لطفا منتظر باشید ...
گزارشى از كتاب موسوعة الامام الحسين«ع» في الكتاب والسنة والتاريخ
علوم حديث_شماره 27،بهار1382 سيدمحمود طباطبايى نژاد با فضل الهى در سال جارى شاهد نشر دانشنامه امام حسين(ع) در مؤسسه فرهنگى دارالحديث خواهيم بود. اين اثر ده جلدى ـ كه حاصل چندين سال تلاش و جستجوى وسيع جمعى از دانشوران در تمامى موضوعات مرتبط با شخصيت و قيام امام حسين است، شامل چهارده بخش اصلى با حدود هزار عنوان و صد بيان و تحليل كوتاه و بلند و چندين نقشه است. به طور كلّى موسوعه هايى كه در دارالحديث تدوين مى گردد، ويژگيهايى دارند كه اين رويكرد در موسوعه امام حسين(ع) هم دنبال شده است از آن جمله: 1. نقل از قوى ترين و اولين مصادر، 2. تخريج مصادر، 3. بسنده نكردن به كتب شيعى، 4. بسنده نكردن به مخاطب شيعى، 5. توجه به افكار و شبهات جديد، 6 . ارائه بيانها و تحليلهاى لازم، البته هر موضوعى ويژگيهايى مخصوص به خود نيز دارد، مثلاً در موسوعه امام حسين(ع) بخش مهمى به بحث نقلهاى ضعيف اختصاص يافته، همچنين بحث تعداد شهدا و زندگى نامه آنها كارى بزرگ است، كه اشاره خواهد شد. بخشهاى چهارده گانه موسوعه امام حسين(ع )
بخش اول: زندگينامه خصوصى
در اين بخش، نقلهاى مربوط به ولادت، نامگذارى، مشخصات ظاهرى، پرورش و دوران كودكى، همسران و فرزندان امام آمده كه درباره موارد بسيارى از جمله: درباره شهربانو (همسر امام) و رقيّه (فرزند امام) بحث و بررسى صورت گرفته است. بخش دوم. امام حسين با پيامبر
سرفصلهاى اين بخش اينهاست: فضايل مشترك امام با اهل بيت، فضايل مشترك امام با امام حسن(ع)، فضايل اختصاصى امام، آينده امام از نگاه پيامبر . اين بخش امام حسين را از زبان پيامبر مى شناساند و در فصل آخر آن، احاديث بسيارى كه پيامبر از شهادت امام خبر مى دهد آمده است. بد نيست براى تيمّن به فرازى از يك سخن پيامبر اشاره شود: انه لمكتوب عن يمين عرش اللّه عزوجل مصباح هدى و سفينة نجاة و امام غير وهن و عزّ و فخر و علم و ذخر؛ [1] پيامبر(ص) درباره امام حسين مى فرمايد: بر جانب راست عرش الهى نگاشته است چراغ هدايت و كشتى نجات و امام سستى ناپذير و امام «عزّت» و «افتخار» و دانش و ذخيره الهى. نكته جالب اين نقل آن است كه حديث معروفى كه حسين(ع) را مصباح الهدى و سفينة النجاة مى خواند او را امام عزت و افتخار معرفى مى كند و عليرغم اعلام سال عزت و افتخار حسينى از طرف مقام معظم رهبرى اين حديث در همايشها و بحثها مغفول ماند. بخش سوم. امام حسين(ع) در دوران خلفا
حوادث رخ داده در اين برهه از عمر امام (از جمله شهادت مادر) و عملكرد ايشان در اين بخش آمده و برخى اخبار تاريخى به نقد كشيده شده است. بخش چهارم. امام حسين در دوران پدر
تلاشهاى امام در دوران پرحادثه خلافت امير مؤمنان از جمله جنگها، عنايت و سخنان محبت آميز پدر و اخبارى كه از شهادت فرزندشان داده اند، در اين بخش اند. از موارد شنيدنى اثبات شده در اين قسمت اين است كه امام حسين به همراه پدر و برادر بزرگوارشان سه بار از كربلا عبور كرده اند، كه سخنان و خاطرات شنيدنى بسيارى از حضور امام على(ع) در كربلا از منابع مهم سنى و شيعه گردآورى شده است. بخش پنجم. پس از پدر تا قيام
در اين بخش، رويكرد امام در حادثه صلح امام حسن، شهادت امام مجتبى، موضع گيريهاى امام در برابر معاويه و كارگزاران او و ايستادگى امام در ماجراى بيعت گرفتن معاويه براى يزيد تدوين شده است. بخش ششم. قيام و شهادت
مهم ترين بحث موسوعه در اين بخش آمده و از ابتداى شكل گيرى حركت امام تا شهادت ايشان را (با تفصيل) دربر مى گيرد كه به برخى اشاره مى گردد: سرباز زدن امام از بيعت با يزيد، اسباب و انگيزه هاى قيام، آگاهى امام از سرنوشت قيام، حركت از مدينه، حضور در مكه، چرا امام به سوى كوفه رفت، وقايع مسير حركت تا كربلا، شب و روز كربلا، شهادت امام، همچنين ماجراى كوفه و بحثهايى كه درباره مديريت مسلم، مسئله ترور عبيداللّه، روانشناسى كوفيان و... وجود دارد. كار زياد و سنگينى هم درباره اصحاب امام انجام گرفته است (البته همچنان راه درازى براى تحقيق در اين وادى وجود دارد). براى ما روشن شد كه كتاب أبصار العين في أنصار الحسين،اثر مرحوم محمد السماوى كه تقريباً به عنوان يك كتاب مرجع در مسئله اصحاب امام در كتابها و مقالات مورد استناد قرار مى گيرد، تا حد زيادى متكى بر اثر معروف مرحوم مامقانى، تنقيح المقال، تأليف شده در 1349ق، است. و اين كتاب نيز على رغم ارزشمند بودن، اشتباه هاى زيادى دارد كه مرحوم علامه شوشترى مجموعه گرانسنگ و عظيم خود قاموس الرجال را در حقيقت براى تصحيح اشتباه هاى تنقيح المقال تأليف كرده است. بنابراين، درباره هر فردى مستقلاً تحقيق شد و در موارد زيادى ادعاى تنقيح المقال و كتابهاى ديگر نقد گرديد. بخش هفتم. وقايع پس از شهادت امام
در اين بخش، قساوت دشمن، آتش زدن و غارت خيمه ها، اسب دوانى بر پيكر امام، آيات و معجزاتى كه در حوالى شهادت امام رخ داده است، حركت اسيران از كربلا تا كوفه، حوادث كوفه و سخنان اهل بيت، حركت از كوفه به شام، دگرگون كردن شام توسط اهل بيت، بازگشت از شام به مدينه و... آمده است. همچنين از جمله: مسير حركت اسيران و مسأله اربعين مورد بحث و بررسى قرار گرفته است و نقشه جغرافيايى حركت اسرا نيز خواهد آمد. بخش هشتم. پى آمدهاى قيام امام حسين(ع )
در اين بخش، به بازتاب شهادت امام در ميان شخصيتها و خانواده جنايتكاران و هوادارانشان، پشيمانى جنايتكاران، سرنوشت جنايتكاران و شورشهايى كه به دنبال واقعه كربلا رخ داد، پرداخته است. بخش نهم. امامت امام حسين(ع )
در اين بخش، متون مربوط به اثبات امامت امام حسين(ع) از پيامبر و امام على و امام حسن و ساير ائمه آمده است. بخش دهم. فضايل و خصايص امام حسين(ع )
در اين بخش، با مكارم اخلاق امام آشنا مى شويم؛ مانند: عزت نفس، شجاعت، سخاوت، گذشت، تواضع، زهد و... همچنين عبادات امام و كراماتى كه از حضرت نقل شده، آمده است. بخش يازدهم. ذكر مصايب و گريستن بر امام حسين(ع )
موضوعاتى چون: فضيلت گريه بر امام، پيامبران و امامانى كه بر او گريسته اند، تاريخ عزادارى و نخستين مجالس عزادارى و شيوه هاى عزادارى بر امام مورد بحث و بررسى واقع شده و به شبهاتى كه در اين زمينه ها وارد شده پرداخته ايم. همچنين گزيده اى از شعر شاعران در رثاى امام از قرن نخستين تا قرن حاضر گردآورى شده است. بخش دوازدهم . زيارت امام حسين(ع )
در اين بخش، فضيلت زيارت، ثواب و آثار و آداب زيارت، محدوده حاير حسينى، آثار ترك زيارت، بهترين اوقات زيارت، متون زيارتنامه هاى امام و اهل بيت و اصحاب ايشان، تاريخ مزار و بارگاه امام از ابتدا تاكنون و حوادثى كه بر آن گذشته آمده است، همچنين بحث تربت امام و آثار و خصوصياتى كه دارد، مطرح شده و شبهاتى كه در مسئله زيارت و تربت مطرح بود، مورد بررسى و بيان واقع شده است. بخش سيزدهم . كلمات امام حسين
در اين بخش، خطبه ها، نامه ها، محاورات و كليه كلمات و اشعارى كه از امام حسين رسيده جمع آورى شده است. بخش چهاردهم . مخدوشات
اين بخش، از مهم ترين بخشهاى موسوعه است كه براى اولين بار در موسوعه اى (درباره امام حسين يا اهل بيت) اجرا مى گردد. ابتدا به سرفصلهاى سه گانه اين بخش اشاره مى كنيم: 1. سخنان مشهورى كه هيچ مستندى ندارند. 2. سخنان مشهورى كه مستند آنها تنها منابع غيرقابل اعتمادند. 3. سخنانى كه در منابع قابل قبول آمده ولى قراينى بر ضعف و نفى آنها وجود دارد. هرچند شفاف سازى و تبيين درست اين بحث درازا دامن خواهد بود، ولى تلاش مى شود فهرست گونه تا حدى روشن گردد: الف. درباره امام حسين(ع)، بخصوص قيام و مقتل حضرت، تأليفات بسيار زيادى از گذشته تا دوران معاصر به وجود آمده كه بسيارى استوار و قابل قبول و بسيارى نااستوار و ضعيف اند. ب. فرهنگ شفايى نيز (به خصوص) در مقتل و مرثيه امام رواج بسيار دارد، كه درصد خطا را بالا مى برد. ج. منبع شناسى و اهميت به آن، كار برخى از خواص است، اما عوام و بسيارى از خواص در اين موضوعات (غير فقهى) شناختى از مصادر ندارند و همين كه مطلبى در مكتوبى آمد، آن را تأييد مى نمايند، حال منبع نقل ارشاد مفيد و تاريخ طبرى باشد يا منتخب طريحى و اسرار الشهادة دربندى. د. روشن است كه در وادى تاريخ و سيره به دنبال سند صحيح فقهى نيستيم. به نظر ما گروه زير، از كتابهاى ضعيف اند و اگر نقلى را منحصراً اينها آورده باشند، قابل اعتماد نيست. 1. كتابهايى كه در سده هاى اخير نوشته شده و قرينه اى در دست نيست كه نويسنده آن به منابع معتبر خاصى دسترسى داشته كه اكنون از دسترس خارج شده است. 2. كتابهاى واسطه، اگر مصدر قابل قبول و شناخته شده نداشته باشند. مثلاً بحارالأنوار گاهى در بيان مصدر مى گويد: وجدت في نسخة (در كتابى اين را يافتم) كه ممكن است كتابى مجهول الحال بوده، و يا نام آن معلوم بوده ولى مرحوم مجلسى آن را در حدى نمى ديده كه نام آن را ذكر كند. 3. كتابهايى كه به نقل مطالب ضعيف و عجيب و غريب شناخته شده اند و از سوى محققان مورد ردّ قرار گرفته اند. گفتنى است اغلب اين كتابها نكته بند يك را نيز دارند. برخى از اين كتابها عبارت اند از: ناسخ التواريخ، منتخب طريحى، اسرارالشهادة دربندى روضة الشهداء كاشفى، نورالعين اسفراينى، الدمعة الساكبه، معالى السبطين، عنوان الكلام فشاركى. ه. در گذشته تنها برخى به اين كتابها دسترسى داشته و مطالب آنها را نقل مى كرده اند ولى متأسفانه اكنون در بسيارى از موسوعه ها و تك نگاريها مطالب كتابهاى معتبر و غير معتبر (بدون نقد و بررسى) يكسان در كنار هم چيده مى شوند و با چاپى زيبا مطالب كافى و ارشاد و لهوف دوشادوش كتابهاى ضعيف به جامعه عرضه و تزريق مى گردد. گويى همين كه نقلى در جايى مكتوب باشد، كافى است. و. عده اى به دلايل مختلف با عقيده ما مخالف اند و نقل مطالب ضعيف (و احياناً كذب مسلّم) را در مقتل و مرثيه امام روا مى دانند ما در اين باره، در موسوعه سخن خواهيم گفت؛ اما به يك نكته خوب است اشاره شود: تصور اين نكته كه عدم استفاده از نقلهاى ضعيف،شور روضه و مرثيه امام حسين را كم مى كند، تحقيقاً درست نيست؛ چرا كه ما ده جلد كتاب درباره امام حسين، بدون استناد به منابع و يا متونى كه به نظرمان نادرست بوده (مگر آنكه نقد كرده باشيم) فراهم آورده ايم و چه بسيار متون عاطفى و مناسب روضه و مصيبت از منابع معتبر گرد آورده آمده كه يا شنيده نشده و يا كم تر شنيده شده است. ز. گفتنى است كه ما در اين بخش نخواسته ايم هر مطلب ضعيف مكتوب يا شفاهى را مورد نقد و بررسى قرار دهيم چرا كه: اولاً. همه مطالب آن قدر زياد است و روز افزون، كه احصاى آن ممكن نيست. ثانياً. ارائه آنها چه بسا خود عامل گسترش آن باشد. بنابراين، تلاش كرده ايم تنها سخنان مشهورى كه هيچ مصدر مكتوبى ندارند و يا مصدرى ضعيف دارند، همچنين مطالب مشهور و احياناً غيرمشهورى را كه در كتابى قابل قبول آمده،ولى به جهاتى قابل قبول نيست، شناسايى و مورد نقد قرار دهيم. ح. مقابله با متون ضعيف منحصر به بخش چهاردهم نيست و در سراسر موسوعه دنبال شده است، به اين شكل كه در همه بخشها متونى را كه ضعيف يافته ايم، اگر شايسته نقد بوده مورد نقد قرار داده ايم، والاّ از آوردن و طرح آنها خوددارى كرده ايم. در پايان اين نوشتار فهرست تحليلهايى كه در موسوعه خواهد آمد ارائه مى گردد. البته اينها به جز نوشته هاى بسيارى است كه به عنوان مدخل يا جمع بندى و يا توضيح و... در جاى جاى كتاب آمده است. 1. تحقيق درباره ازواج و فرزندان، 2. تحقيق درباره شركت امام در فعاليتهاى سياسى نظامى زمان خلفا (دفاع از عثمان، شركت در جنگها)، 3. تحقيق درباره هداياى معاويه، 4. زمينه ها و فلسفه قيام امام حسين(ع)، 5. تفاوتهاى شرايط سياسى اجتماعى امام حسين(ع) با شرايط پدر و برادر، 6. آگاهى امام از سرنوشت قيام خود، 7. تحقيق درباره منع كنندگان امام از قيام، 8. تحقيق درباره خروج امام از مكه هنگام اعمال حج، 9. تحقيق درباره علت رهسپار شدن امام به سوى كوفه، 10. تحقيق درباره منازل ميان مكه و كربلا و آنچه براى امام در اين منازل اتفاق افتاد، 11. تحقيق درباره روز نزول امام به كربلا و روز عاشورا از جهت تقويم (ايام هفته، تاريخ شمسى، تاريخ ميلادى)، 12. تحقيق درباره پيشنهادهاى امام حسين(ع) و ابن زياد و عمر سعد، 13. تحقيق درباره مسأله آب در كربلا، 14. تحقيق درباره روزه روز عاشورا، 15. تحليلى درباره نيروهاى امام و نيروهاى عمر بن سعد، 16. تحقيق درباره قاتل و آخرين لحظات امام، 17. تحقيق درباره آيات شهادت امام، 18. تحقيق درباره دفن شهيدان (دفن كننده و محل دفن)، 19. تحقيق درباره تاريخ بناى آستان مقدس ابا عبد اللّه(ع) و حوادثى كه بر آن گذشته، 20. تهيه عكس از بناهاى مربوط به شهداى كربلا و سر منسوب به امام حسين(ع)، 21. تحقيق درباره مدفن سر امام حسين(ع)، 22. تحقيق درباره مسير حركت اسرا از كربلا به شام و از شام به مدينه و مسأله اربعين و اولين زاير، 23. تحقيق در مورد خرابه شام، حضرت رقيّه و تاريخ بناى بقعه فعلى، 24. تحقيق درباره مدفن حضرت زينب، 25. تحقيق درباره مسؤوليت يزيد در واقعه كربلا، 26. تأثير قيام عاشورا بر شورش هاى داخلى عليه حكومت بنى اميه، 27. تحليلى در ارتباط با كناره گيرى معاوية بن يزيد از خلافت، 28. تحقيق درباره ماجراى ارينب، 29. تحقيق درباره بدعت دانستن گريه بر امام حسين(ع) و عزادارى بر او، 30. تحليلى در مورد تاريخ مراسم عزادارى براى امام در جهان اسلام و ايران، 31. تحقيق درباره مهم ترين شعراى عرب كه بعد از شهادت امام تا امروز براى او شعر سروده اند، 32. تحقيق درباره اشعار امام حسين، 33. تحقيق درباره محدوده حاير حسينى، 34. تحقيق درباره محدوده تربت امام جهت استشفا، 35. جمع آورى مواردى كه با استشفا از تربت امام درمان شده اند، 36. تحليل در ارتباط با اختلاف روايات در ثواب زيارت امام، 37. تحقيق درباره زيارت ناحيه و رجبيه، 38. ارزيابى سند زيارت عاشورا، 39. شناخت منابع قابل اعتماد و غير قابل اعتماد، 40. تحريفات تاريخ عاشورا، 41. تحقيق درباره تعداد شهداى كربلا و زندگى نامه آنان، 42. تحقيق درباره بازماندگان واقعه كربلا (از قتل نجات يافتگان ـ اسرا)، 43. تحقيق درباره ماجراى كوفه و عملكرد مسلم (مديريت مسلم، روانشناسى كوفيان، ماجراى فتك، نقش هانى و...)، 44. تحقيق زندگى افراد مرتبط با واقعه كربلا از دوستان و دشمنان. [1] . عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 59، ح 29.
