برمى شمرد، شايد كه اين سخنان وجدان خفته و روح بى درد آنها را بيدار و آگاه سازد تا براى درهم كوبيدن دشمنان خونخوار بپاخيزند و متّحد شوند و شجاعانه وارد ميدان نبرد گردند.

نكته:

اين همه توبيخ و سرزنش براى چيست؟

بار ديگر ناچاريم كه به سراغ پاسخ اين سؤال برويم كه چرا امام (عليه السلام) با آن درايت و آگاهى و مديريت فوق العاده اى كه دارد، اين همه كوفيان را مورد عتاب و خطاب، آن هم با تعبيرهاى بسيار خشن قرار مىدهد؟

آيا اين همه توبيخ و اظهار بى اعتمادى بر آنان، سبب دورى و نفرت و تعصّب و لجاجت آنها نمى شد؟

پس چرا امام (عليه السلام) با اين سخنان عتاب آلود آنها را از اهداف خود دورتر ساخت؟

در پاسخ اين سؤال بايد به اين نكته توجه داشت كه امام (عليه السلام) با يك روانكاوى عميق، روحيات كوفيان را خوب درك كرده بود و همانطور كه تاريخ نشان مىدهد، وضع آنان به گونه اى بود كه تا شخصيّت خود را در معرض نابودىِ كامل نمى ديدند، تكان نمى خوردند و به اصطلاح تا به حسّاسترين رگ هاى وجودشان، نيشتر توبيخ و عتاب وارد نمى شد، به حركت در نمى آمدند.

در ميان جوامع بشرى هميشه گروهى را هر چند اندك، مىتوان يافت كه تا آخرين ضربت بر آنها فرود نيايد، بيدار نمى شوند.

مفهوم سخنان امام (عليه السلام) در اينجا، اين نيست كه ما اين روش را در مقابل هر گروه وظيفه نشناس و غافل و بى خبر به كار بريم، چرا كه افراد مختلفند: بعضى با يك سرزنش مختصر و به اصطلاح با يك «از گل نازكتر» گفتن به خود مىآيند و راه خود را پيدا مىكنند. بعضى مانند فيل هستند كه تا فيلبان با چكش بر مغز آنها نكوبد، به حركت در نمى آيند.