كوفه قبل از علي عليه‏السلام - علل انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت از سوی حضرت علی(ع) نسخه متنی

الف . موالي

مسلمانان غير عرب كه در جنگ با مسلمانان شركت نكرده و اسير نشده بودند به طور كلي «موالي عرب» به شمار مي‏آمدند ، زيرا اعراب بدين سبب كه بلاد آنها را با جنگ فتح كرده بودند ، آنان را بندگان «آزاد كرده خويش» مي‏شمردند .

از اهل ذمّه هم كساني كه رفته رفته دين پدران خويش را رها مي‏كردند و آيين مسلماني برمي‏گزيدند جزو موالي به شمار مي‏رفتند .34

موالي اعم از نظامي و غيرنظامي ، بنا بر نوع پيوستشان به جامعه اسلامي ، مراتب و درجات متفاوتي در اجتماع داشتند ، از دسته نظامي كه بگذريم ، ساير موالي از تقسيم‏بندي زير خارج نبودند :

1 . اسيران جنگي

اسيران جنگي در آغاز عنوان برده داشتند و غلام قبايل و خاندان‏هاي عرب بودند . اينان با گرويدن به اسلام آزادي خود را باز يافتند . ولي مجبور بودند به خانواده‏اي كه قبلاً غلامشان بودند ، وابسته باشند . به مفهوم فنّي و در اصطلاح ريشه‏اي ، موالي حقيقي اين گروه بودند .

2 . روستاييان و كشاورزان

شهرها و روستاهاي اينان در اثناي غلبه مسلمانان ، منهدم شده بود ، لذا زمين‏هاي كشاورزي خود را رها كردند و به منظور يافتن كار ديگر به سوي كوفه - تازه تأسيس - روان شدند .

3 . پيشه‏وران و صنعت‏گران

گروه‏هاي زيادي از ايرانيان كه مسلمان شده بودند براي بهبود بخشيدن به وضعيت اقتصادي خود به عنوان پيشه‏ور و صنعت‏گر به كوفه مي‏آمدند .

4 . تازه مسلمانان از خاندان‏هاي شريف

اين گروه از مسلمانان از پرداخت جزيه معاف بودند ولي مي‏بايست ماليات زمين (خراج) را بپردازند .35

بر اين تقسيم‏بندي بايد تعداد چشم‏گيري از اسيران زن را كه بهره فاتحان عرب خود شده بودند ، افزود . اينان به همسري مشروع اسيركنندگان عرب درآمدند و برايشان فرزندها به دنيا آوردند ، نتيجه اين بود كه در مدت كم‏تر از بيست سال ، در حدود زماني كه علي عليه‏السلام به كوفه آمد ، نسل جديد جواني از اعراب در كوفه وجود داشتند كه از نظر مادر ، ايراني بودند .36

ب . حمراء ديلم

عده‏اي از ايرانيان ساكن در كوفه به اين نام خوانده مي‏شدند . در اين كه چرا به «حمراء» و «حمراء ديلم» معروف شدند ، صريحا در تاريخ چيزي نيامده است . مرحوم محدّث ارموي در حاشيه كتاب الغارات از ابوعبيد قاسم بن سلام37 نقل مي‏كند كه گفته است اين كه ايرانيان را سرخ‏پوشان - حمراء - خوانده‏اند به اين دليل است كه عرب‏ها اغلب سبزه و عجم‏ها بيش‏تر سرخ و سفيد بودند . مراد از سرخ‏ها كساني بودند كه عمدتا «سفيدرو» بودند .38 به گفته جرجي زيدان بني‏اميه مسلمانان غيرعرب را موالي مي‏خواندند ، هم‏چنين آنها را سرخ‏پوست (احمر) مي‏گفتند و در فرهنگ عرب ، هر عجمي احمر لقب دارد .39

ج . اسواران

اسواران سپاهي از نژاد غيرايراني بوده است كه يزدگرد از سنديان فراهم آورده بود . سپس انبوهي ايراني به آنان پيوست ، آن چنان كه ديگر مسأله نژاد آنها مطرح نبود .40

به هر حال موالي (ايرانيان : اعم از اسيران مسلمان شده ، مهاجران مسلمان ، حمراء ديلم و اساوره) در كوفه اجتماع بزرگي را تشكيل دادند و جمعيت آنها افزايش يافت . از جمله قرايني كه بر فراواني آنها در كوفه دلالت دارد ، اين است كه گاهي يك مرد عرب از اهل كوفه با ده يا بيست نفر از موالي خود از خانه خارج مي‏شد . دليل ديگر فراواني و اهميت وجود آنها در كوفه ، مساجدي است كه ساخته بودند ؛ مانند مسجد الموالي ، مسجد الحمراء و مسجد مروزيه . حتي گفته‏اند تعداد موالي به نصف ساكنان كوفه رسيد .41

از ديگر اقوام ساكن در كوفه سيابجه بودند . آنها از اهالي سوماترا بودند كه به هند و عراق و سرانجام به سواحل خليج‏فارس كوچ كرده بودند . ايشان پس از اسلام هم در اين ناحيه حضور داشتند . زيرا ساسانيان براي دفاع در مقابل دزدان دريايي از ايشان استفاده مي‏كرده‏اند . بنابر روايات بلاذري سيابجه تنها در بصره ساكن بوده‏اند ، زيرا گروهي از كوفه همراه با زُط‏ها42 به امام علي عليه‏السلام در ذيقار پيوستند . سيابجه پس از پيوستن اسواران همراه با اقوام زُط حليف بني حنظله شدند . سيابجه و زُط‏ها در سپاه ايران ابتدا لشكرياني از اهل سند بودند كه گرفتار آمده و ايرانيان براي آنها وظيفه تعيين كرده بودند . اينان از جمله كساني بودند كه در همين نخستين جنگ‏هاي ايران اسير شده بودند چون از موقعيت اسواران آگاه شدند اسلام آوردند . ابوموسي نيز آنان را مانند اسواران در بصره منزل داد . گروهي از سيابجه متصدي بيت‏المال در بصره بودند . شمار آنها را برخي چهل و برخي چهارصد تن گفته‏اند .43

وقتي طلحه و زبير به قصد جنگ جمل وارد بصره شدند و عثمان بن حنيف انصاري از سوي حضرت علي عليه‏السلام والي بصره بود . سيابجه از تسليم بيت‏المال به طلحه و زبير تا قبل از آمدن حضرت خودداري كردند . افراد طلحه و زبير هم به فرماندهي عبداللّه‏ بن زبير به آنها شبيخون زدند و همه آنها را كشتند ، فرماندهي سيابجه در آن موقع با ابوسالمه زُطي بود كه مردي صالح بود .44

در جريان جنگ جمل با اين كه سيابجه و رظُ‏ها حليف بني تميم و بيش‏تر بني‏تميم دشمن اميرالمؤمنين بودند ، آنها جزو سربازان علي عليه‏السلام باقي ماندند .45 بعدها معاويه گروهي از آنها را به سواحل شام و انطاكيه منتقل كرد .46

در پايان اين مباحث يادآور مي‏شويم كه آنچه كه گفته شد در مورد اقوام و قبايل و گروه‏هاي بزرگ ساكن كوفه بود . مسلما با توجه به مركزيتي كه كوفه در عالم اسلامي يافته بود ، افراد بسياري از ساير شهرها به دلايل مختلف به اين شهر كوچ كردند . هم‏چنين بردگان و غلامان غير ايراني نيز در اين شهر حضور داشتند . اما از نظر تعداد و از جهت سياسي قابل توجه نبوده‏اند .

كوفه قبل از علي عليه‏السلام

چنان كه مشاهده كرديم كوفه به عنوان يك پايگاه نظامي آماده به خدمت براي جنگجويان اسلام كه قصد حركت به سوي ايران را داشتند ، ساخته شد . علي‏رغم اين كه اين شهر در طي گذشت زمان تغييراتي را به خود ديد ، هم‏چنان وظيفه اوليه آن باقي بود و جنگجويان فراواني از سراسر شبه جزيره عربستان به منظور آماده باش براي اجراي فرمان خليفه مبني بر اعزام جهت جنگ يا به عنوان نيروي كمكي ، به اين سرزمين وارد مي‏شدند .

با پي‏گيري خط سير فتوحات اسلامي درمي‏يابيم كه كوفه و كوفيان در اين مسير نقش مهم و فعالي را برعهده داشته و هرگز از مشاركت در فتح خودداري ننموده‏اند .

براساس گزارش مورخان يكي از اقدامات عمر در كوفه ، آماده‏سازي چهار هزار اسب به منظور حوادث احتمالي بوده كه زمستان‏ها در قسمت مقابل و سمت چپ قصر كوفه نگهداري مي‏شدند . آن‏جا طويله خوانده مي‏شد . به هنگام بهار آنها را ميان رود فرات و خانه‏هاي كوفه مي‏بردند ، مسؤول نگهداري اسب‏ها سلمان بن ربيعه باهلي و چند نفر از اهالي كوفه بودند .47

اولين جنگي كه نيروهاي كوفي در آن حضور داشتند ، كمي بعد از تأسيس كوفه و در سال 17ه·· . بود . در اين سال روميان قصد جنگ با ابوعبيدة بن جراح و مسلمانان مقيم مصر را داشتند و در اين راه مردم جزيره با آنان هم‏پيمان شده بودند كه نهايتا با آمدن سپاه كوفه ، دست از پيمان خود برداشته و متفرق شدند و بدين ترتيب روم شكست خورد و با ياري سپاه كوفه مسلمانان پيروز گشتند .48 هم‏چنين در اين سال سپاهيان كوفه موفق به تصرف جزيره شدند و در فتح رامهرمزد ، شوش ، تستر و نهاوند نيز شركت داشتند .49