امام سجاد (ع) از مدارا تا خشونت

سيد على‏نقى ميرحسينى

مقدمه

از آنجا كه انسان زندگى اجتماعى دارد، ناگزير در طول شبانه روز با افراد مختلف در ارتباط است و با گروههاى ناهمگون - كه داراى عقايد و سليقه‏هاى متفاوت هستند - در تماس مى‏باشد . سؤالى كه در اينجا مطرح مى‏شود، اين است كه:

رفتار ما با هريك از اين گروههاى انسانى چگونه بايد باشد؟

با مراجعه به زندگى پيشوايان دين، به خوبى پاسخ اين سؤال را در مى‏يابيم . زيرا امامان معصوم عليهم السلام در زندگى اجتماعى خود به عنوان پيشوايان صالح و الگوهاى اخلاقى و تربيتى در طول زندگى افتخارآميز خويش با گونه‏هاى مختلفى در تماس بودند . بنابراين، رفتار آن بزرگواران با گروههاى مختلف انسانى و حتى حيوانات، مى‏تواند راه‏گشاى زندگى فردى و اجتماعى امروز ما باشد .

در يك نگاه كلى مى‏توان كسانى كه خواسته يا ناخواسته، حضرات معصومين عليهم السلام با آنان در ارتباط بودند را چنين دسته‏بندى كرد:

- دوستان (اعم از فقير و ثروتمند)

- غافلان و جاهلان

- گمراهان و فريب‏خوردگان

- دشمنان و ستمگران

نگاه اين نوشتار پيرامون رفتارهاى امام سجاد عليه السلام با گروههاى فوق مى‏باشد . بدون شك شناسايى رفتارهاى آن حضرت با اين گروهها و حتى حيوانات، ما را در چگونگى رفتار با ديگران يارى خواهد داد .

مدارا با دوستان

امام سجاد عليه السلام با اصحابش رفتار كريمانه و دلسوزانه داشت . رفتارهاى آن حضرت، نمونه كامل صداقت، مهرورزى و سخاوت و تجليگاه عالى حلم، بردبارى و جوانمردى بود .

در رفتارهاى آن حضرت با دوستانى كه از مكانت فرهنگى و اجتماعى بالاترى برخوردار بودند، بحثى نيست، همگان با چنين افرادى رفتار شايسته دارند; اما آنچه كه مهم به نظر مى‏رسد، اين است كه بايد ديد آن حضرت با دوستانى كه به هر دليل از اقشار پايين جامعه محسوب مى‏شدند، چگونه برخورد داشت؟

نمونه‏هاى زير مى‏تواند نوع رفتار آن حضرت با دوستان محروم و درماندگان بى‏بضاعت را مشخص كند:

1 . ياور بينوايان

ياور ناشناس

طاووس يمانى مى‏گويد:

«در سفرى كه به حج رفته بوديم، در سرزمين «صفا» جوانى را ديدم بسيار با هيبت و شكوه، اما لاغر اندام و ضعيف كه جامه مناسبى بر تن نداشت، او سر به آسمان بلند كرده بود و مى‏گفت:

«عريان كما ترى، جائع كما ترى، فما ترى فيما ترى، يا من يرى و لا يرى; برهنه‏ام چنان‏كه مى‏بينى، گرسنه‏ام چنان‏كه مى‏نگرى، پس چه مى‏بينى در آنچه مى‏نگرى؟ اى كسى كه مى‏بينى و ديده نمى‏شوى .»

از گفت و گوى آن مرد ناشناس با خداوند لرزيدم . ناگهان ديدم كه از آسمان طبقى فرود آمد و دو برد يمانى در آن بود . در اين هنگام، حضرت نگاه محبت‏آميزى به من نمود و فرمود: اى طاووس!

گفتم: لبيك يا سيدى!

از اينكه مرا نديده شناخته بود، تعجبم بيشتر شد . سپس فرمود:

آيا تو نيز حاجتى به اين طبق دارى؟!

و پرده را از روى آن كنار زد . در طبق علاوه بر لباس، چيزى شبيه به نقل‏هاى خراسان بود . عرض كردم:

اى آقاى من! مرا به برد و لباس احتياجى نيست، ليكن قدرى از آنچه در ميان طبق است، به من عطا فرما .

مشتى از آن‏ها را به من داد . دستش را بوسيدم و نقل‏ها را بر گوشه رداى احرامم بستم و قدرى از آن را خوردم كه خوراكى به آن مزه و لذت هرگز نديده و نخورده بودم .

سپس مرد ناشناس دو برد را از طبق برداشت و يكى را به عنوان لنگ و ديگرى را به عنوان عباى احرام به تن كرد و لباس‏هايى را كه بر تن داشت، به مستحق رساند .

از آنجا گذشتيم تا به «مروه‏» رسيديم . در آنجا اجتماع مردم او را از نظرم غائب كرد و من در تفكرى عميق غرق بودم كه آيا او فرشته بود يا يكى از اولياى خداوند؟! ناگهان صدايى بر آمد و گفت:

«اى طاووس! واى بر تو! امام زمانت را نشناختى؟ اوست امام جن و انس . اوست امام الساجدين و زين العابدين .»

آنگاه شتابان در پى آن حضرت دويدم تا اينكه به حضورش رسيدم . ديگر از او جدا نشدم تا اينكه نفع دنيوى و اخروى بسيار، از آن حضرت به من رسيد .» (1)

و مورد ديگر روايتى است كه بنا بر نقل زهرى در شب سرد و زمستانى امام سجاد عليه السلام را ديدم كه كيسه‏اى از آرد و دسته‏اى هيزم بر دوش گرفته بود ... . (2)

2 . عفو خطاكاران

احتمال خطا و لغزش انسان در زندگى بسيار است و ممكن است هر آن دچار لغزش و اشتباه شود . برخى از دوستان امام سجاد عليه السلام نيز در محضر آن حضرت دچار خطاهايى مى‏شدند كه به علت‏سهوى بودن آنها، آن حضرت آنان را عفو مى‏كرد و خيلى زود از گناهان آنان چشم پوشى مى‏كرد و اين، در «زندگى اجتماعى‏» ما، درس بزرگى است و روش عفو و مهربانى را به ما مى‏آموزد و ما را از انتقام و جنجال آفرينى باز مى‏دارد .

احسان به كنيز

روزى يكى از كنيزان امام سجاد عليه السلام به دستان آن حضرت آب مى‏ريخت . ناگهان ظرف آب افتاد و به سر مبارك امام اصابت كرد . به گونه‏اى كه سر آن حضرت شكست . حضرت سرش را به طرف كنيز برگرداند . كنيز كه نگران و هراسان شده بود با زيركى اين آيه را خواند:

«والكاظمين الغيظ‏» ; «پرهيزكاران خشم خود را فرو مى‏خورند .»

امام فرمود: خشم خود را فرو بردم .

كنيز ادامه آيه را تلاوت كرد:

«والعافين عن الناس‏» ; «پرهيزكاران، خطا كاران را مى‏بخشد .»

امام عليه السلام فرمود: تو را بخشيدم .

كنيز پايان آيه را خواند:

«والله يحب المحسنين‏» ; (3)

امام سجاد عليه السلام به كنيز احسان نمود و فرمود: «برو، تو را در راه خدا آزاد ساختم .» (4)

نمونه‏هاى بسيارى از اين باب، در كتاب‏هاى تاريخى و روايى ذكر شده است . (5)

3 . هدايت گمراهان

گاهى به علت تبليغات مسموم دشمنان و نرسيدن سخن حق به گوش برخى از دوستان، آنان تحت تاثير جو حاكم قرار مى‏گيرند و على‏رغم ميل باطنى، فريفته تبليغات سوء دشمن مى‏شوند; اما از آن لحظه‏اى كه گوش دلشان به نواى سخن حق آشنا شد، از گذشته خويش ندامت مى‏جويند و دل و جان در گرو حقيقت مى‏دهند . اين گونه افراد در زمان امام سجاد عليه السلام كم نبودند . عده‏اى از حقيقت‏جويان، فريفته جو ناسالم امويان شده بودند . امام زين‏العابدين عليه السلام كه مى‏دانست آنها فريب دشمن را خورده‏اند، با لحن آرام و دلسوزانه با آنها سخن مى‏گفت و سعى مى‏كرد آنها را به راه راست هدايت نمايد .

نمونه روشن در اين بخش، رفتار مهربانانه امام سجاد عليه السلام با آن پيرمرد شامى است كه در هنگام ورود اسيران به شهر شام، خودش را به امام رساند و گفت:

«خداى را شكر كه شما را نابود كرد و مردمان را از شر شما آسوده خاطر كرد و اميرالمؤمنين يزيد را بر شما پيروز گرداند .»

امام كه با يك نگاه فهميده بود، وى فريب دشمن را خورده است‏با كمال ادب و احترام با او گفت و گو نمود . در پايان پيرمرد شامى از سخنان خود اظهار ندامت نمود . سرانجام يزيد دستور قتلش را صادر كرد . (6)

عداوت با ستمگران

امام سجاد عليه السلام در مقابل دشمنان رفتار مناسب داشت . آن حضرت با رفتار درخور شان دشمنان، شخصيت كاذب آنان را مخدوش مى‏ساخت، وقار دروغين آنان را درهم مى‏شكست و بر اساس آيه شريفه «اشداء على‏الكفار» رفتار مى‏نمود . نمونه‏هاى زير گوياى رفتار توفنده امام سجاد عليه السلام با دشمنان مى‏باشد:

الف) از زبان فرزدق

فرزدق كه شاعر دلباخته اهل‏بيت عليهم السلام بود، وقتى كبر و غرور هشام بن عبدالملك را در جوار خانه كعبه ديد; با سرودن آن قصيده مشهور خويش: چنين به معرفى امام پرداخت:

«عبدالرحمن جامى‏» شاعر شيرين سخن پارسى‏گوى اهل سنت قصيده فرزدق را چنين زيبا به نظم آورده است:

هشام بن عبدالملك كه آبروى خود را بر باد رفته ديد، بسيار غضبناك شد و دستور داد فرزدق را به زندان اندازند و مستمرى او را از بيت المال قطع كنند .

هنگامى كه فداكارى و دفاع جانانه فرزدق و نيز زندانى شدن و قطع مستمرى او به گوش امام زين العابدين عليه السلام رسيد، دوازده هزار درهم براى او فرستاد، ولى فرزدق قبول نكرد و گفت:

«اين اشعار را به خاطر صله و جايزه نسرودم، بلكه اين اشعار ذخيره آخرت من است .»

امام عليه السلام نيز در پاسخ وى بيانى دارد كه شاعر شيرين سخنى چنين به نظم كشيده است:

ب) ذلت‏زدايى و عدم سازش

عبدالملك بن مروان اطلاع پيدا كرده بود كه شمشير رسول‏خدا صلى الله عليه و آله وسلم در اختيار امام زين العابدين عليه السلام است . تصميم گرفت‏براى مقاصد شوم و سوء استفاده از شمشير پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم، آن را به چنگ آورد . به اين منظور قاصدى نزد امام سجاد عليه السلام فرستاد و تقاضا كرد تا آن شمشير را براى او بفرستد . در پايان نامه اضافه كرد كه: هركارى كه داشته باشيد، فورا انجام مى‏دهم .

امام به تقاضاى عبدالملك پاسخ رد داد . حاكم مستبد كه به شدت خشمگين شده بود، نامه‏اى تهديدآميزى نوشت كه: اگر شمشير را نفرستى، حقوق تو را از بيت المال قطع مى‏كنم .

امام بدون ذره‏اى خوف، در پاسخ نوشت:

«اما بعد، خداوند متعال خود عهده‏دار شده است كه بندگان پرهيزكارش را از امور ناخوشايند نجات بخشد و از آنجا كه گمان ندارند، روزى دهد . و در قرآن مى‏فرمايد:

«ان الله لايحب كل خوان كفور» (8) ; خداوند هيچ خيانت‏كار ناسپاسى را دوست ندارد .»

آنگاه خطاب به عبدالملك افزود:

«بنگر كدام يك از ما بيشتر مشمول اين آيه هستيم؟» (9)

نفرين‏هاى مستجاب

گاهى برخى از دشمنان دين و غافلان نابخرد، ظلم و طغيان و لجاجت را در مقابل آن حضرت به اوج خود مى‏رساندند . در اين صورت امام زين العابدين عليه السلام مى‏دانست كه با آلودگى پرونده آنان و سياه شدن قلب‏هايشان، هدايت آنان امكان‏پذير نيست . آنگاه كه بى‏رحمى و جهل آنان قلب مباركش را مى‏سوزاند، در حقشان، نفرين مى‏كرد و از خداوند متعال براى آنان عذاب فورى و ابدى تقاضا مى‏كرد; عذابى كه به قدرت لايزال خداوند، همان‏دم، گريبان آنان را مى‏گرفت . نمونه‏هاى زير از جمله آنهاست:

الف) نويد آتش به قاتلان شهداى كربلا

منهال بن عمرو مى‏گويد: براى انجام حج‏به مكه رفتم و در آنجا به محضر امام سجاد عليه السلام رسيدم . آن حضرت با ديدن من، از محل اقامتم پرسيد و فرمود: از حرملة بن كاهل اسدى (10) چه خبر؟

گفتم: او زنده است و در كوفه سكونت دارد .

حضرت با ديدگان اشكبار دست‏به آسمان بلند كرد و سه مرتبه فرمود:

«اللهم اذقه حر الحديد، اللهم اذقه حرالنار; پروردگارا! داغى آهن را به او بچشان . پروردگارا! او را به آتش دوزخ بسوزان‏» .

منهال مى‏افزايد: وقتى به كوفه بازگشتم، باخبر شدم كه «مختار» به خونخواهى امام حسين عليه السلام قيام كرده است . با يكى از دوستانم به قصد ديدار او حركت كرديم . زمانى كه به حضور مختار رسيديم، او اسب خود را طلبيد و با سپاهيانش به سوى محله كناسه كوفه حركت كرد . ما نيز با او همراه شديم . مدتى نگذشت كه ماموران مختار، حرمله را دست‏بسته آوردند . مختار با ديدن آن مرد جنايتكار گفت:

- حمد و سپاس خدايى را كه مرا بر تو مسلط نمود .

آنگاه دستور داد تا دست و پاهاى او را قطع كنند . سپس دستور داد تا آتشى روشن كنند و حرمله را در آتش افكنند .

لحظه‏اى نگذشت كه حرمله را در ميان آتش سوزان ديدم . ناخودآگاه به ياد دعاى امام سجاد عليه السلام در مكه افتادم و از روى تعجب چند بار گفتم:

سبحان الله، سبحان الله ... !

مختار با شنيدن اين ذكر، رو به من كرد و گفت:

چرا تسبيح گفتى؟!

داستان سفر و دعاى امام سجاد عليه السلام را نقل كردم و گفتم:

از مشاهده اجراى نفرين آن حضرت به دست تو تعجب كرده، خدايم را تسبيح مى‏كنم .

مختار از شنيدن اين خبر بسيار شادمان شد . در حالى كه هيجان زده شده بود، گفت:

الله، الله، آيا به راستى ابوالحسن در مورد حرمله چنين نفرين فرمود؟

گفتم: آرى، به خدا سوگند!

آنگاه فورا از اسب پياده شد و دو ركعت نماز خواند و سجده‏اى طولانى به جا آورد و خدا را به سبب افتخارى كه نصيبش شده بود، شكر كرد . (11)

ب) انتقام مبارك

سر بريده عبيدالله بن زياد و عده‏اى ديگر از سران حكومت‏يزيد را نزد مختار آوردند . او بعد از شكر خداى، دستور داد تا سريعا سر ابن زياد را به مدينه، نزد امام زين العابدين عليه السلام بفرستند . زمانى كه سر آن ملعون را به نزد امام آوردند، حضرت مشغول صرف صبحانه بود . حضرت با تماشاى سر آن ناپاك، خداى را شكر نمود و فرمود:

هنگامى كه ما را به صورت اسير به كوفه در بارگاه ابن زياد وارد كردند، ديدم كه او صبحانه مى‏خورد و سر مبارك پدرم را در كنار خود نهاده و به آن اهانت مى‏كرد . در آن لحظه از خداوند خواستم مرا نميراند تا اينكه در هنگام صرف صبحانه سر بريده او را به من نشان دهد .»

آنگاه سر به سجده نهاد و فرمود:

- «حمد و سپاس خداوندى را كه انتقام مرا از دشمنم گرفت; خداوند پاداش نيك به مختار عنايت فرمايد .» (12)

ج) كيفر راهزن گستاخ

امام سجاد عليه السلام براى شركت در مراسم حج، عازم مكه شد . در مسير راه به بيابان بين مدينه و مكه رسيد و همچنان سوار بر شتر خويش حركت مى‏كرد . ناگاه يك نفر راهزن سر راه حضرت را گرفت و دستور داد:

- پياده شو!

- از من چه مى‏خواهى؟

- مى‏خواهم تو را بكشم و اموالت را براى خودم بردارم .

- هرچه دارم، آن را جدا كرده به تو مى‏دهم و براى تو حلال مى‏كنم، فقط مقدار اندكى بر مى‏دارم تا مرا به مقصد برساند .

راهزن قبول نكرد و همچنان به كشتن امام اصرار ورزيد .

امام كه وضع را چنين ديد، با لحن دلسوزانه‏اى فرمود:

- فاين ربك؟ ، پس خداى تو كجاست؟ اگر مرا بكشى خداوند قصاص خواهد كرد .

مرد راهزن با كمال گستاخى گفت:

- هو نائم; خدا در خواب است .

در اين هنگام امام از خدا مدد خواست، ناگاه دو شير قوى‏پنجه حاضر شدند . يكى از آنها سر مرد راهزن و ديگرى پاى او را گرفتند و دريدند . امام در آن حال خطاب به او فرمود:

- تو گمان كردى كه خدا در خواب است! اين است جزاى تو، اكنون عذاب گستاخى خود را بچش . (13)

ترحم بر حيوانات

آنچه گذشت، رفتارهاى شايسته و مناسب امام سجاد عليه السلام در برابر گروههاى مختلف انسانى بود كه به اشكال گوناگون با آن حضرت در ارتباط بودند . رفتارهاى دلسوزانه آن حضرت زمانى شگفت‏انگيز مى‏نمايد كه برخوردهاى آن حضرت را در مقابل حيوانات تماشا كنيم . محبت‏هايى كه نسبت‏به حيوانات روا مى‏داشت، بيانگر اوج ايمان، صلابت، خداترسى و عقوبت‏نگرى آن حضرت مى‏باشد . موارد زير تصويرگر رفتارهاى خداپسندانه آن حضرت با حيوانات مى‏باشد:

در پاسخ آهوى گرفتار

امام باقر عليه السلام فرمود:

من و گروهى از مردم در حضور پدرم امام سجاد عليه السلام نشسته بوديم كه ناگهان آهويى از صحرا آمد و در چند قدمى پدرم ايستاد و ناله كرد .

حاضران به پدرم گفتند: چه مى‏گويد؟

پدرم فرمود: مى‏گويد: بچه‏ام را فلانى صيد كرده، از روز گذشته تا حال شيرنخورده، خواهش مى‏كنم آن را از او گرفته نزد من بياور تا به او شير بدهم .

امام سجاد عليه السلام شخصى را نزد صياد فرستاد و به او پيام داد آن بچه آهو را بياور . وقتى آورد، آهوى مادر تا بچه‏اش را ديد، چند بار دست‏هايش را به زمين كوبيد و آه جانكاه و غم‏انگيزى كشيد و بچه‏اش را شير داد .

سپس امام سجاد عليه السلام از صياد خواهش كرد كه بچه آهو را آزاد كند، صياد قبول كرد . امام بچه بچه را از او گرفت و به مادرش بخشيد، آهو با همهمه خود سخنى گفت و همراه بچه‏اش به سوى صحرا روان شد .

حاضران به امام سجاد عليه السلام گفتند: آهو چه گفت؟ امام فرمود:

«براى شما در پيشگاه خدا دعا كرد و پاداش نيك طلبيد» . (14)

از ترس عذاب قيامت

امام سجاد عليه السلام در بستر شهادت به فرزندش امام باقر عليه السلام فرمود: «پسرم! من بيست مرتبه با شترم از مدينه به زيارت خانه خدا رفته‏ام و در تمام عمر، حتى يك تازيانه به او نزده‏ام!»

و در مورد علت اين كار فرمود:

«قصاص در روز قيامت‏به قدرى دامن‏گير مجرمان مى‏شود كه من از ترس آن حتى به شترم تازيانه نزده‏ام .»

هنگامى كه حضرت از دنيا رفت و به خاك سپرده شد، آن شتر گردنش را روى قبر امام عليه السلام نهاد و ناله‏هاى سوزناك سرداد . امام باقر عليه السلام تا دو مرتبه آن شتر را برگرداند اما طولى نكشيد كه بازگشت و در خاك غلطيد و از ديدگان اشك ريخت و تا سه روز در آن حالت‏باقى ماند .

امام باقر عليه السلام وقتى اين حالت عجيب آن حيوان را ملاحظه نمود، فرمود: شتر را رها كنيد كه در حال وداع است .

مدتى نگذشت كه آن شتر در كنار قبر مطهر امام سجاد عليه السلام جان سپرد .» (15)

1 . معاجز الولاية، كاظمينى بروجردى، ص 175 .

2 . مناقب آل ابى‏طالب، محمد بن شهرآشوب مازندرانى، ج 4، ص 154، انتشارات علامه، قم، 1379 ش .

3 . آل عمران/134 .

4 . الارشاد، شيخ مفيد، ج 2، ص 146 و 147، كنگره شيخ مفيد، قم، 1413 ق .

5 . الارشاد، ج 2، ص 145، 146 و ص 147; بحارالانوار، ج 46، ص 56; عيون اخبارالرضا، شيخ صدوق، ج 2، ص 145، انتشارات جهان، تهران، 1378 ق .

6 . لهوف، سيد بن طاووس، ص 176 و 177، انتشارات جهان، تهران، 1348 ش .

7 . الارشاد، ج 2، ص 150 و 151; كشف الغمه فى معرفة‏الائمة، على بن عيسى اربلى، ج 2، ص 79 و 80، 92 و 94، مكتبه بنى‏هاشم، تبريز، 1381 ق; الاختصاص، شيخ مفيد، ص 191 - 195، كنگره شيخ مفيد، 1413 ق .

8 . حج/32 .

9 . بحارالانوار، ج 46، ص 95; مناقب آل ابى‏طالب، ج 4، ص 165 .

10 . قاتل طفل شش ماهه امام حسين (ع) حضرت على‏اصغر (ع) .

11 . كشف الغمه، ج 2، ص 112 و 113; بحارالانوار، ج 45، ص 332 .

12 . بحارالانوار، ج 45، ص 336 .

13 . همان، ج 46، ص 41 .

14 . همان، ص 30 .

15 . همان، ص 148 .