه به دست حضرت علي (ع) كشته شده‏اند

علاوه بر مرحب خيبري شجاع يهودي كه به دست حضرت علي (ع) از پاي درآمد؛ نام دو شجاع ديگر عرب نيز كه به دست مولا (ع) به هلاكت رسيده‏اند؛ هميشه ضمن مدح حضرت علي (ع) در مدايح شاعران آمده است. عمروبن عبدود و عنتر، از شجاعان معروف آن روز عرب بوده‏اند كه مغلوب حضرت شدند. خواجو نيز در اين زمينه اشاراتي دارد:

عمروبن عبدود و عنتر:

(خواجوي كرماني 1369: ص 130)

و نيز:

(ص 104)

و نيز:

(ص 584)

مدايح مولا علي (ع) و ذكر شجاعت‏ها و پايمردي‏هاي وي، تنها خاص شيعيان نيست.اين بزرگمرد عالم بشريت اسوه همه آزادگان و رادمردان جهان و مقتداي صالحان و پاكان به‏شمار مي‏رود. مسلمان و غير مسلمان، همه آن بزرگوار را تعريف و تمجيد كرده و يگانه روزگارش لقب داده‏اند. در ادب فارسي نيز مولا (ع)، جايگاه ويژه‏يي دارد. عارف، فقيه، فيلسوف، شاعر، نويسنده، خاص و عام، همه در مقابل بزرگواري‏هاي آن حضرت، سر تعظيم و كُرنش فرودآورده‏اند و همه او را پيشواي خود مي‏دانند. او به مصداقِ عارف رباني است كه در كلام شيخ اجل سعدي شيرازي بيان شده است:

به رغم ستايش‏ها و مدايح فراواني كه در حق آن حضرت ذكر شده است؛ باز حق مطلب، آن‏چنان‏كه بايد و شايد ادا نشده است. آنچه گفته‏اند، درك آنها از اندكي از حقيقت بوده است نه تمامي حقيقت و به تعبير ديگر آنچه توانسته‏اند گفته‏اند نه آنچه خواسته‏اند.

در اين ميان، خواجوي كرماني نيز كوشيده است تا در اين مقوله، سهمي ايفا نمايد و با توجه به روزگار خويش و مسائل حادّ فرقه‏يي و مذهبي، توانسته است فقط گوشه‏يي از درياي بيكران اوصاف وارسته آن بزرگوار را تصوير كند و از اين طريق، تعلق خاطر خويش را به پيروي و تبعيت از آن امام همام ابراز داشته باشد؛ كه اميد است اين نوشته، توانسته باشد تا اندازه‏يي يادآور و منعكس‏كننده آنها باشد.

منابع:

صفا، ذبيح‏الله. 1368. تاريخ ادبيات در ايران. تهران: فردوسي.

امام علي (ع). 1365. ترجمه و شرح نهج‏البلاغه. به قلم فيض الاسلام.

خواجوي كرماني، محمودبن علي. 1369. ديوان اشعار. تصحيح احمد سهيلي خوانساري. تهران: پاژنگ.

. 1370. خمسه خواجوي كرماني. تصحيح سعيد نياز كرماني. كرمان دانشگاه شهيد باهنر.

سمرقندي، دولتشاه. 1366. تذكرة الشعراء. به همت محمد رمضاني. تهران. خاور.

قرآن كريم.