حضرت زین العابدین (علیه السلام) تداوم بخش عزت و افتخار حسینی نسخه متنی

حضرت زين العابدين عليه السلام تداوم‏بخش عزت و افتخار حسينى

عبدالكريم تبريزى

پيشواى چهارم شيعيان عليه السلام بعد از حضور در حماسه افتخار آفرين و عزت بخش عاشوراى حسينى، از لحظه‏اى كه در غروب عاشورا با شهادت پدر بزرگوار و ساير عزيزانش مواجه گرديد براى ادامه راه آنان، مسئوليت‏سنگينى را به دوش كشيد . امامت امت، سرپرستى اطفال و بانوان، رساندن پيام عاشورا به گوش جهانيان، تداوم مبارزه با طاغوت و طاغوتيان و از همه مهمتر پاسدارى از اهداف متعالى امام حسين عليه السلام كه موجب عزت و افتخار عالم اسلام گرديد، از جمله مسئوليتهاى آن امام همام به شمار مى‏آيد . امام سجاد عليه السلام كه در دوران امامت‏خويش در محدوديت‏شديدى به سر مى‏برد و حاكمان مستبد اموى سايه شوم خود را بر شهرهاى اسلامى گسترده بودند و اهل ايمان از ترس مال و جان خود مخفى مى‏شدند، با اتخاذ صحيحترين تصميمها و موضعگيريهاى مناسب و بجا و با استفاده از مؤثرترين شيوه‏ها توانست از فرهنگ عاشورا و دستآوردهاى ارزشمند آن - كه همان عزت و افتخار ابدى براى اسلام و مسلمانان و بلكه براى جهان بشريت‏بود - به صورت شايسته‏اى پاسدارى كرده و راه حماسه آفرينان كربلا را تداوم بخشد و ياد و نام و خاطره سالار شهيدان حضرت حسين بن على عليهما السلام را جاودانه ساخته و بر بلنداى تاريخ ابدى نمايد . در اين فرصت‏با مهمترن فعاليتهاى آن يادگار امامت در پاسدارى از فرهنگ عزت و افتخار حسينى عليه السلام آشنا مى‏شويم:

1- خطابه‏هاى حماسى و تاثيرگذار

بدون ترديد روشنگريهاى امام سجاد عليه السلام و حضرت زينب كبرى عليها السلام و برخى ديگر از خاندان حضرت ابا عبدالله عليه السلام بعد از ماجراى غمبار كربلا در تداوم آن نهضت عظيم اسلامى نقشى به سزا داشته است .

مهمترين دستآورد سخنان آن بزرگوار آگاه نمودن مردم غفلت زده، بيدار كردن وجدانهاى خفته، افشاى جنايات دشمنان اهل بيت عليهم السلام، نماياندن چهره حقيقى زمامداران ستمگر اموى و انتشار فضائل و مناقب اهلبيت عليهم السلام و معرفى آن گراميان به عنوان جانشينان بر حق پيامبر صلى الله عليه و آله بود . امام سجاد عليه السلام در شهر كوفه با مردم ساده، سطحى نگر، تاثيرپذير و پيمان شكن آن شهر سخن گفته و بعد از شناساندن خويش و افشاى جنايات امويان فرمود: «اى مردم! شما را به خدا سوگند مى‏دهم، آيا شما براى پدرم نامه ننوشتيد و آنگاه بى وفايى نكرديد؟ ! آيا با او عهدها و پيمانهاى محكم نبستيد و سپس با او پيكار كرده و او را به شهادت رسانديد؟ ! واى بر شما! چه كار زشتى انجام داديد، شما چگونه به سيماى رسول الله صلى الله عليه و آله نظاره خواهيد كرد، هنگامى كه به شما بگويد: فرزندان مرا كشتيد، احترامم را از ميان برديد، پس، از امت من نيستيد!» هنوز سخنان امام تمام نشده بود كه مردم گريه كنان و ضجه زنان همديگر را ملامت كرده و به نگون بختى خود، - كه خود برگزيده بودند - تاسف خورده و اشك ندامت و پشيمانى مى‏ريختند . (1) مهمترين تاثير اين خطابه را مى‏توان در سال 65 هجرى در قيام توابين به وضوح به نظاره نشست .

همچنين پيشواى چهارم هنگامى كه در شام به مجلس جشن پيروزى يزيد برده شد، ضمن تحقير خطيب متملق دربار اموى، در كرسى خطابه قرار گرفته و با بهره‏گيرى از زيباترين و بليغ‏ترين جملات، فجايع كربلا را بازگو كرده و ضمن افشاى چهره زشت جنايتكاران، تبليغات سوء دشمنان اهلبيت عليهم السلام را خنثى كرده و سيماى سراسر فضيلت و افتخار آل محمد صلى الله عليه و آله را براى مردم نا آگاه شام نمايان ساخت . آن حضرت فرمود: «ايها الناس اعطينا ستا و فضلنا بسبع، اعطينا العلم والحلم و السماحة والفصاحة والشجاعة و المحبة فى قلوب المؤمنين، و فضلنا بان منا النبى المختار محمدا و منا الصديق و منا الطيار و منا اسدالله و اسد رسوله و منا سبطا هذه الامة و منا مهدى هذه الامة; (2) اى مردم! به ما شش چيز عطا شده و به هفت نعمت [بر ديگران] برترى يافته‏ايم . به ما علم، حلم، جوانمرى، فصاحت، شجاعت و دوستى در دل مؤمنان عطا شده است و ما به اينكه رسول برگزيده خداوند، حضرت محمد صلى الله عليه و آله و [حضرت على عليه السلام نخستين] تصديق كننده [پيامبر صلى الله عليه و آله] و جعفر طيار و [حمزه،] شير خدا و رسول او و حسن و حسين عليهما السلام و مهدى اين امت از ما هستند، فضيلت داده شده‏ايم .»

آن حضرت در ادامه به فضائل بى‏شمار اميرمؤمنان عليه السلام پرداخته و از چهره درخشان على عليه السلام به نحو زيبايى دفاع نموده و در خاتمه با معرفى امام حسين عليه السلام، به ذكر مصيبت آن حضرت پرداخت . اين سخنان آتشين، منطقى و روشنگر، آنچنان فضاى جهل و غفلت و خفقان را درهم شست كه يزيد در مقام دفاع از خود و سلطنتش برآمد . (3)

امام سجاد عليه السلام خطبه ديگرى را نيز در نزديكى مدينه براى مردمى ايراد نمود كه به استقبال قافله خسته دل و دل شكسته حسينى آمده بودند . اين خطابه نيز آثار فراوانى در روحيه مردم مدينه گذاشت كه يكسال بعد از حادثه عاشورا، قيام خودجوشى از سوى اهالى مدينه بر عليه دستگاه طاغوتى بنى‏اميه رخ نمود كه به «واقعه حره‏» معروف است .

2- گفتگوهاى دشمن شكن

امام چهارم عليه السلام در پاسدارى از اهداف عاشورا هر جا كه احساس مى‏كرد دشمن مى‏خواهد قيام كربلا را زير سؤال برده و آن حماسه تاريخى را پوچ و باطل جلوه دهد، در مقام دفاع برآمده و با پاسخهاى كوبنده با نقشه‏هاى شيطانى آنان به ستيز بر مى‏خواست كه بارزترين نمونه‏هاى آن در مجلس عبيدالله بن زياد و يزيد بن معاويه به چشم مى‏خورد . هنگامى كه در مجلس ابن زياد، حضرت زينب كبرى عليها السلام وى را با نطق خويش رسوا نمود، ابن زياد متوجه امام زين العابدين عليه السلام گشته و پرسيد: اين جوان كيست؟ گفتند: او على بن الحسين عليهما السلام است . ابن زياد گفت: مگر خدا على بن الحسين را نكشت؟ امام چهارم عليه السلام فرمود: من برادرى بنام على بن الحسين عليهما السلام داشتم كه مردم او را به شهادت رساندند .

ابن زياد گفت: چنين نيست، خدا او را كشت .

امام سجاد عليه السلام آيه «الله يتوفى الانفس . . .» را قرائت نمود . ابن زياد از پاسخ صريح امام خشمگين شده و فرياد زد: آيا در مقابل من جرات كرده و پاسخ مى‏دهى؟ او را ببريد و گردن بزنيد . حضرت سجاد عليه السلام در ادامه گفتگو فرمود: «ابالقتل تهددنى يابن زياد، اما علمت ان القتل لنا عادة و كرامتنا الشهادة; (4) اى پسر زياد! آيا مرا به قتل تهديد مى‏كنى؟ مگر نمى‏دانى كشته شدن [در راه حق] عادت ما و شهادت [براى خدا عزت و] كرامت ماست .»

آن حضرت در مجلس يزيد نيز با اينكه اسير بود، هيچگاه حركت و يا سخنى كه نمايانگر عجز و خوارى باشد از خود نشان نداد; بلكه همانند آزاده‏اى با شهامت، عزت و افتخار حسينى را به نمايش گذاشت .

آنگاه كه يزيد در مجلس خويش اسراى كربلا را براى تحقير و شكستن ابهت و عظمت‏خاندان آل محمد صلى الله عليه و آله حاضر كرده بود، خطاب به امام سجاد عليه السلام گفت: ديدى كه خدا با پدرت چه كرد؟ حضرت فرمود: ما جز قضاى الهى كه حكمش در آسمان و زمين جريان دارد چيز ديگرى نديديم . يزد گفت: «انت ابن الذى قتله الله; تو فرزند كسى هستى كه خدا او را كشت .»

امام فرمود: «انا على، ابن من قتلته; من على; فرزند كسى هستم كه تو او را به شهادت رساندى .» و در ادامه با تمسك به آيه قرآن فرمود: «و من يقتل مؤمنا متعمدا فجزاءه جهنم خالدا فيها و غضب الله عليه و لعنه و اعد له عذابا عظيما» (5) ; و هركس، مؤمنى را عمدا به قتل برساند مجازات او جهنم است، در آنجا هميشه مى‏ماند، خداوند بر او غضب مى‏كند و از رحمتش دور مى‏سازد و عذاب بزرگى براى او آماده كرده است .»

يزيد كه نتوانست اين پاسخهاى محكم را - كه جهنمى بودن وى را اثبات مى‏كرد - تحمل كند، با خشم و غضب فرمان قتل امام را صادر كرد، اما امام سجاد عليه السلام با قاطعيت تمام فرمود: هيچگاه «فرزندان اسيران آزاد شده‏» نمى‏توانند به قتل انبياء و اوصيا فرمان دهند، مگر اينكه از دين اسلام خارج شوند . (6)

3- گريه‏هاى تاثرانگيز

امام سجاد عليه السلام براى زنده نگه داشتن خاطره شهيدان كربلا، در مناسبتهاى گوناگون بر عزيزانش گريه مى‏كرد . اشكهاى حضرت زين العابدين عليه السلام كه عواطف را برانگيخته و در اذهان مخاطبان، ناخواسته مظلوميت‏شهداى كربلا را ترسيم مى‏كرد، آثار پربارى براى تداوم نهضت عاشورا داشت و امروز اين روش با پيروى از آن گرامى همچنان ادامه دارد و فرهنگ گريه بر سالار شهيدان عالم، همچنان تاثيرگذار بوده و در پيوند دادن عواطف و احساسات ميليونها عزادار عاشق با راه و هدف حضرت ابا عبدالله عليه السلام مهمترين عامل محسوب مى‏شود . عشق به امام حسين عليه السلام در سوگواريها اشك مى‏آفريند و اين گريه‏هاى عزت بخش كه افتخار شيعه مى‏باشند هر سال در دهه محرم سيماى كشور اسلامى را به حماسه عاشورا نزديك نموده و قيام امام حسين عليه السلام را در خاطره‏ها زنده مى‏سازد . حضرت سجاد عليه السلام بنيانگذار فرهنگ سوگوارى و گريه در ميان مؤمنان، بعد از شهادت پدر ارجمند خويش در حدود 35 سال امامتش به اين روش ادامه داد تا جايى كه يكى از بكائين پنجگانه تاريخ ناميده شد . (7) وقتى علت اين همه اشك و ناله را از او مى‏پرسيدند در جواب مى‏فرمود: «مرا ملامت نكنيد . يعقوب بن اسحاق بن ابراهيم، پيامبر و پيامبرزاده بود، او دوازده پسر داشت، خداوند متعال يكى از آنان را مدتى از نظرش غايب كرد، در اندوه اين فراق موقتى، موهاى سر يعقوب سفيد شده، كمرش خميده گشت و نور چشمانش را از شدت گريه از دست داد، در حاليكه پسرش در اين دنيا زنده بود . اما من با چشمان خودم پدر و برادر و 17 تن از خانواده‏ام را ديدم كه مظلومانه كشته شده و بر زمين افتادند . پس چگونه اندوه من تمام شده و گريه‏ام كم شود؟» (8)

4- حمايت از قيامهاى طاغوت ستيز

يكى از آثار نهضت جاويدان كربلا، دميدن روح حماسه و شجاعت و ايثار در ميان مسلمانان بود . آنان باالهام از جنبش شورآفرين و حماسه‏ساز امام حسين عليه السلام و با تاثيرپذيرى از خطابه‏هاى بيدارگر امام سجاد و حضرت زينب عليهما السلام روحيه اسلامخواهى و طاغوت ستيزى خود را در قالب قيامهاى مردمى متبلور ساخته و بر عليه حكمرانان خودسر اموى دست‏به شورشهايى زدند كه در نهايت‏بعد از مدتى اساس حكومت آنان را متزلزل ساخته و از ميان بردند .

شاخصترين اين جنبشها بعد از حادثه جانسوز كربلا، سه قيام معروف است كه به نامهاى قيام توابين، قيام مختار و قيام مدينه در تاريخ مطرح است . رهبران سه قيام، تداوم راه حضرت ابا عبدالله عليه السلام، غيرت دينى، اسلامخواهى و در نهايت محبت‏شديد به اهل بيت عليهم السلام را در شعارها و خواسته‏هاى خود نشان مى‏دادند .

امام سجاد عليه السلام گرچه در ظاهر - به علت‏خفقان شديد و استبداد حاكم - در اين قيامها نقشى نداشت و در حالت تقيه به سر مى‏برد، اما در واقع از رهبران اينها اعلام رضايت كرده و عملا آنها را تاييد مى‏نمود . به عنوان نمونه هنگامى كه عده‏اى از دوستان اهل بيت عليهم السلام به نزد محمد حنفيه آمدند و اظهار داشتند: مختار در كوفه قيام كرده و ما را نيز به هميارى و همكارى فراخوانده است، اما نمى‏دانيم كه آيا او مورد تاييد اهل بيت عليهم السلام هست‏يا نه؟ محمد حنفيه گفت: برخيزيد به نزد امام من و امام شما، حضرت سجاد عليه السلام رفته و كسب تكليف نماييم . هنگامى كه موضوع را به عرض امام عليه السلام رساندند، آن حضرت فرمود: اى عمو! اگر غلامى به خونخواهى ما مردم را دعوت به قيام كند، بر همه مردم واجب است كه او را يارى دهند و من تو را در اين كار نماينده خود قرار مى‏دهم، هر كارى در اين زمينه صلاح مى‏دانى انجام ده . آنان به همراه محمد حنفيه از نزد امام خارج شدند، در حاليكه سخنان امام سجاد عليه السلام را شنيده بودند و مى‏گفتند: امام سجاد عليه السلام و محمد بن حنفيه به ما اذن قيام داده‏اند . (9)

5- نيايشهاى عارفانه و بيدارگر

از بهترين روشهاى امام سجاد عليه السلام براى پاسدارى از فرهنگ عاشورايى اسلام، كه حكايت از بينش عميق و زمان‏شناسى آن حضرت دارد، عرضه نيايشهاى عرفانى و روشنگر مى‏باشد . دعاهاى حضرت سيدالساجدين عليه السلام كه در مجموعه‏هاى ارزشمندى همچون صحيفه سجاديه، مناجات خمسة عشر، دعاى ابو حمزه ثمالى، نيايشهاى روزانه و . . . گرد آمده است، دل هر شنونده عارف و انديشمندى را مى‏لرزاند و توجه به معانى بلند و با شكوه آن، تشنگان وادى كمال و معرفت را سيراب مى‏سازد . در لابلاى اين عبارات وحى گونه، - گذشته از اينكه مملو از حقايق و معارف حياتبخش اجتماعى، سياسى و فرهنگى است و آدمى را با توجه دادن به شگفتيهاى آفرينش، با خالق هستى مرتبط ساخته و به روح و جانش صفا مى‏بخشد - فلسفه قيام حسينى تبيين مى‏گردد و انسان نيايشگر ناخواسته از حالت انزوا و خمودى به صحنه مبارزه با طاغوت و ستمگران سوق داده شده و راه عزت حقيقى به وى نشان داده مى‏شود .

در حقيقت آميزش عرفان و حماسه يكى از بارزترين جلوه‏هاى معنوى فرهنگ عاشوراست، همچنانكه سيد بن طاووس در مورد عرفان و معنويت عاشورائيان مى‏نويسد: در شب عاشورا، امام حسين عليه السلام و يارانش آنچنان به عبادت و مناجات مشغول بودند كه زمزمه‏هاى عاشقانه آنان همانند صداى زنبور عسل به گوش هر شنونده‏اى مى‏رسيد . برخى در حال ركوع وعده‏اى در حال سجده و يا در قيام و قعود بودند . (10)

اين نيايشگران عارف همان كسانى بودند كه فرداى آن روز آنچنان جانبازى كرده و حماسه آفريدند كه اهل آسمان و زمين را به تحير واداشتند . امام سجاد عليه السلام ميراث‏دار اين قافله حماسه و عرفان و عشق بود كه براى احيا و پاسدارى از آن، در مقابل شيطان و شيطان صفتان جبهه‏اى باطنى گشود و ارتباط حقيقى با آفريدگار جهان را به عنوان يكى از علل و عوامل قيام عاشورا براى تمام انسانهاى خداجو و حقيقت طلب عرضه نمود و از اين طريق عزت واقعى را به آنان شناساند كه «ان العزة لله جميعا» (11) ; «به درستى كه همه عزت از آن خداوند است .»

امام سجاد عليه السلام در بخشى از دعاى 48 صحيفه سجاديه به تبيين جايگاه امامان شيعه و مظلوميت آنان پرداخته و عرض مى‏كند: «اللهم ان هذا المقام لخلفائك و اصفيائك و مواضع امنائك فى الدرجة الرفيعة التى اختصصتهم بها، قد ابتزوها; بارالها! اين مقام [امامت] شايسته جانشينان و برگزيدگان و امناى تو در درجات بلندى است كه خودت آنان را به آن اختصاص داده‏اى [و غاصبان] آن را به غارت برده‏اند .»

آن حضرت در فرازى از مناجات محبين به عاشقان عارف و حقيقت طلب چنين مى‏آموزد: «الهى! من ذاالذى ذاق حلاوة محبتك فرام منك بدلا و من ذاالذى انس بقربك فابتغى عنك حولا، الهى فاجعلنا ممن اصطفيته لقربك و ولايتك و اخلصته لودك و محبتك و شوقته الى لقاءك; (12) خداوندا! كيست كه شيرينى محبتت را چشيده باشد و بجاى تو دوستى ديگران را برگزيده باشد، و كيست كه به مقام قرب تو مانوس شده و [بعد از آن] لحظه‏اى از تو روى گردانيده باشد؟ ! بارالها! ما را از كسانى قرار ده كه براى قرب و دوستى خودت برگزيده‏اى و آنان را براى مهر و محبت‏خود خالص گردانيدى و آنان را براى ملاقات خود شائق ساختى .»

مهمترين نكته‏اى كه در نيايشهاى امام سجاد عليه السلام جلب توجه مى‏كند، اهتمام آن حضرت به صلوات بر محمد و آل اوست كه با توجه به عصرى كه مبارزه با اهل بيت عليهم السلام و ياران آنان در راس برنامه‏هاى حكومت اموى بوده است و حتى لعن و سب على عليه السلام و خاندانش همچنان ترويج مى‏شد، شايان دقت است . همچنين نماياندن عظمت اهل بيت عليه السلام، ارزش محبت آنان و توسل به آنان در آن دوران نوعى مبارزه با دشمنان و مخالفين اهلبيت عليهم السلام به شمار مى‏آيد .

6- تربيت‏شاگردان

يكى از مهمترين شيوه‏هاى امام سجاد عليه السلام در پيشبرد اهداف قرآن و اهلبيت عليهم السلام، پرورش انسانهاى مستعد و آماده كردن آنان براى مبارزه فرهنگى - عقيدتى با معارضان و مخالفان قرآن و اهل بيت عليهم السلام بود . شيخ طوسى در حدود 170 نفر از ياران و شاگردان آن حضرت را فهرست كرده است كه بيشتر آنان از امام سجاد عليه السلام بهره‏هاى علمى برده و روايت نقل كرده‏اند . در اينجا به چند تن از چهره‏هاى معروف آنان اشاره مى‏كنيم:

1- ابو حمزه ثمالى: وى رهبرى شيعيان كوفه را به عهده داشت و در علم حديث و تفسير به مراتب عالى دست‏يافته و مورد علاقه و اعتماد امامان معصوم عليهم السلام قرار گرفته بود . ابو حمزه از جمله ياران نزديك امام بود كه امام سجاد عليه السلام براى اولين بار قبر امام على را - كه تا آن زمان نامعلوم بود - به وى شناساند و او به همراه شمارى از فقيهان شيعه به زيارت حضرت على عليه السلام مى‏رفت . تفسير قرآن، كتاب نوادر، كتاب زهد، رساله حقوق امام سجاد عليه السلام، دعاى ابو حمزه ثمالى از جمله آثار اين شايسته‏ترين شاگرد مكتب امام چهارم عليه السلام مى‏باشد .

2- يحيى بن ام طويل مطعمى: وى از شاگردان نزديك امام چهارم عليه السلام بود و با شهامت و جرات تمام، طرفدارى خود را از اهلبيت عليهم السلام و دشمنى‏اش را با ستمگران عصر علنى كرده و بدون واهمه ابراز مى‏داشت . او وارد مسجد پيامبر شده و با كمال شجاعت، در ميان مردم حاضر، خطاب به زمامداران مستبد و خودخواه مى‏گفت: ما مخالف شما و منكر راه و روش شما هستيم، ميان ما و شما دشمنى آشكار و هميشگى است . (13) و گاهى در ميدان بزرگ كوفه ايستاده و با صداى رسا مى‏گفت: هر كس على را سب كند، لعنت‏خدا بر او باد . ما از آل مروان بيزار هستيم . (14)

3- محمد بن مسلم بن شهاب زهرى: وى كه در ابتدا از علماى اهل سنت‏بود، در اثر معاشرت با امام چهارم و بهره‏هاى شايان علمى كه از آن حضرت مى‏برد، به حضرت سجاد عليه السلام علاقه شديدى پيدا كرد و از آن حضرت هميشه با لقب زين العابدين عليه السلام ياد مى‏كرد . امام چهارم نيز از اين ارتباط استفاده كرده و در مناسبتهاى مختلف او را از يارى رساندن به ستمگران بر حذر مى‏داشت و در نامه مفصلى، عواقب ارتباط و تمايل به زمامداران ستم پيشه را به وى گوشزد نمود . او از افرادى است كه بيشترين بهره را از امام چهارم عليه السلام برده است . روزى زهرى به حضور حضرت سجاد عليه السلام آمد، امام وى را افسرده و اندوهگين ديده و علت را پرسيد . زهرى گفت: اى پسر پيامبر! اندوه من از سوى برخى مردم بويژه افرادى است كه به آنان خدمت كرده‏ام ولى آنها بر خلاف انتظار من به من حسد ورزيده و چشم طمع به اموالم دوخته‏اند .

امام چهارم در ضمن ارائه رهنمودهاى راهگشايى، به وى فرمود: «احفظ عليك لسانك تملك به اخوانك; اگر از زبانت مواظبت كنى همه دوستان و آشنايانت در اختيار تو خواهند بود .» آنگاه حضرت افزود: زهرى! كسى كه عقلش كاملترين اعضاء وجودش نباشد، با كوچكترين اعضايش (زبان) هلاك مى‏شود .» پيشواى چهارم ضمن اشاره به مهمترين رمز توفيق در زندگى فرمود: اگر ديدى كه مسلمانان تو را احترام مى‏كنند و بزرگ مى‏شمارند، بگو آنها بزرگوارند كه با من چنين رفتار مى‏كنند و اگر از مردم نسبت‏به خود بى‏توجهى مشاهده كردى، بگو از من خطايى سر زده كه مستوجب چنين بى‏احترامى شده‏ام .

هرگاه چنين انديشيده باشى و طبق اين انديشه عمل كنى، خداوند متعال زندگى را بر تو آسان كرده، دوستانت زياد و دشمنانت‏به حداقل خواهند رسيد . در اين صورت نيكيهاى ديگران تو را خوشحال مى‏كند و از بدى و اذيتهاى آنان آزرده نخواهى شد . (15)

ابان بن تغلب، بشر بن غالب اسدى، جابر بن عبدالله انصارى، حسن بن محمد بن حنفيه، زيد بن على بن الحسين عليه السلام، سعيد بن جبير، سليم بن قيس هلالى، ابو الاسود دؤلى، فرزدق شاعر، منهال بن عمرو اسدى، معروف بن خربوذ مكى و حبابه والبيه از جمله معروفترين شاگردان و ياران امام سجاد عليه السلام محسوب مى‏شوند كه در تداوم نهضت كربلا و رساند پيام امام سجاد عليه السلام به نسلهاى آينده نقش مهمى داشته‏اند .

همچنين حضرت زين العابدين عليه السلام با گرامى داشتن شعراى متعهد، از آنان به عنوان زبان گوياى اهل بيت عليهم السلام بهره مى‏برد . كميت‏بن زياد اسدى و فرزدق شاعر از جمله آنان مى‏باشند .

پى‏نوشت‏ها:

1) احتجاج طبرسى، ج 2، ص 32 .

2) مناقب آل ابى طالب، ج‏3، ص‏305; بحار الانوار، ج‏45، ص‏137 و 174; معالى السبطين، ج‏2، ص 178 .

3) همان .

4) همان، ص 296 .

5) نساء/93 .

6) شرح الاخبار مغربى، ج‏3، ص 253; ذريعة النجاة، ص 234 .

7) امالى صدوق، ص 140 .

8) لهوف سيد بن طاووس، ص 380 .

9) ذوب النضار، ص 97; معجم رجال الحديث، ج 19، ص 109 .

10) لهوف، ابن طاووس، ص 172 .

11) يونس/65 .

12) مفاتيح الجنان، مناجات نهم .

13) معجم رجال الحديث، ج 21، ص 38 .

14) اصول كافى، باب مجالسة اهل المعاصى، حديث 16 .

15) بحار الانوار، ج 71، ص 156 .