سخنان امام على در آثار جاحظ

جاحظ علاوه بر مائة كلمة جاى جاى در آثار خود، و از جمله در البيان و التبيين، از خطبه ها، دعاها و كلمات قصار امام "ع" آورده است چنان كه مجموع آن ها رساله اى مستقل مى تواند باشد. محققان منابع و مصادر در سخنان على "ع"، مانند آقاى عبدالزهراء الحسينى الخطيب، در ضمن كار خود به بسيارى از آن ها اشاره كرده اند. [ رك: مصادر نهج البلاغه و اسانيدها. ]

پس از جاحظ

پس از جاحظ كار گردآورى و انتخاب مجموعه هاى از سخنان امام على "ع" به همت سخن شناسان و اديبان دنبال شد. اين بزرگان به سايقه ذوق خود و ترغيب مشتاقان، يا احتمالا به پيروى از جاحظ مجموعه هايى فراهم كردند كه امروز شمارى از آن ها را مى شناسيم:

1- دستور معالم الحكم و ماثور مكارم الشيم: از قاضى ابوعبدالله محمد بن سلامة قضاعى [ رك: وفيات الاعيان ج 462/1. ] "م: 454 ه ق". وى در آغاز هزار و دويست سخن از سخنان پيامبر دروصايا و امثال و مواعظ و آداب فراهم آورد و به صورت كتابى تدوين كرد و آن را شهاب " شهاب الاخبار" ناميد. آن گاه بعضى از او درخواستند كه به همان شمار از كلماتاميرمومنان، على بن ابى طالب - صلوات الله عليه - را هم در كتابى جمع آرد و در اينكار بدانچه خود يافته است و در مصنفات مورد اطمينان و پسند خويش مى يابد اعتماد كند وكلمات را پى در پى و بى ذكر اسناد، مانند شهاب الاخبار، بياورد، و او نيز پس ازاستخاره بدين كار پرداخت [ دستور معالم الحكم /16. ] و دستور معالم الحكم و ماثور مكارم الشيم راتاليف كرد.

گفتنى است كه در ابواب نه گانه اين كتاب تنها كلمات قصار امام "ع" نيامده است بلكه پاره اى از خطبه ها، پاسخ چند پرسش و نيز بعضى از اشعار منسوب به آن حضرت را نيز در آن مى توان خواند. [ اين كتاب بارها به طبع رسيده است، از جمله يك بار "1362" با ترجمه فارسى آقاى دكتر فيروز حريرچى و به وسيله انتشارات اميركبيرتهران. ]

2- غررالحكم و دررالكلم: اين مجموعه را ابوالفتح عبدالواحد بن محمد آمدى تميمى "م: نيمه اول قرن ششم" تاليف كرده و در مقدمه آن آورده است كه: بدين سبب چنين مجموعه اى فراهم آوردم كه جاحظ تنها صد كلمه از سخنان حكمت آميز اميرمومنان "ع" را جمع كرده و گويى به آن شاد شده بود، و شگفتا كه وى با آن كه علامه زمان ويگانه اقران بود قطره اى از دريا برگرفته و به اندكى از بسيار بسنده كرده بود. [ ما در اينجا ترجمه كوتاه شده اى از سخنان آمدى را آورده ايم. ]

غررالحكم و دررالكلم آمدى بر حسب حروف تهجى ترتيب يافته و شامل بيش از يازده هزار كلمه است. بر اين كتاب شرحهايى نوشته اند، از آن هاست شرح جمال الدين محمد خوانسارى كه به همت مرحوم محديث ارموى به چاپ رسيده است.

3- نثراللئالى: مجموعه ديگرى است از سخنان كوتاه امام "ع" كه بعضى آن را گردآورده امين الاسلام شيخ طبرسى، مفسر بزرگ شيعه، دانسته اند. اين مجموعه نيز به ترتيب حروف تهجى فراهم آمده و شامل حدود سيصد كلمه است. [ اين كتاب در ايران، به سال 1312 هجرى قمرى، در ضمن مجموعه اى به چاپ سنگى رسيده است، رك: مصادر نهج البلاغه ج 71/1. ]

4- الحكم المنثوره: ابن ابى الحديد، شارح معروف نهج البلاغه، در پايان شرح خود يك هزار سخن از امام "ع" را آورده و آن را تكمله اى بر نهج البلاغه شمرده است. [ رك: شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 255/20. ]

اديبان و مورخان ديگرى نيز شمارى از كلمات امام "ع" را در ضمن تاليفات خود آورده اند كه از آن ميان ابن شعبه حرانى در تحف العقول، شيخ على واسطى در عيون الحكم و المواعظ و ذخيرة المتعظ و الواعظ، ثعالبى درالاعجاز و الايجاز و... را مى توان نام برد.