لطفا منتظر باشید ...
نگاهى به ترجمههاى فارسى نهج البلاغه
عبد الكريم پاك نيا ءمقدمه
بيش از هزار سال از تاليف جاويدان نهجالبلاغه توسط سيدرضىقدس سره مىگذرد. سپرىشدن زمان، نه تنها اين اثر را به بوتهفراموشى نسپرده، بلكه روز به روز برجذابيت، شفافيت و رونق اين هديه آسمانىو اثر ارزشمند افزوده است; زيرا نهج البلاغهبرادر قرآن است و مانند آن هميشه زنده وجاويد است. نهج البلاغه در طول قرنهاهمچون آفتابى درخشيده نظر دانشمندان ومحققان را به خود جلب كرده و مورد تمجيدو تحسين قرار گرفته است. نهج البلاغهشايسته تقدير و تجليل است; زيرا اين كتاباز منبع بىپايان علم و فضيلت ريشه گرفته وجلوهاى از درياى عظمت مولاى متقيان، امامعلىعليه السلام است. اين كتاب منتسب بهشخصيتى است كه آفتاب وجودش هرگزغروب ندارد. بريكايك مردم متعهد كشورمان، بويژهجوانان عزيز اين سرزمين علوى لازم استكه به اين كلام نورانى روى آورند و با الهام ازراهنمايىها و اشارههاى آسمانى ايندائرةالمعارف علوى، توشه زندگى خود را اخذو مشكلات اجتماعى، اخلاقى، روانى،خانوادگى رفع كرده و ساير نيازمندىهاىخويش را تامين كنند. نهج البلاغه اعجاب و شگفتى دوستان ودشمنان اسلام را برانگيخت و مورد توجهانديشمندان فرقههاى مختلف قرار گرفت.نهج البلاغه به زبانهاى زنده دنيا، همچونفارسى، تركى، اردو، انگليسى، فرانسوى،آلمانى، ايتاليايى، اسپانيايى، اسپرانتو،بوسنيايى، سندى و... ترجمه شده است.دهها شرح بر نهج البلاغه و دهها كتاب دربارهنهج البلاغه نوشته شده و ترجمه فارسى اينكتاب شريف براى مشتاقان فارسى زبان كلاممولاى متقيان، بويژه مردم عزيز كشورمان ازويژگى خاصى برخوردار است. اين مقاله درصدد معرفى ترجمههاى فارسى اين يادگارجاويدان علوى مىباشد. تاريخ ترجمه فارسى نهج البلاغه
از اواخر قرن چهارم هجرى كه سخنانحضرت علىعليه السلام توسط «سيد رضى»گردآورى شده عالمان فارسى زبان بر آنشدند كه اين كتاب نورانى را به زبان فارسىبرگردانند، تا فارسى زبانان از بركات اين اثرنفيس بهرهمند شوند. قديمىترين نسخه ترجمه فارسى نهجالبلاغه كه دردست است، مربوط به قرنششم هجرى است كه اخيرا با تحقيق آقاىدكتر جوينى در دو جلد به چاپ رسيدهاست. بعد از آن، ترجمه حسين اردبيلى،معاصر شاه اسماعيل صفوى و سپس شرح وترجمه ملافتح الله كاشانى است. در قرناخير ترجمههاى فارسى بسيارى از نهجالبلاغه صورت پذيرفته است. اكنون ترجمههاى فارسى نهج البلاغه را كهبه آن دسترسى داشتهايم، معرفى مىكنيم.تعدادى از اين ترجمهها تمام كتاب نهجالبلاغه را و تعدادى هم بخش هايى از آن رادربرگرفته است. 1 - ترجمه نهج البلاغه
اين كتاب را يكى از بزرگان قرن ششمهجرى كه احتمالا يكى از اهالى خراسانمىباشد، تاليف كرده است. در اين ترجمهمعناى فارسى كلمات در زير عبارات عربىآمده است. اين ترجمه با تحقيق دكترعزيزالله جوينى درسال 1408 ه .ق، در 2جلد به چاپ رسيده است. دكتر جوينىدرباره نسخه اين اثر مىنويسد: «اين نسخهگرانبها را شاه عباس صفوى در سال 1017وقف حرم مطهر رضوىعليه السلام كرده است. و ازخصوصيات دستورى، واژهها و سبك آنمىتوان حدس زد كه مؤلف آن با ابوالفتوحرازى هم زمان بوده يا اندكى از وى جلوتريعنى در قرن پنجمو ششم مىزيسته است. (1) 2 - ترجمه اردبيلى
اين كتاب توسط حسين بن شرف الديناردبيلى متوفاى 950 ه .ق معاصر شاهاسماعيل صفوى ترجمه شده است. وى در اين ترجمه از منهاج البراعه قطبراوندى و شرح نواب لاهيجى بهره گرفتهاست. اين كتاب در سال 1355 در «مطبعهاخوان كتابچى» به چاپ رسيده وديوان منسوب به اميرالمؤمنينعليه السلام باترجمه ميبدى نوشته شده است. در اين كتاب ترجمه فارسى باخطريز در زير متن نوشته شده است.همچنين ترجمه داراى فهرستبهسبك زمان خويش و اطلاعاتى راجعبه جمع آورى نهج البلاغه توسطشريف رضى مىباشد. 3 - تنبيه الغافلين وتذكرةالعارفين
اثر ملافتح الله كاشانى (متوفاى988 ه .ق) نويسنده تفسير منهجالصادقين. 4 - ترجمه و شرح نهج البلاغه آقامحمدباقر لاهيجى
وى آن را درعصر فتحعلى شاه قاجار تاليفكرد. ديوان منسوب به امام علىعليه السلام درحاشيه آن آمده است. 5 - ترجمه و شرح نهج البلاغه قزوينى
محمدصالح قزوينى اين كتاب را در دوجلد با يك مجلد تنظيم كرده و درتوضيحمطالب و عبارات مولاى متقيانعليه السلام از اشعارشاعران معروف فارسى زبان بهره فراوان بردهاست. 6 - دائرةالمعارف علوى
حاج ميرزا خليل كمرهاى در اين كتاب،نهج البلاغه را به 24 موضوع تقسيم بندىكرده و به شرح آنها پرداخته است. جلد اولآن در مورد خلقت و جلد دوم آن درموردجنگ مىباشد. اين اثر حاوى مطالب بسيارسودمند و با ارزش مىباشد. 7 - ترجمه نهج البلاغه عمادزاده
اثر عمادالدين حسين اصفهانى (متوفاى1410 ه .ق) از نويسندگان مشهور و داراىتاليفات بسيار در زمينههاى تاريخ اسلام،تاريخ انبيا، زندگانى ائمهعليهم السلام و سائرموضوعات دينى مىباشد. چاپ اول اين اثردر سال 1400 ه .ق انجام گرفت و پس از آنتوسط انتشارات شرق در تهران چندبار چاپگرديد. 8 - ترجمه نهج البلاغه شهيدى
اين كتاب در سال 1368 توسط دكتر سيدجعفر شهيدى نوشته شد و توسط سازمانانتشارات و آموزش انقلاب اسلامى چاپ شد.ناشر اين كتاب در مورد ويژگىهايشمىنويسد: «تفاوت و مزيت اين ترجمه برديگر ترجمهها، در اين است كه اين اثر علاوهبر امانت و اتقان و تطبيق يكايك واژههاىعربى با فارسى، در مراعات ويژگى ادبى ايناثر جاودانى - يعنى به كاربردن صنايع لفظى وآرايشهاى ادبى از استعاره و تشبيه و جناسو موازنه و مراعات نظير بويژه سجع مىباشدو در برگردان فارسى تا آن جا كه ممكن بودهاين نكات مورد توجه قرار گرفته; اما با اينهمه، معنى فداى آرايش لفظ نشده است، ودر آخر كتاب تعليقههاى مناسب آورده شدهاست.» كلامى از اين مترجم مترجم در مقدمه كتاب مىنويسد: «درميان هزاران نام كه مصنفان، مؤلفان و يامترجمان حوزه مسلمانى بر كتابهاى خودنهادهاند، هيچ نامى چون «نهج البلاغه» راهسخن رساگفتن» با محتواى كتابمنطبق نيست و مىتوان گفت: اين ناماز عالم غيب بر دل روشن شريف رضى- رحمه الله - افاضه گرديده است كه«الاسماء تنزل من السماء» راهسخن رساگفتن را در اين مجموعهبايد يافت.» ترجمه نهج البلاغه شهيدى اخيراتلخيص شده و به عنوان «منتخب» بهدانش دوستان عرضه شده است. 9 - ترجمه و شرح نهج البلاغه فيض
حاج سيد علىنقى اصفهانى معروفبه «فيض الاسلام» اين اثر را در مدت10 سال و در 6 جلد نوشته است. اين كتاب در 50 سال اخير در ميان فارسىزبانان، به ويژه مردم ايران معروف شده است.بدون ترديد مىتوان ادعا كرد كه در نيم قرناخير اكثر ترجمهها و شرحها از اين ترجمهسود جستهاند. اين ترجمه با خط زيباىطاهر خوشنويس تبريزى بارها به زيور طبعآراسته گشته و هميشه در بازار به صورتشش جلدى، سه جلدى، دو جلدى و يكجلدى موجود بوده است. طالبان سخنانعلوى از اين ترجمه استقبال شايان توجهىكردهاند. مترجم درباره علت ترجمه اين كتابمىنويسد: «گاهى در بعضى از مجالس دينى ومذهبى پارهاى از كلمات اين كتاب را خواندهومعنى مىكردم. شنوندگان به شگفت آمدهمىگفتند: اگر علما و رجال دينى ترجمهفرمايشات امام علىعليه السلام را در كتاب نهجالبلاغه به طورى كه در خور فهم هر فارسىزبان باشد، نوشته بودند، همه از آن بهرهمندمىشدند; وليكن افسوس كه از ترجمه وشرحهايى كه در دسترس است چنان كه بايداستفاده نمىشد. بنابراين بر نگارنده واجبشد كه دست از كار بردارم و اين كتاب جليل رابه زبان فارسى سليس و روان ترجمه نموده وكلمات و جملاتى كه محتاج به شرح باشد،ميان دو قوسى به اجمال و اختصار بياننمايم تا ترجمه و شرح با هم فرق داشته وهمه از آن بهرهمند گردند.» 10 - نهج البلاغه منظوم
دانشمند معظم، محمدعلى انصارى قمى نهجالبلاغه را در قالب 27 هزار بيتشعر فارسىبه نظم در آورد. اين اثر در ده جلد و بهصورت پنج مجلد و با خط زيباى حسنهريسى تبريزى به طبع رسيده است. وىترجمه خطبه اول را با اين شعر آغاز كردهاست: سپاس و شكر بىپايان خدا را كه ما را از عدم كرد آشكارا نبرده كس به كنه مدحتش پى نكرده راه وصفش را كسى طى 11 - ترجمه و شرح زمانى
دانشمند معظم، مصطفى زمانى نهج البلاغهرا در 4 جلد ترجمه كرد كه بارها در قم چاپشد. مترجم در مورد روش ترجمهاشمىنويسد: «اينجانب در اين كتاب مطالب امامعلىعليه السلام را در كنار آيات قرآن مجيد بررسىنمودهام. در نتيجه، در يك مورد نهج البلاغهتفسير قرآن قرار گرفته و مورد ديگر امامعلىعليه السلام مطلب را به اجمال بيان كرده كهتوضيح آن در قرآن موجود است. به تعبيرديگر، نهج البلاغه و قرآن همانند دو برادردلسوز هستند كه به هنگام لزوم به كمكيكديگر مىشتابند و در مواقع عادى هركدامدر مسير خود هستند.» اين ترجمه در بيشتر وقايع تاريخى از شرحنهج البلاغه ابن ابىالحديد بهرهمند گرديدهاست. 12 - ترجمه و تفسير نهج البلاغه جعفرى
علامه محمدتقى جعفرى نهج البلاغه را در27 جلد ترجمه و تفسير كرده است. در اينكتاب از نهج البلاغه نسخه صبحى صالحاستفاده شد. بهرهگيرى از منابع متعدد تشيع و تسنن،تفاسير، تواريخ، ديوانها، به ويژه از مثنوىمعنوى و سخنان و نوشتههاى نويسندگان وپژوهشگران خارجى از امتيازات اين كتابمىباشد. ترجمه و تفسير فوق به علتكسالت مؤلف تا آخر خطبه 185 متوقف شد.خطبه 185 را نويسنده در لندن تفسير كردهاست. اين اثر 27 جلدى اخيرا توسط آقاىمحمدرضا جوادى در يك جلد قطور تلخيصو روانه بازار شده است. 13 - ترجمه گويا و شرح فشرده
اثر محمد جعفر امامى و محمدرضا آشتيانىاست كه زير نظر آيةالله مكارم شيرازى در 3جلد نوشته شده است. ويژگىهاى اينترجمه : الف) ترجمه عبارات عربى به طرز روان وسليس. ب) توضيحات لازم و ارائه مطالبى سودمنددر موارد موردنياز. ج) شان ورود، شرايطى كه خطبهها در آنصادر شد. د) تفسير لغات مشكل. ه) مدارك خطبهها در اين ترجمه آمده است. 14 - سخنان علىعليه السلام
اثر جواد فاضل كه بعد از سال 1320 نوشتهشد و بارها به چاپ رسيد. در اين ترجمهعبارات عربى نهج البلاغه نيامده است; فقطدر بعضى موارد عبارات كوتاهى از نهج البلاغهانتخاب و نقل شده است. اين اثر ظاهرا اولين ترجمه فارسى است كهدر نيم قرن اخير به سبك جديد چاپ ومنتشر شده است. 15 - ترجمه و شرح باغميشهاى
حاج ميرزا احمدمدرس، مشهور به ميرزاآقاباغميشهاى تبريزى اين كتاب را در 20 جلدتاليفكرده است. مؤلف در اين اثر پس از نقلفرازى از كلام مولاى متقيانعليه السلام تحتسهعنوان به بحث مىپردازد: 1 - لغت.2 - اعراب.
3 - معنا. برخى خطبهها و نامههاى اماماميرالمؤمنينعليه السلام كه در نهج البلاغه نيامده،در اين كتاب آمده است. گاهى به مصادر نهج البلاغه هم اشاره شدهاست. اين كتاب با خط على اصغر عالم ديانتىتبريزى به طبع رسيده است.
16 - خورشيد بىغروب
اثر عبدالمجيد معاديخواه كه بافهرستهاى دهگانه تنظيم و در يك جلد،تمام نهج البلاغه ترجمه شده است. دراين اثر متن در يك صفحه و ترجمهفارسى آن در صفحه مقابل قرار دارد. 17 - سروش خدا در سرود علىعليه السلام
اثر ذبيح الله منصورى، اين كتاب متن عربىندارد و فقط ترجمه فارسى نهج البلاغه را دربرگرفته است و در يك جلد منتشر شده است. 18 - ترجمه آيتى
عبدالمحمد آيتى نهج البلاغه را در دو جلدترجمه كرده است كه در سال 1376 ش. چاپشده است. چاپ ششم اين ترجمه در يكجلد به بازار آمده است. 19 - ترجمه
اثر سيد كاظم ارفع، در اين كتاب متن نهجالبلاغه در يك صفحه و ترجمه در مقابل آنقرار گرفته است. اين اثر در سال 1378 توسطانتشارات فيض كاشانى به چاپ رسيد. 20 - ترجمه استاد جعفرى
علامه محمدتقى جعفرى تمام نهج البلاغهرا در يك جلد ترجمه كرد كه به كوشش علىجعفرى و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامى درسال 1378 چاپ و منتشر شد. اين كتاب،دومين اثر استاد جعفرى در زمينه ترجمهنهج البلاغه مىباشد. 21 - ترجمه امام ابهرى
دراين كتاب 125 خطبه نهج البلاغهتوسط نگارنده در سال 1383 ه .ق به صورتنظم و نثر، به فارسى ترجمه شده است. 22 - سخنان جاويدان
اثر داريوش شاهين، متن عربى نهج البلاغهدر اين كتاب نيامده است. چاپ اول آن درسال 1398 ه .ق درتهران انجام يافت و بعد ازآن چندبار چاپ شد و چاپ پنجم آن در سال1402 ه .ق در 1632 صفحه به طبع رسيد. 23 - ترجمه ابن ابىالحديد
اثر شمس الدين محمد بن مراد كه در سال1013 ه .ق ترجمه شده است. وى در اين اثرتا جلد هفتم نهج البلاغه ابن ابىالحديد را بهفارسى برگردانده است. 24 - مظهرالبينات
اثر نصرالله بن تراب دزفولى كه در سال1292 ه .ق به رشته تحرير در آورده است. 25 - ترجمه ملاتاجا
اثر تاج الدين حسن، معروف به ملاتاجا،پدر فاضل هندى (نويسنده كشف اللثام). 26 - درمكتب علىعليه السلام
اثر عمران عليزاده تبريزى كه بخشى از نهجالبلاغه را در بردارد. 27 - شگفتىهاى نهج البلاغه
ترجمه كتاب «روائع نهج البلاغه» اثرنويسنده معروف مسيحى، «جرج جرداق»،مولف كتاب معروف «الامام على صوتالعدالة الانسانيه» كه توسط آقاى فخرالدينحجازى و محمدرضا انصارى به صورتجداگانه ترجمه و به نام «زيبايىهاى نهجالبلاغه» منتشر شد. 28 - مواعظ اهل اسلام
اثر سيد حسين عرب باغى ارومى كهخطبههايى را از نهج البلاغه برگزيده و آنها رادر نماز جمعه اروميه خوانده، سپس به ناممواعظ اهل اسلام ترجمه و منتشر كرده است.علامه تهرانى شرح حال وى را در نقباء البشرآورده است. مؤلف در بين سالهاى 1294 تا1369ه .ق زندگى مىكرد. 29 - هزار گوهر
اثر سيدعطاءالله مجدى كه هزار كلمه ازكلمات اميرالمؤمنين علىعليه السلام را از نهجالبلاغه استخراج كرده و به ترتيب حروفتهجى مرتب ساخته و به صورت نظم و نثر، بهفارسى ترجمه نموده است. دفتر نشر فرهنگاسلامى چاپ ششم اين كتاب را در سال1377 در تهران به چاپ رسانده است. 30 - سخنان درخشان امام علىعليه السلام
اثر هادى خاتمى بروجردى كه قسمتهايىرا از نهج البلاغه برگزيده و به فارسى ترجمه وشرح كرده است. 31 - سخنان علىعليه السلام در نهج البلاغه
اثر فضل الله كمپانى كه گزيدههايى از نهجالبلاغه را ترجمه كرده و در سال 1394 ه .قدر تهران به چاپ رسانده است. 32 - الهام از گفتار علىعليه السلام
اثر سيد محمدتقى حكيم كه موضوعاتى ازنهج البلاغه را ترجمه كرده و هر قسمتى را بهعنوان يك درس جداگانه قرار داده است. هردرس با كلامى از نهج البلاغه شروع مىشود وشرح مؤلف برآن در ادامهاش مىآيد. مؤلفآن را در سال 1346 منتشر كرد. 33 - سيرى در نهج البلاغه
مقدمه كتاب با اين شعر آغاز مىشود:
نردبان آسمان است اين كلام
نى به بام چرخ كان اخضر بود
بل به بامى كز فلك برتر بود
هر كه از آن بررود، آيد به بام
بل به بامى كز فلك برتر بود
بل به بامى كز فلك برتر بود
راز بگشاى اى على مرتضى
اى پس از سوء القضا حسن القضاء
اى پس از سوء القضا حسن القضاء
اى پس از سوء القضا حسن القضاء
1 - مقدمه ترجمه نهج البلاغه به تحقيق دكترجوينى.
