الف . موقعيت جغرافيايي كوفه - علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت از سوی حضرت علی(ع) نسخه متنی

الف . موقعيت جغرافيايي كوفه

بنا به گزارش‏هاي متون جغرافيايي كهن ، كوفه در اقليم سوم به طول 5/69 درجه و عرض3231 درجه جغرافيايي واقع است1 و باز بنا به همين گزارش‏ها فواصل كوفه از شهرهاي معتبر و مهم عالم اسلامي از اين قرار بوده است : از كوفه تا مدينه نزديك بيست مرحله2 و از مدينه تا مكه از طريق جاده حدود ده و از كوفه تا مكه (به طور مستقيم) قريب سه مرحله از اين راه كم‏تر است3 از كوفه تا بصره دوازده مرحله4 ، از كوفه تا بغداد چهار مرحله و تا واسط5 شش مرحله فاصله است .

بنا به گزارش طبري كوفه در محلي كه استپ زبانش را6 به سوي دشت آبياري شده و زير كشت دراز كرده در يك موضع برّي بر روي تراسي در كنار شاخه اصلي فرات و در ارتفاع حدود 22 متري از سطح دريا قرار گرفته است . اين محل بالاتر از نجف در سمت غرب ، - نمك‏زار گودي كه جغرافي‏دان‏هاي عرب درباره آن تحقيق كرده‏اند7 - و نيز فراتر از بطائح - گستره‏اي وسيع كه به زير آب مي‏رفته و پوشيده از ني و جگن بوده - در جنوب كه تا بصره8 گسترده بود ، قرار دارد . خاك محل را مخلوطي از ريگ و شن (حسباء) و ماسه سرخ در سمت غرب به طوري كه از نام محل (سهله) پيدا است ، وجود داشته چرا كه مسجد السهله كه در منابع باستان‏شناسي ذكر شده دقيقا در شمال غربي شهر قرار داشته است . در سمت غرب اما كمي نزديك‏تر به رودخانه خاك از رسوبات رسي (طين) تشكيل مي‏شده كه «ملطاط» را محدود مي‏كرده است .9

عالي بودن محل كوفه ، هواي خوب آن ، وجود آب فراوان و . . . همه اين امتيازات در ادبيات عرب ، به ويژه هنگامي كه صحنه‏هاي مبارزه تن به تن ميان كوفي‏ها و بصري‏ها به توصيف درمي‏آيد ، چهره مي‏نمايد . ضمن آن كه اهالي بصره هميشه بر معايب شهر خود اعتراف كرده‏اند .10 از همه اينها گذشته ، آنچه موجب مي‏شود اين محل براي سكونت انسان ارزش استثنايي داشته باشد وجود چشم‏اندازهاي جغرافيايي شديدا متفاوت در هر طرف است : صحرا ، رودخانه ، مرداب‏ها و درياچه نمك ، آن هم بدون وجود معايب در اين پديده‏هاي طبيعي ؛ اين تلفيق جالب ميان صحراي استپ و زمين زراعي - مسكوني و نزديك به آب كه مي‏توانست موجب تعاطي اين پديده‏ها و ايجاد نوعي حالت تكميلي شود ، بايد دقيقا مورد بررسي قرار گيرد ؛ زيرا همين پديده‏ها مي‏توانست دليل عدم انتخاب اين محل هم بشود .11

اگر به گونه‏اي ملموس‏تر به اين مسائل بنگريم ، خاك كوفه مناسب كشت و زرع نبوده بلكه براي سكونت انسان خوب بوده است . هنگامي كه اعراب در آن مستقر شدند تنها سه صومعه كه نيزارها ميان آنها فاصله انداخته بود در آن‏جا وجود داشت : دير حديقه ، ديرامّ عمرو و دير سلسله ، يعني شواهدي از استقرار مسيحيت غربي كه از حيره پرتوافكن بودند .12

در اين سرزمين آرام و مناسب براي انزوا و تفكر ، در پايان سال 17ه·· . گروه كثيري از قبايل عرب ، طوايف ، بخش‏هايي از قبايل و عناصري كه از دوردست‏ها آمده‏اند ، نيز كساني كه آشنايي بيش‏تري با اين منطقه دارند مستقر خواهند شد و از آن مركزي خواهند ساخت با تاريخي متلاطم و جايگاهي كه مخفيانه براي كل اسلام و فرهنگ و تمدن آن به صورت الگوي آغازين در خواهد آمد .

ب . تأسيس كوفه

تأسيس كوفه يكي از ضروريات جنگي بود كه فتوحات عصر عمر آن را ايجاب مي‏نمود . زماني كه نيروي رزمي عرب به رهبري سعد بن ابي وقاص بعد از فتوحات منطقه سواد به سرزمين ايران رسيد ناگزير نياز به خطوط ارتباطي بين مدينه - كه مركز دولت اسلامي بود - و بين ميدان جنگ احساس مي‏شد و لازم بود كه سپاه جنگي مسلمانان يك نقطه اتكاء و يك پايگاه نظامي ثابتي را در نزديكي ميدان جنگ انتخاب كند . بنابراين عمر فرمان خود را مبتني بر «انتخاب دارالهجرة و پايگاه نظامي براي مسلمين» خطاب به سعد بن ابي وقاص صادر كرد .13

سعد ابتدا مدائن را مناسب تشخيص داد اما پس از مدتي دريافت كه جو اين منطقه براي اعرابي كه از دل صحرا آمده‏اند مناسب نيست لذا از عمر نظرخواهي نمود و برايش چنين نوشت :

«شكم‏هاي عرب‏ها افتاده و بازوهايشان لاغر شده و رنگ چهره آنها تغيير كرده است» عمر علت آن را از سعد جويا شد . سعد نيز ناسازگاري هواي مدائن و دجله را دليل اين امر ذكر كرد . عمر به او نوشت : «انّ العرب بمنزلة الإبل لا يصلحه الاّ ما يصلح الإبل ، فارتد لهم موضعا عدنا ، و لا تجعل بيني و بينهم بحرا .»14 سعد نيز سلمان و حديفه را به اين مأموريت فرستاد .

سلمان به قصد انبار از غرب فرات گذشت و جايي را نپسنديد تا به محل كوفه رسيد . حديفه نيز از شرق فرات عبور كرد و جايي را مناسب تشخيص نداد تا به كوفه رسيد كه ريگ‏زاري با شن سرخ بود و بدين ترتيب محل كوفه براي استقرار سپاه مناسب در نظر گرفته شد .15 اما به روايت ديگري ، سعد كه به دنبال يافتن جاي مناسبي به منظور استقرار سپاه عرب بود با راهنمايي عبدالمسيح بن بقيله غساني (از بزرگان اهل حيره) به اين محل رهنمون گشت . او به سعد گفت : تو را به جايي راهنمايي مي‏كنم كه از دشت بالاتر و از فلات پايين‏تر باشد .16

به روايت ديگري ، سعد همراه سپاه مسلمانان در قادسيه ماند تا اين كه عمر به او نوشت براي اعراب ، شهري بسازد و آن را در جايي قرار دهد كه ميان او و آنها دريا فاصله نباشد . سعد به منطقه انبار رفت . ولي به سبب فراواني مگس ، آن‏جا را نپسنديد و از آن‏جا به كويفه ابن عمر آمد ، آن‏جا را نيز مناسب تشخيص نداد . سرانجام در سرزمين كوفه امروز فرود آمد .17

اين مسأله (انتخاب و تأسيس كوفه) در سال 17ه·· (638م) اتفاق افتاد . البته منابع مختلف به اختلاف ، سال‏هاي 18 و 19ه·· را هم ذكر كرده‏اند .18

روايات متعددي در باب چگونگي انتخاب اين منطقه توسط سعد و بعدها نام‏گذاري آن به كوفه نقل شده كه از مجموع آنها و بررسي روايات صحيح به اين نتيجه مي‏رسيم كه انتخاب اين منطقه يك امر اتفاقي و غير مترقبّه نبوده بلكه بعد از دقت‏هاي طولاني و بحث‏هاي دقيق كه جاي هرگونه اختلافات احتمالي را از بين مي‏برده ، حاصل شده است .