لطفا منتظر باشید ...
رهنمودهاي تربيتي امام كاظم عليهالسلام (بخش اوّل)
علي همّت بناري آنچه در امر تربيت مهم و اساسي است ارائه شيوههاي اطمينان بخش تربيتي است كه ضمن در برداشتن همه ابعاد زندگي انسان او را به سعادت حقيقي كه همان مقام قرب الهي است نائل گرداند و بيشك چنين شيوههاي تربيتي جز از سيره قولي و عملي اسوههاي راستين دين يعني معصومين عليهمالسلام ميسّر نيست. بدين جهت ضروري مينمايد كه زندگاني معصومين عليهمالسلام را بطور كامل و دقيق از منظر تربيت نگريست و از خلال سيره رفتاري و گفتاري آنها تربيت صحيح را عرضه نمود. در اين مقاله تلاش بر آن است كه گوشههايي از سيره امام كاظم عليهالسلام در تربيت فرزندان را هر چند ناقص به تصوير بكشانيم.گام نخست در تربيت
از ويژگيهاي انحصاري اسلام نگاه عميق و ريشهاي به امر تربيت است، از ديدگاه اسلام زمينههاي تربيت را نه از لحظه تولد كه از مدتها قبل بايد فراهم نمود، از بزرگترين اهداف ازدواج تربيت فرزندان صالح و شايسته است، ازدواج تنها يافتن شريك در زندگي مشترك و پيوند ساده ميان زن و مرد نيست بلكه مرد بايد مادري شايسته و زن پدري لايق براي فرزندان آينده خود برگزيند امام كاظم عليهالسلام فرموده است: ... واختاروا لِنُطَفِكُم ... براي نطفههاي خود انتخاب كنيد [مادران شايستهاي براي فرزندان آيندهتان برگزينيد](1) و نيز آن حضرت ويژگيهايي را براي انتخاب همسر فرمود كه رعايت آنها شرط موفقيت در زندگي آينده است، برخي از اين معيارها عبارتند از:صالح بودن
آن حضرت از پيامبر اكرم صلياللهعليهوآلهوسلم نقل ميكند كه رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلم فرمود: خداوند فايدهاي بهتر از همسر صالحه به انسان نداده تا وقتي او را ميبيند خوشحال گردد و هر گاه شوهر خارج از منزل است خود و مال شوهر را حفظ نمايد.(2) همچنين آن حضرت دعايي را به اصحاب تعليم دادند كه از خداوند طلب همسر صالح و مهربان كنند «اللّهم ارزقني زوجة صالحة ودودا ...»(3) و سفارش كردند كه اين دعا را بعد از نماز و قرائت سوره فاتحه و يس بخوانند.(4)كفو بودنهمشأن بودن والدين، در تربيت اولاد نقش بسزايي دارد، چنانچه والدين از نظر سطح سواد و فرهنگ و مسائل اخلاقي و اعتقادي به هم نزديك نباشند دچار تضاد و ناهماهنگي در تربيت خواهند شد و تربيت مطلوب حاصل نخواهد گشت. امام كاظم عليهالسلام در حديثي ميفرمايد: وانكحوا الاكفاء ... با همسراني كه همسطح و كفو شما باشند ازدواج كنيد ...(5)عاطفه همسر
فرزند بيش از هر چيز بويژه در دوران كودكي نياز به محبّت دارد، با محبّت بودن همسر از دو جهت اهميت دارد از طرفي كانون خانواده را صفاي بيشتر ميبخشد و باعث نيرو و توان بيشتر مدير خانواده يعني شوهر ميگردد و از طرف ديگر فرزندان تشنه محبت، خود را از چشمه زلال محبت سيراب و روان آنها را طراوت ميبخشد. امام كاظم عليهالسلام در دعايي كه به اصحاب تعليم دادند طلب همسر ودود و باعاطفه زياد را از خداوند، سفارش نمودند.(6)عفاف و پاكدامني همسرعفاف و پاكدامني از معيارهاي ضروري انتخاب همسر است؛ زيرا فرزندان طيّب و پاكيزه از دامان مادران پاكدامن و با عفّت پرورش خواهند يافت. امام كاظم عليهالسلام از رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلم نقل ميكند كه فرمود: با زنان فلان طايفه ازدواج كنيد زيرا آنها با عفّت هستند و زنان آنان نيز با عفّتند و با زنان فلان طايفه ازدواج نكنيد زيرا آنان با عفّت نيستند و زنانشان نيز با عفّت نخواهند بود(7) و نيز علي بن جعفر ميگويد از برادرم سؤال كردم آيا استفاده از شير زني كه از راه زنا بچّه زاييده صلاح هست؟ فرمود: استفاده از شير او و شير دختر او كه از زنا متولد شده صلاح نيست.(8)امام هفتم عليهالسلام بيش از آنكه ديگران را به انتخاب همسر شايسته توصيه كند خود بدين امر اساسي اهميت ميداد و براي فرزندان خود مادران صالح و شايسته انتخاب نمود، نكته قابل توجّه اينكه هر كدام از همسران ايشان كه از نظر تقوي و فضيلت برجستهتر بودند فرزندان بلند مرتبهتري داشتند براي نمونه به منزلت دو نفر از همسران آن حضرت اشاره ميكنيم:1 ـ مادر امام رضا عليهالسلام
از عون بن محمّد كندي روايت شده كه من مردي را آگاهتر از علي بن ميثم به كارهاي ائمه عليهمالسلام و ازدواجشان نديدم او ميگفت كه حميده مصفاة مادر حضرت ابوالحسن موسي بن جعفر عليهالسلام كه از اشراف و بزرگان عجم بود كنيزي خريد و اسم آن تكتم بود و او در عقل و دين و احترام به حميده بهترين زن بود بطوريكه به احترام حميده هيچگاه در مقابل او نمينشست، حميده به فرزندش گفت: پسرم من كنيزي بهتر از تكتم سراغ ندارم و شكي ندارم اگر فرزندي داشته باشد خداوند او را پاكيزه ميگرداند و من اين كنيز را به تو بخشيدم، درباره او سفارش به نيكي كن، آنگاه كه حضرت رضا عليهالسلام از آن بانو متولد شد او را طاهره ناميد، نوزادش سالم بود و از او شير زيادي ميخورد، آن بانو درخواست كرد دايهاي بگيرند كه در شير دادن به او كمك كند. از او پرسيدند مگر شير تو كم شده؟ گفت شيرم كم نشده اما من اوراد، اذكار و عبادتهايي داشتم و از هنگامي كه فرزندم به دنيا آمد، كمتر به آنها ميرسم.(9)2 ـ ام احمد (مادر شاهچراغ)امّ احمد تنها زني است كه امام كاظم عليهالسلام در وصيتنامه خود از او ياد ميكند، مرحوم مجلسي درباره او مينويسد: مادر احمد از زنان مورد احترام بود و امام كاظم عليهالسلام علاقه شديدي به او داشت، هنگامي كه حضرت ميخواست از مدينه به سوي بغداد حركت كند، وديعههاي امامت را پيش او سپرد و فرمود: هرگاه كسي پيش تو آمد، در هر وقتي از اوقات كه باشد و اين امانت را از تو طلب كرد، بدان كه من به شهادت رسيدم و او جانشين بعد از من و امامي است كه اطاعت او بر شما و ديگران واجب است.(10)اولين نيكي به فرزند
انتخاب نام نيكو از حقوق فرزند بر والدين و نشانه احترام و اهميّت آنها به آينده فرزند ميباشد. نام علامتي است كه فرزند آن را تا پايان عمر به همراه دارد اگر نيكو باشد مايه سرور و شادي فرزند و اگر ناپسند و زشت باشد باعث اندوه و حسرت او ميگردد. موسي بن بكر از امام كاظم عليهالسلام نقل ميكند كه فرمود: اولين كار نيك پدر براي فرزند اين است كه نام نيكو برايش انتخاب نمايد.(11) در حديث ديگري آن حضرت برخي از اسامي نيكو را ذكر مينمايد. سليمان جعفري ميگويد از حضرت كاظم عليهالسلام شنيدم كه فرمود: خانهاي كه يكي از اسمهاي محمّد، احمد، علي، حسن، حسين، جعفر، طالب و فاطمه در آن باشد فقر در آن داخل نميشود.(12) اهميت نام نيكو بدان حدّ است كه گاهي حضرت از نامهاي ناپسند نهي ميفرمود و حتي در كودكي نسبت به آن حسّاس بود: يعقوب سراج نقل ميكند كه بر حضرت ابيعبداللّه (امام صادق) عليهالسلام وارد شدم در حاليكه بر بالين فرزندش (امام كاظم عليهالسلام ) ايستاده بود و موسي عليهالسلام در گاهواره جاي داشت و حضرت با او نجوي ميكرد و آهسته سخناني ميگفت آنقدر تأمل كردم تا سخنانش با فرزند تمام شد، آنگاه فرمود: نزديك بيا و سلام كن، رفتم و سلام كردم، آن طفل با بياني فصيح و روشن جواب سلام مرا داده و فرمود: برو و نام دخترت را كه ديروز [حميراء [نام نهادهاي تغيير بده، به درستي اين نامي است كه خداوند را به غضب ميآورد، آنگاه حضرت صادق عليهالسلام به من فرمود: زود برو و آنچه موسي عليهالسلام گفت عمل كن تا كامياب شوي، سپس من نام دخترم را از حميراء تغيير دادم.(13)سيره عملي امام كاظم عليهالسلام گواه صادقي بر اهميت نام نيكو براي فرزندان است، آن حضرت با كثرت فرزندان براي آنها نام نيكو برگزيد و حتي در مواردي اسامي مشترك انتخاب نموده و با پسوند اكبر، كبري، وسطي و صغري آنها را از هم جدا ميكرد. مرحوم مجلسي در بحارالانوار تعداد فرزندان آن حضرت را 37 نفر ذكر ميكند و از اسامي آنان چنين ياد ميكند:الف) پسران: علي (رضا عليهالسلام )، ابراهيم، عباس، قاسم، جعفر، اسماعيل، هارون، حسن، احمد، محمّد، حمزه، عبداللّه، اسحاق، عبيداللّه، زيد، حسين، فضل و سليمان.ب) دختران: فاطمه كبري، فاطمه صغري، رقيّه، حكيمه، امّ ابيها، رقيه صغري، كلثوم، امّ جعفر، لبانة، زينب، خديجة، عليّة، آمنه، حسنة، بريهة، عائشة، ام سلمة، ميمونه و امّ كلثوم.(14)همچنين از عمدة الطالب، ابراهيم اكبر و ابراهيم اصغر را نقل ميكند.(15) علاوه بر مرحوم مجلسي برخي، نامهاي مشترك ديگري را چون زينب، زينب الكبري، خديجه، خديجة الكبري، ام كلثوم الكبري، امّ كلثوم الوسطي و امّ كلثوم الصغري را براي فرزندان امام كاظم عليهالسلام ذكر كردهاند.(16)عقيقه و وليمه فرزند
عقيقه و وليمه علاوه بر آثار اجتماعي چون اطعام فقراء و مؤمنين، براي كودك نيز مؤثر خواهد بود؛ زيرا از طرفي نشانه احترام والدين به كودك است و از طرف ديگر به منزله تأمين و حفظ سلامتي فرزند است. از امام صادق عليهالسلام نقل شده كه فرمود: كل مولدٍ مرتهن بالعقيقه: هر نوزادي در گروه عقيقه است.(17)اهميت عقيقه تا بدانجاست كه امام كاظم عليهالسلام فرمود: هنگام تولد فرزند عقيقه براي او واجب است،(18) تعبير به وجوب هر چند از نظر فقهي واجب شرعي نيست و عقيقه يك عمل مستحبي است، اما نشانه اهميت آن ميباشد. در مورد وليمه، علي بن حكم از بعضي اصحاب نقل ميكند كه امام كاظم عليهالسلام براي بعضي فرزندانش وليمه داد و اهل مدينه را تا سه روز از اقسام فالودهها (غذاي معمول آن زمان) در ديگهاي بزرگ در مساجد و برزنها طعام دادند، بعضي از اهل مدينه به خاطر اين كار بر حضرت عيب گرفتند، خبر به گوش حضرت عليهالسلام رسيد، فرمود: خداوند هيچ چيزي را به پيامبري نداده الاّ اينكه مانند آن را به پيامبر [خاتم] عطا كرده و بلكه به او چيزهايي داده كه به ديگران نداده است، به سليمان فرمود «هذا عَطائُنا فَاْمَنُنْ اَوْ اَمْسِكْ بِغَيرِ حِساب»(19) محمّد صلياللهعليهوآلهوسلم فرمود: «ما اتيكم الرسول فخذوه و ما نهيكم عنه فانتهوا» هر آنچه پيامبر به شما آموخت فرا گيرد و عمل كنيد و از آنچه شما را منع كرده پرهيز نماييد.(20)احترام به فرزند
افراد نسبت به رعايت ادب و احترام ديگران متفاوتند، برخي به نحو شايستهاي نسبت به ديگران رعايت ادب و احترام مينمايند و در اصل احترام و ادب فرقي ميان بزرگترها و كوچكترهاي اعضاي خانواده خود و ديگران قايل نيستند، برخي ديگر در خارج از كانون خانواده خويش و نسبت به ديگران بسيار مؤدّب مينمايند و چه بسا به رعايت ادب و احترام شهرت يافتهاند اما در كانون خانواده خويش چنان احترامي را لازم نميدانند و رفتار و گفتاري مؤدبانه و محترمانه آنچنان كه ميبايست در مقابل فرزندان خود ندارند، عدّهاي ديگر هستند كه فقط بزرگترها را شايسته رعايت ادب و احترام ميدانند و به كودكان وقعي نمينهند و با پندار خود آنان را بچه ميانگارند غافل از آنكه گرچه ما آنان را كودك ميپنداريم اما آنان خود را كوچك و كودك نميپندارند بلكه در حدّ فهم خود تصوّر بزرگي از خويشتن دارند، بايد دانست كه رعايت ادب و احترام صرفا نه در خارج منزل شايسته است و نه هم فقط نسبت به بزرگترها بايسته، بلكه همچنانكه احترام به بزرگترها لازم است و شايسته نسبت به كوچكترها نيز ضروري است و بايسته زيرا كودك ادب و احترام را در آموزشگاه خانواده فرا گرفته و آن را در صحنه اجتماع به نمايش ميگذارد. از سليمان بن حفص مروزي نقل شده كه گفت: موسي بن جعفر فرزند خود علي را «رضا» ناميد و هر زمان كه نام او را بدون خطاب به او بر زبان جاري ميكرد، ميفرمود: بگوييد فرزند من رضا، نزد من بيايد و به فرزند خود «رضا» چنين گفتم و فرزند من رضا چنان گفت و هرگاه آن جناب را مخاطب قرار ميداد، ميفرمود: يا ابالحسن(21). امام عليهالسلام نه تنها در زمان حيات فرزندان آنها را احترام مينمود كه بعد از مرگ آنها نيز براي آنها احترام قائل ميشد و اين رفتار براي فرزنداني كه در قيد حيات بودند بسيار جالب و با اهميت بود. يونس بن يعقوب نقل ميكند هنگامي كه امام موسي عليهالسلام از بغداد به مدينه برگشت، فرزند او در «فيد»(22) وفات يافت. حضرت او را در همانجا دفن نمود و به بعضي از دوستانش سفارش كرد كه قبر او را با گچ بسازند و نام او را بر لوحي نوشته، بر قبرش بگذارند.(23)فرزندان و محبّت
فرزندان گلهاي بوستان زندگيند و كام تشنه آنها جز با محبّت والدين سيراب نميگردد، هر نوع كوتاهي در سيراب نمودن آنها اثري جز پژمرده شدن اين گلهاي معطّر به دنبال ندارد، برخي والدين از نقش محبت در رشد معنوي و حتي جسماني فرزندان خود غافلند و كمتر به اهميت و تأثير سحرآميز آن توجّه دارند در حالي كه محبت داروي شفابخش بسياري دردهاست، بسياري از ناسازگاريها و پرخاشگريهاي فرزندان را با محبت ميتوان پيشگيري نمود، نكته مهم در محبت و عاطفه به فرزندان اظهار و ابراز آن است چه بسا والديني كه فرزندان خود را بسيار هم دوست ميدارند، امّا كمتر اين عاطفه قلبي خود را ابراز ميكنند. از بهترين شكلهاي اظهار محبت در آغوش گرفتن و بوسيدن فرزند در كودكي و هديه دادن در نوجواني و جواني است. مفضّل بن عمر نقل ميكند كه بر موسي بن جعفر عليهالسلام وارد شدم در حاليكه فرزندش علي عليهالسلام در كنارش نشسته بود و او را ميبوسيد و زبان او را ميمكيد و او را بر شانه خود ميگذاشت و او را به خود ميچسباند و ميفرمود: پدر و مادرم به فداي تو باد چقدر خوشبو و پاكيزه است بوي تو و چقدر خلقت تو پاك و طاهر است و چقدر فضل تو ظاهر است ...(24)(19) سوره ص، آيه: 39.
(6) همان، ص 334.
(16) حياة الامام موسي بنجعفر(ع)، باقر شريف القرشي، ج 2، ص؟.
(17) الكافي، ج 6، ص 24.
(8) همان، ج 3، ص 12.
(23) بحار، ج 48، ص 289.
(3) همان، ص 318.
(13) زندگاني امام كاظم(ع) (عمادزاده)، ج 1، ص 28.
(11) الكافي، ج 6، ص 18.
(12) همان، ص 13.
(4) همان، ص 334.
(2) زندگاني امام كاظم (عمادزاده)، ج 1، ص 325.
(22) مفيده نام مكاني است كه در نيمه راه كوفه به مكه واقع است. معجم البلدان، ج 4، ص 282.
(24) همان، ص 23.
(18) همان.
(7) مسند امام كاظم(ع)، ج 2، ص 536.
(9) بحار، ج 49، ص 5.
(14) بحار، ج 48، ص 287 ـ 283.
(15) همان، ص 289.
(21) ترجمه عيون اخبار الرضا، ص 14.
(10) همان، ج 48، ص 279(پاورقي).
(1) سوره اعراف، آيه: 179.
(20) بحار، ج 49، ص 110، ح 12.
(5) همان، ص 325.
