نقش صبر و استقامت در تحصيل مقامات بندگان ممتاز - ویژگی های عباد الرحمن (14) نسخه متنی

نقش صبر و استقامت در تحصيل مقامات بندگان ممتاز

محمد محمدي اشتهاردي

چنان كه قبلاً ذكر شد در قرآن (از آيه 63 تا 74 سوره فرقان) دوازده ويژگي بندگان ممتاز خدا، بيان شده است كه با توجه به اين آيات چنين نتيجه مي‏گيريم؛ پنج خصلت و ويژگي نخست، جنبه اثباتي دارد، و بندگان ممتاز خدا، آن را انجام مي‏دهند، و چهار صفت و ويژگي بعد جنبه نفي دارد كه بندگان ممتاز خدا از آن دوري مي‏كنند، سپس سه ويژگي ديگر جنبه اثباتي دارد كه اين سير از اثبات به نفي و از نفي به اثبات، شايد اشاره به دو موضوع تحليه و تخليه باشد كه علم اخلاق و تهذيب بر محور اين دو اصل و دو جنبه دور مي‏زند، و بندگان ممتاز خدا بايد در هر دو جنبه قوي باشند، و از نيروهاي مثبت براي بيرون راندن خصال منفي كمك بگيرند، و با وارد نمودن فرشته، ديو را از درون خارج سازند، زيرا ديو بدون فشار نيروهاي مثبت، از درون انسان اخراج نمي‏گردد. نكته بسيار قابل توجه اين كه خداوند با صراحت مي‏فرمايد: اين دوازده ويژگي در پرتو صبر و استقامت به دست مي‏آيد، يعني اگر انسان داراي نيروي صبر نباشد نمي‏تواند به تحصيل ويژگي هاي برجسته بندگان ممتاز الهي دست يابد، چنان كه در آيه 75 سوره فرقان مي‏خوانيم: «اولئك يُجْزَونَ الْغُرْفةَ بِما صَبَروا» به آنان به خاطر صبر و استقامتشان، درجات عالي بهشت داده مي‏شود، از اين عبارت به اوج اهميّت نقش صبر در تحصيل ارزش ها، و پرهيز از ضد ارزش‏ها پي مي‏بريم، كه اگر آن نباشد، انسان هرگز نمي‏تواند داراي ويژگي هاي ممتاز گردد و به درجات عالي نايل شود.

تجزيه و تحليل

صبر به رغم آنچه كه بعضي تصوّر مي‏كنند، به معني دست روي دست گذاشتن، و تحمّل در برابر هر گونه فشارها نيست، كه چنين معنايي سر از عجز و تظلّم (ظلم پذيري) بيرون مي‏آورد كه از نظر اسلام به شدت نهي شده است، بلكه صبر در اصل به معني عزم قوي براي انجام كار، و ادامه كار با پشتكار و استقامت خلل ناپذير است، در لغتنامه مجمع البحرين در معني واژه صبر آمده: «الصَّبْرُ كَفُّ النَّفس عَنْ هَواها» صبر يعني خودداري نفس از هوس‏هاي نفساني (يعني نبرد با طاغوت نفس امّاره) و در لغتنامه المنجد مي‏خوانيم: «صَبرا عَلَي الامْرِ: جَرءَ و شَجَعَ و تَجلَّدَ» صبر بر چيزي به معني جرئت و شجاعت و ايستادگي و شكست ناپذيري در آن چيز است.

بر همين اساس خداوند در آيات قرآن، شرط بزرگ مجاهدان راه خدا را، صبر و استقامت شمرده و مي‏فرمايد: «و اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ عِشْرونَ صابِرونَ يَغْلِبُوا مأَتَيْنِ وَ اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِأَةٌ يَغْلِبُوا ألْفا مِنَ الّذينَ كَفروا؛1 هرگاه از شما بيست نفر داراي صبر باشد بر دويست نفر غلبه مي‏كنند، و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر پيروز مي‏گردند. يعني يك نفر صابر مي‏تواند ده نفر از دشمن را از پاي درآورد. اگر صبر به معني دست روي دست گذاشتن بود، هرگز چنين تواني به انسان نمي‏داد كه در برابر ده نفر بايستد و بر آن ده نفر پيروز گردد.

و همچنين صبر در قرآن در برابر ضعف و تسليم قرار گرفته است، و اين نشان مي‏دهد ، صبر به معني استقامت و پشتكار بوده، و ضد ضعف و سستي است ، چنان كه خداوند مي‏فرمايد: «و كَايِّنْ مِنْ نَبيٍّ قاتَلَ مَعَهُ ربّيون كَثيرٌ فَما وهَنُوا لِما أصابَهُمْ في سبيل اللّهِ و ما ضَعُفُوا و ما استَكانوا واللّهُ يُحِبُّ الصّابرين؛2

خوشبويي براي غير شوهر

عن الصّادق(ع):

... وَ اَيّما اِمْرَأَةٌ تَطَيّبَتْ لِغَيْرِ زَوْجِها لَمْ يَقْبَلِ اللّهُ مِنْها صَلوةً حَتّي تَغْتَسِلَ مِنْ طيبِها كَغُسْلِها مِنْ جِنابَتِها

وسايل الشيعه، ج14، ص113

هر زني كه خود را براي غير شوهر خويش خوشبو كند، هرگز خداوند نمازي را از او نمي‏پذيرد

تا براي خوش بو كردن خود غسل كند همانگونه كه براي جنابت بايد غسل كند.

چه بسيار پيامبراني كه مردان الهي فراواني به همراه آنان جنگ كردند ، آنها هيچ گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مي‏رسيد، سست و ناتوان نشدند (و تن به تسليم ندادند) و خداوند استقامت كنندگان را دوست دارد.

در قرآن بيش از دويست بار مسأله صبر با واژه هاي گوناگون و گاهي با واژه استقامت مطرح شده3 و نتايج آن بيان گشته است، و اين مطلب بيانگر اوج اهميت صبر و استقامت است، از مجموع اين آيات استفاده مي‏كنيم كه اهميت صبر و استقامت، بسيار بيش از آن است كه ما فكر مي‏كنيم. از اهميت آن همين كافي است كه خداوند مي‏فرمايد: «انّما يُوَفّي الصّابرون اجْرَهُمْ بغَيْرِ حسابٍ»4 انسان هاي صابر، اجر و پاداش خود را بي‏حساب دريافت مي‏دارند.

پيامبر اكرم(ص) فرمود: «الصَّبْرُ خَيْرُ مَرْكَبٍ ما رَزَقَ اللّهُ عبْدا خَيْرا لَهُ وَ لا أَوْسَعَ مِنَ الصَّبْرِ»5 صبر بهترين مركب سواري است، خداوند هيچ بنده‏اي را بهتر و گسترده‏تر از صبر، روزي نداده است.

اميرمؤمنان علي(ع) در ضمن گفتاري فرمود: «عَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ، فانَّ الصَّبْرَ مِنَ الايمانِ كَالرّأسِ مِن الْجَسَدِ»6 بر شما باد به صبر و استقامت كردن، زيرا صبر نسبت به ايمان همانند سر نسبت به بدن است.

از اين تعبيرات به خوبي فهميده مي‏شود كه صبر و استقامت نقش بسيار مهم در سازندگي و به سازي و پاك سازي انسان دارد، و بدون آن هرگز انسان نمي‏تواند به كمال برسد، و از آلودگي‏ها نجات يابد، به قول جلال‏الدين مولانا:

رابطه صبر با دوازده ويژگي عبادالرّحمن

در روايات متعدد از جمله از رسول خدا(ص) نقل شده فرمود: «الصَّبْرُ ثَلاثَةٌ، صَبْرٌ عندَ المُصيبَةِ، وَ صَبْرٌ عَلَي الطّاعةِ، وَ صَبْرٌ عَلَي الْمَعصيةِ» صبر بر سه گونه است؛ صبر به هنگام مصيبت، صبر در راه اطاعت، و صبر در برابر گناه.

اين حديث از علي(ع) نيز نقل شده و در پايان آن آمده؛ صبر در برابر گناه نسبت به دو قسم اول، درجه عالي‏تر دارد.7

و در روايت ديگري از اميرمؤمنان علي(ع) آمده: «الصَّبْرُ صَبْرانِ؛ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصيبَةِ، حَسَنٌ جَميلٌ ، و أَحْسنُ مِنْ ذلكَ الصَّبرُ عِنْدَ ما حَرَّمَ اللّهُ عَزّوجلّ عَلَيْكَ»8 صبر دو گونه است، صبر در برابر مصائب و ناگواري‏ها كه صبر نيك و زيبا است، و از اين صبر نيك‏تر صبر در برابر اموري است كه خداوند متعال آن را حرام نموده است.

بنابراين براساس اين دو حديث، پايه‏هاي اصلي صبر و استقامت، همين سه پايه است.

ما وقتي كه دوازده ويژگي بندگان ممتاز خداوند را مورد بررسي و توجه دقيق قرار مي‏دهيم، چنين نتيجه مي‏گيريم كه هيچ كدام از آنها بدون استقامت، تحقق نمي‏يابد، و براي دستيابي آبرومندانه به آن دوازده ويژگي چاره‏اي جز ياري جويي از صبر و استقامت نيست، زيرا همان گونه كه قبلاً گفتيم چهار ويژگي جنبه نفي و مبارزه دارد، كه تنها در پرتو صبر در برابر گناه تحقق مي‏يابد و هشت ويژگي جنبه اثباتي دارد كه تحقق آن با داشتن خصلت صبر در راه اطاعت، به دست مي‏آيد. بنابراين بايد پايه صبر و استقامت در همه ابعادش، به ويژه در برابر گناه، و در راه اطاعت را در روح و روان خود برقرار سازيم، تا بتوانيم به ويژگي‏هاي دوازده‏گانه دست پيدا كنيم.

آري صبر و استقامت داراي چنين نتايج درخشان خواهد بود، كه بدون آن، انسان هرگز نمي‏تواند به ارزش‏هاي والاي انساني برسد، بر همين اساس چنان كه گفتيم قرآن با تعبيرهاي گوناگون به طور مكرر بيش از دويست بار، مسلمانان را به صبر و استقامت دعوت مي‏كند، و آنها را به كمك‏جويي از نيروي عظيم صبر، فرا مي‏خواند، و در يكي از فرازهايش به صراحت مي‏فرمايد: «استعينوا بالصَّبرِ والصَّلوة انَّ اللّه مَعَ الصّابرينَ»9 از صبر (و استقامت) و نماز، كمك بگيريد، زيرا خداوند با صابران است.

نقش و آثار صبر در گفتار پيامبر (ص) و امامان (ع)

براي آن كه بيش‏تر به اهميت صبر، و آثار درخشان آن پي ببريم، و نقش بسيار مهم و عميق آن را در كسب فضايل و دوري از رذايل، و سامان‏سازي آن در ابعاد مختلف زندگي بدانيم نظر شما را به پاره‏اي از گفتار پيامبر(ص) و امامان(ع) جلب مي‏كنيم:

1ـ پيامبر (ص) فرمود: «الصّبرُ كَنْزٌ مِنْ كُنوزِ الجنّةِ»10 صبر گنجي از گنج‏هاي بهشت است.

2ـ حضرت علي(ع) فرمود: «الصَّبرُ مَطيَّةٌ لا تَكْبو»11 صبر مركبي است كه هرگز به زمين نمي‏خورد.

3ـ نيز فرمود: «الصّبرُ عَوْنٌ عَلي كُلّ أمْرٍ»12

زنان آخر الزمان

عن اميرالمؤمنين(ع):

يَظْهَرُ في آخِرِ الزَّمانِ وَاقْتَرابِ السّاعَةِ وَ هُوَ شَرُّ الاَزْمِنَةِ نِسْوَةٌ كاشِفاتٌ عارياتٌ مُتَبَرِّجاتٌ مِنَ الدّينِ خارِجاتٌ

فِي الْفِتَنِ داخِلاتٌ، مائِلاتٌ اِلَي الشَّهَواتِ مُسْرِعاتٌ اِلَي اللَّذّاتِ مُسْتَحِلاّتُ الْمُحَرَّماتِ في جَهَنَّم خالِداتٌ

وسايل الشيعه، ج14، ص19

در آخر الزمان و نزديك شدن قيامت كه بدترين زمانها است، زناني آشكار مي‏شوند كه بي‏حجاب،

برهنه و خودنما هستند از دين خارج و در فتنه‏ها داخل مي‏باشند، متمايل به شهوتها، شتابنده

به سوي لذتها بوده و گناهان را حلال شمرده و اينها براي هميشه در جهنم ماندگارند.

صبر يار و ياور انسان در هر كاري است.

4ـ نيز فرمود: «عَليكُم بالصَّبْرِ فانَّهُ لا دينَ لِمَنْ لا صَبْرَ لَهُ»13 بر شما باد به صبر و استقامت، آن كسي كه داراي صبر و استقامت نيست، دين ندارد.

5ـ امام صادق(ع) فرمود: «كَمْ مِنْ صَبْرِ

ساعةٍ قَدْ أوْرَثَتْ فَرَحا طَويلاً»14 بسيار اتفاق افتاده كه يك ساعت صبر، سبب شادي طولاني خواهد شد.

6ـ اميرمؤمنان علي(ع) در وصف پرهيزكاران مي‏فرمايد: «صَبَروا أيّاما قَصيرَةً أعْقَبَهُمْ راحَةً طَويلةً»15 آنها در چند روز اندك دنيا صبر كردند، و به دنبالش در آخرت به آسايش طولاني نايل شدند.

7ـ نيز فرمود: «عَلامةُ الصّابرِ في ثلاثٍ؛ اوّلُها ان لايَكْسِلَ ، والثّانيةُ أنْ لايَضْجِرَ، و الثّالثَةُ انْ لايشْكُر مِنْ رَبّهِ عَزَّوجَلّ»16 نشانه صبر كننده در سه چيز است: 1ـ دور كردن بي‏حوصلگي از خود 2 ـ دوري از بي‏قراري و دلتنگي. 3 ـ گله نكردن از خداوند متعال.

8 ـ نيز فرمود: «مِفتاحُ الظَّفرِ لُزُومُ الصَّبْر»17 داشتن صبر و شكيبايي، كليد پيروزي است.

9 ـ امام صادق(ع) فرمود: «قِلَّةُ الصَّبْرِ فَضيحَةٌ»18 صبر و استقامت اندك، موجب رسوايي است.

10 ـ امام صادق(ع) فرمود: هنگامي كه انسان را در قبرش مي‏نهند، نماز او در جانب راستش، زكات او در جانب چپش، نيكي هايش بر بالاي سرش قرار مي‏گيرند، و صبر او در يك طرف دورتر از آنها مي‏ايستد، در اين هنگام وقتي كه دو فرشته مسؤول بر او وارد مي‏شوند، صبر (كه به صورت نوراني است) خطاب به نماز و زكات و نيكي ها نموده و مي‏گويد: «دُونَكُمْ صاحبَكُمْ فانْ عَجَزتُم عَنْهُ فَاَنا دوُنَهُ»19 مواظب صاحب خود باشيد، اگر در حفظ او از عذاب، درمانده هستيد، من آماده و حاضرم كه او را حفظ كنم.

اين احاديث به روشني نقش صبر و استقامت را در پيروزي مادي و معنوي، دنيوي و اخروي نشان مي‏دهد، و همه با زبان حال و قال مي‏گويند:

صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند بر اثر صبر نوبت ظفر آيد

1. انفال (8) آيه65.

2. آل عمران (3) آيه146.

3. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم، ص399 تا 401، (واژه صبر) ، و ص579 (واژه قوم).

4. زمر (39) آيه10.

5. بحار، ج82، ص139.

6. نهج البلاغه، حكمت 82.

7. اصول كافي، ج2، ص91؛ ميزان الحكمة، ج5، ص267.

8. همان، ص90.

9. بقره (2) آيه153.

10. ملامحسن فيض؛ المحجة البيضاء، ج7، ص107.

11. علامه مجلسي، بحارالانوار، 68، 96.

12. غرر الحكم.

13. بحار، ج71، ص92.

14. همان، ج71، ص91.

15. نهج البلاغه، خطبه193.

16. بحار، ج71، ص86.

17. غرر الحكم، حديث9809.

18. بحار، ج78، ص229.

19. اصول كافي، ج2، ص90.

اصول كافي,jeld=2,safhe=91

المحجة البيضاء,ملامحسن فيض,jeld=7,safhe=107

غرر الحكم

ميزان الحكمة,jeld=5,safhe=267

بحار,jeld=78,safhe=229

المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم,safhe=401-399

بحار,jeld=82,safhe=139

بحارالانوار,jeld=68,safhe=96

غرر الحكم

بحار,jeld=71,safhe=86

اصول كافي,jeld=2,safhe=90