تاريخ ولادت حضرت زهرا(س) از ديدگاهي نو - تاریخ ولادت حضرت زهرا (س) از دیدگاهی نو نسخه متنی

تاريخ ولادت حضرت زهرا(س) از ديدگاهي نو

يعقوب گنجي

اشاره:1

در باره تاريخ ولادت حضرت فاطمه زهرا(س) و زمان دقيق يا احتمالي آن بارها مطالبي گفته شده است. به نظر مي‏رسد كه از بهترين بررسي‏هاي معاصر در اين زمينه، مقاله سيدضياء مرتضوي با عنوان «تاريخ ولادت صديقه كبرا(س)» مندرج در مجله پيام زن، شماره 8، آبان ماه 1377، و نيز بخشي از كتاب «زندگاني فاطمه زهرا(س)» به قلم دكتر سيدجعفر شهيدي باشد.

در اين دو تحقيق، بررسي روايات و اسناد مختلف تاريخي مورد نظر قرار گرفته است و نهايتا يكي از روايات و قولها به عنوان نظر ارجح مطرح شده است. هرچند مؤلف كتاب ارزشمند «زندگاني فاطمه زهرا(س)» در اين باب تقريبا اعلام بي‏طرفي كرده و مناقشه زياد در اين باره را خالي از فايده مي‏داند ولي مجموعا به نظر مي‏رسد كه نظريه «تولد آن حضرت در سال پنج قبل از بعثت» را ترجيح مي‏دهد. به عكس آن، نگارنده مقاله مندرج در مجله پيام زن، «سال پنج بعثت» را از ساير قولها به صحت نزديكتر مي‏داند.

دانستن تاريخ ولادت حضرت صديقه كبرا از نظر اطلاع در باره طول عمر و سن ازدواج ايشان ـ و اصولاً اطلاعات دقيقتر در باره حوادث و مراحل حيات آن حضرت ـ اهميت دارد. در اين نوشتار هدف آن است كه با در نظر گرفتن اطلاعات يقيني‏تر، اطلاعات مبهم و غير يقيني را در اين زمينه، تصحيح كنيم. تازگي اين بررسي از آن جهت است كه بر پايه محاسبات تقويمي و رياضي مي‏باشد.

از آنجا كه در باره روز ولادت آن حضرت، يعني جمعه 20 جمادي‏الثاني، كمتر اختلاف وجود دارد، اين مطلب را پايه محاسبات قرار داده‏ايم. مجموع آنچه بررسي‏هاي ياد شده (مطالب آقاي دكتر شهيدي و آقاي مرتضوي) به دست مي‏دهد هفت روايت است كه در جدول زير آورده‏ايم.

لازم به توضيح است كه اصطلاح «شنبگي» كه در اين جدول به كار رفته نمايانگر ترتيب روزهاي هفته است بدين معني كه روزهاي هفته (شنبه، يكشنبه، ... و جمعه) را به ترتيب با اعداد (0، 1، ... و 6) نشان داده‏ايم. مثلاً شنبگي شنبه 0 (صفر) و شنبگي جمعه 6 مي‏باشد. همچنين علامت منها (-) در اين جدول در مورد بعثت، معادلِ «قبل از» بعثت و در مورد هجرت به معناي «قبل از» هجرت مي‏باشد.

| روايت | سال بعثت | سال هجري قمري | طول عمر فاطمه | شنبگيِ روز تولد فاطمه به احتمال

| | تولد فاطمه | تولد فاطمه | به سال قمري | 5/71% | 9/15% | 6/12%

| 1 | 12- | 25- | 36 | 3 | 4 | 2

| 2 | 6- | 19- | 30 | 1 | 2 | 0

| 3 | 5- | 18- | 29 | 5 | 6 | 4

| 4 | 2- | 15- | 26 | 4 | 5 | 3

| 5 | 1 | 12- | 23 | 4 | 5 | 3

| 6 | 2 | 11- | 22 | 1 | 2 | 0

| 7 | 5 | 8- | 19 | 0 | 1 | 6

| ستون | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7

اكنون مي‏كوشيم شرايط فهم عميق اين جدول، بخصوص ستونهاي 5، 6 و 7 را فراهم كنيم.

سخن 1. نشانهاي اختصاري:

ه···.ق = هجري قمري، ه···.ش = هجري شمسي، تا با ×= تا عدد × و با عدد ×، صص = صفحات، نگا: = نگاه كنيد به:

سخن 2. تعريفها:

تعريف 1.

همنهشتي (به هنگ 7)؛ وقتي مي‏نويسيم «×=y» [مي‏خوانيم: ×همنهشت y است (به هنگ 7)] يعني × و yدر تقسيم بر 7 داراي باقيمانده‏هاي يكسان هستند؛ مثلاً (2=9=23) زيرا اين سه عدد در تقسيم بر 7 داراي باقيمانده يكسان هستند و آن باقيمانده در اين مثال، 2 مي‏باشد.

به عبارت ديگر دو عددِ همنهشت به هنگ 7، تفاضلشان مضرب 7 مي‏باشد.

تعريف 2.

نزديكترين عدد صحيح به ×؛ اين مفهوم را با علامت {×} نشان مي‏دهند يعني عددِ حاصل از گرد كردنِ عددِ ×تا يك واحدِ تقريب؛ مثلاً 3={49/3 {و 3={5/2}.

سخن 3. آشنايي با تقويم هجري قمري.

تقويم قمري از نظم بسيار پيچيده‏اي برخوردار است؛ مثلاً در يك محل ثابت، سه ماه متوالي، ممكن است 29 روزه بشود يا چهار ماه متوالي 30 روزه؛ يا سال قمري اغلب 354 روز است و گاه 355 روز و بندرت 353 روز ـ آن هم با ترتيبي پيچيده ـ ولي نوشتن تقويمِ كاملاً دقيقِ هجري قمري قبل از رؤيت غير ممكن است زيرا «... ماههاي هلالي هيچ قانوني و دوره مرتبي ندارد كه بر اساس آن، ظهور هلال يعني روزي [را] كه ديدن آن امكان دارد با وسايل ساده حساب توان كرد. تعيين محل دقيق ماه در آسمان، خود، كاري نسبتا دشوار مي‏باشد. زيرا حركت ماه، تقريبا مشكلترين موضوعي است كه در مكانيك سماوي مورد مطالعه قرار مي‏گيرد و بيش از 150 اختلال مهم و 500 اختلال كوچكتر در حركت آن وجود دارد كه براي تدوين تقويمهاي نجومي، اختلالهاي بزرگتر منظور و محسوب مي‏شوند ... اگر [هم[ بخواهيم امكان رؤيت هلال را براي زمانهاي قديم يا آينده يا حال به وسيله جداول نجومي حساب كنيم ناگزير از استعمال و تركيب معلومات هشت جدول مي‏باشيم.»1

اين سخن، براي ما تا حدي آشكار مي‏سازد كه چرا شنبگي عيد فطر در 9 سال 1412 تا با 1420 ه···.ق، در تقويم رسمي ايران در 7 مورد با رؤيت فرق مي‏كند.2

سخن 4. آشنايي با تقويمهاي متوسط هجري قمري قبلي

قبل از رواج كامپيوتر، نوشتن يك سال تقويم قمري رسمي حداقل 6 ماه وقت مي‏گرفته است. از اين روي، حداقل از هزار سال پيش براي نوشتن سريع تقويم هجري قمري از دوره‏هاي سي ساله با 19 سال 354 روزه و 11 سال 355 روزه استفاده مي‏كردند و ماهها را اغلب يك در ميان 30 روزه و 29 روزه مي‏گرفته‏اند.3

نگارنده اين مقاله در مقايسه اين تقويمهاي دوره‏اي با تقويمهاي نجومي سال 1220 به بعد به اين نتيجه رسيده است كه در نشان دادن شنبگي اول ماه:

1ـ همگي حداقل 36% خطا دارند.

2ـ معمولاً اين خطا يك روزه است (يعني مثلاً سه‏شنبه را دوشنبه يا چهارشنبه نشان مي‏دهند).

هدف آن است كه با در نظر گرفتن اطلاعات يقيني‏تر، اطلاعات مبهم و غير يقيني را در اين زمينه، تصحيح كنيم. تازگي اين بررسي از آن جهت است كه بر پايه محاسبات تقويمي و رياضي مي‏باشد.

3ـ تقريبا در سي سال يك بار دست كم يك مورد خطاي دو روزه دارند (مثلاً سه‏شنبه را يكشنبه يا پنجشنبه نشان مي‏دهند).

4ـ بعضي از تقويمهاي دوره‏اي از آن چنان دقت ناچيزي برخوردارند كه خطاي سه روزه هم دارند!4

بررسي بيشتر نشان داد كه يك اشكال مشترك اين تقويمها اين است كه طول متوسط ماه قمري را حدود 3 ثانيه كمتر از مقدار حقيقي گرفته‏اند و اين در طول 1400 سال مي‏شود:

شبانه‏روز 583/0=ثانيه 50400=ثانيه 3×12×1400

سخن 5. كم شدن طول ماه قمري

به ازاي هر 1000 سال ميلادي يا شمسي كه پيش برويم طول متوسط ماه قمري 1728/0 ثانيه (و در نتيجه طول متوسط سال قمري 0736/2 ثانيه) كوتاهتر مي‏شود.5 نگارنده زماني مي‏خواست تقويم تطبيقي را براي فاصله سالهاي 325 و 1993 ميلادي بنويسد. ميانگين اين دو سال مي‏شود 1159 ميلادي و در اين سال ميلادي طولهاي متوسط ماه و سال قمري بر حسب روز مي‏شوند:

68 589 530/29 و 2 076 367/354

براي يافتن دوره‏اي دقيقتر از دقيقترين دوره سي ساله، جزء كسري اين طول سال قمري (يعني 2 076 367/0) را (با ماشين حساب علمي) در اعداد 3، 4، 5، ... و 114 ضرب مي‏كنيم تا ببينيم در كدام مورد، حاصلضرب با عددي طبيعي كمتر از 01/0 فاصله پيدا مي‏كند (يعني حاصلضرب به صورت ...00/... يا ...99/... مي‏شود). مي‏بينيم تنها وقتي در 79 ضرب مي‏كنيم چنين نتيجه‏اي حاصل مي‏شود و آن اين است:

9802 000/0-29=8 999019/28=2 076 367/0×79

يعني:

قضيه 1. دوره 79 ساله قمري‏اي وجود دارد با 29 سال كبيسه و در نتيجه با طول سالِ

روز 608 088 367/354 =روز 7929 354

و در نتيجه با طول ماهِ

روز 72 590 530/29 مي‏توان نشان داد در صورت انتخاب مبدأ مناسب، خطاي حاصل از كاربرد چنين دوره‏اي تا سال 6475 ه···.ش (7096 ميلادي) كمتر از نصف روز است.

بررسيهاي بيشتر با استفاده از دقيقترين تقويمهاي موجود6 نشان داد كه مناسبترين تاريخِ كمي قبل از تولد پيامبر اسلام كه مي‏تواند مبدأ اين تقويم قرار گيرد شنبه 1/1/58 - ه··· .ق (يعني شنبه آغاز محرم و 58 سال قبل از سال 0 هجري قمري) است.

تبصره: در تقويم هجري قمري ماههاي محرم، صفر، ربيع‏الاول، ... و ذيحجه را به ترتيب ماههاي 1، 2، 3، ... و 12 مي‏نامند.

بديهي است كه داريم:

قضيه 2. فاصله تاريخ هجري قمري دلخواه L/M/D (كه در آن D شماره روز، M شماره ماه، و Lشماره سال هجري قمري است) از مبدأ دوره 79 ساله يعني شنبه 1/1/58 - ه··· .ق برابر است با (58+L) سال و 1-M ماه و 1-D روز.

قضيه 3. با فرض m=1-M و d=1-D، فاصله L/M/D ه···.ق از شنبه 1/1/58 - ه···.ق عبارت است از (58+L) 12 ماه و mماه و d روز و يا m]+(58+L) 12 [ماه و dروز.

پس با توجه به قضيه 1 داريم:

قضيه 4. فاصله L/M/D هـ.ق از شنبه 1/1/58 - هـ.ق بر حسب روز عبارت است از:

نزديكترين عدد صحيح به

d+72 530590/29×m]+(58+L)12]=D¨

با توجه به تعريف 2 سخن 2:

d}+59072 530/29×m]+12(58+L){[=D¨

تعريف رياضي شنبگي

وقتي مي‏گوييم شنبگي يك تاريخ Sاست يعني به ازاي هر شنبه معين قبل (يا بعد) از آن تاريخ، عددي صحيح، مثبت يا صفر يا منفي مانند Q(بخوانيد كي‏يو) هست به طوري كه فاصله اصلي آن تاريخ از شنبه معين S+Q7 روز است يعني بايد تاريخ داده شده را منهاي تاريخ شنبه معين كرده حاصل را بر حسب روز بنويسيم و بر 7 تقسيم كرده باقيمانده راS بناميم. (وقتي شنبه معين، بعد از تاريخ داده شده است، Qمنفي مي‏شود مثلاً اگر بدانيم 3 محرم 1421 شنبه است براي اينكه بفهميم 3 محرم 1420 حدودا چند شنبه است مي‏گوييم فاصله اصلي دو تاريخ (1-) سال است زيرا 1- =1421-1420 يعني تقريبا 354- روز، پس تقسيم روبه‏رو را داريم:

51-7{357+354-} نتيجه مي‏شود 3+(51-)7=354-

يعنــي قاعدتــا بايد 3 محرم 1420 سه‏شنبه باشد. تقويم رسمي صحت محاسبه را نشان مي‏دهد).

بنابراين با توجه به قضيه 4 داريم:

قضيه 5. شنبگي تاريخ L/M/D ه···.ق عبارت است از باقيمانده تقسيم D¨ بر 7.

از طرفي در قضيه 4 عبارت m+(58+L)12 عددي است صحيح كه آن را n مي‏ناميم. پس

d}+(72 590 530/1+28)×{n=D¨

d}+72 590 530/1×n+n28}=

چون n28 مضرب 7 مي‏باشد پس بنا به تعريف 1 سخن 2 داريم:

d}+72 590 530/1×{n=d¨=D¨

زيرا دو عدد همنهشت به هنگ 7 اختلافشان در مضربي از 7 مي‏باشد.

بنابراين با توجه به تعريف n داريم:

قضيه 6. شنبگي تاريخ L/M/D ه···.ق عبارت است از باقيمانده تقسيم d}+72 590 530/1×m]+(58+L)12{[= d¨بر7.

گفته بوديم كه تقويمهاي هجري قمري با دوره سي ساله حداقل 36% خطا دارد و تقريبا هر سي سال يك بار دست كم يك خطاي دو روزه دارد.

بايد اعتراف كنيم دوره 79 ساله هم 5/28% خطا دارد يعني فقط 5/7% دقيقتر از دقيقترين دوره‏هاي قبلي است. قضيه 6 به صورت كاملتر چنين مي‏شود:

قضيه اصلي. شنبگي تاريخ L/M/Dه···.ق به احتمال 5/71% عبارت است از عددي مانند S كه باقيمانده تقسيم

d}+72 590 530/1×m]+(58+L)12{[= d¨بر 7 مي‏باشد و به احتمال 9/15%، SH(يا 6-S) و به احتمال 6/12%، 1-S (يا 6+S) مي‏باشد. در نتيجه دوره 79 ساله، خطاي دو روزه ندارد.

بعضي از تقويمهاي دوره‏اي از آن چنان دقت ناچيزي برخوردارند كه خطاي سه روزه هم دارند!

تبصره: مبدأ دوره 79 ساله (شنبه 10/1/58 - ه···.ق) طوري انتخاب شده كه قضيه فوق براي افقهاي مشهد تا مكه بخصوص تهران مكه صادق باشد.

اينك به جدول هفت روايت تولد حضرت فاطمه(ع) بازمي‏گرديم. چون ظاهرا بر اساس همه روايات، تولد حضرت فاطمه 20 جمادي‏الثاني بوده و جمادي‏الثاني ماه 6 مي‏باشد پس قضيه اصلي براي تولد حضرت فاطمه(س) چنين مي‏شود:

قضيه تولد حضرت فاطمه(ع). شنبگي تاريخ 20/6/L ه···.ق به احتمال 5/71% عبارت است از عددي مانند S كه باقيمانده تقسيم {19+72 590 530/1×[5+(58+L)12]=d¨ بر 7 {مي‏باشد و به احتمال 9/15%، 1+S (يا 6-S) و به احتمال 6/12%، 1-S (يا 6+S) مي‏باشد.

اگر به جاي ماه اعداد ستون سوم جدول را بگذاريم براي d¨ هفت مقدار به دست مي‏آيد كه از تقسيم آنها بر 7، ستون 5 پر مي‏شود و بعد با استفاده از همين قضيه ستونهاي 6 و 7 پر مي‏شوند.

سخن 6.

چون ظاهرا در همه روايات، روز تولد حضرت فاطمه(س) را جمعه گفته‏اند در درجه اول روايت 3 (يعني جمعه 20/6/18- ه···.ق) درست است و در درجه دوم روايت 7 (يعني جمعه 20/6/8- هـ .ق) پس چون در سال 11 هـ .ق رحلت فرموده‏اند عمرشان در درجه اول (18+11 يعني) 29 سال و در درجه دوم (11+8 يعني) 19 سال بوده است.

سخن 7. مثال.

ممكن است آنچه در قضيه تولد حضرت فاطمه(ع) براي پر كردن ستونهاي 5، 6 و 7 از جدول گفتيم براي بعضي از خوانندگان محترم، سنگين باشد بدين سبب براي مثال، روايت 7 (يعني سال 8- ه···.ق) را در قضيه تولد حضرت فاطمه(ع) به كار مي‏بريم نتيجه مي‏شود:

}]19+72 590 530/1×[5+(58+8-)12{[=d¨

945={6 385 007/945}={19+72 590 530/1×605}=

در تقسيم بر 7 چنين مي‏شود:

1357|945

0

پس بنا بر همان قضيه تولد حضرت فاطمه(س) نتيجه مي‏شود:

شنبگي 20/6/(8-) ه···.ق به احتمال 5/71% مي‏شود «0» و به احتمال 9/15%، 1 و به احتمال 6/12%، (1-) يا 6 يعني جمعه و به اين ترتيب، سطر روايت هفتم پر مي‏شود. ساير سطرها را هم به طريق مشابه مي‏توان پر كرد و سخن 6 را نتيجه گرفت.

چون ظاهرا در همه روايات، روز تولد حضرت فاطمه(س) را جمعه گفته‏اند در درجه اول روايت 3 (يعني جمعه 20/6/18- هـ .ق) درست است و در درجه دوم روايت 7 (يعني جمعه 20/6/8- هـ .ق) پس چون در سال 11 هـ .ق رحلت فرموده‏اند عمرشان در درجه اول (18+11 يعني) 29 سال و در درجه دوم (11+8 يعني) 19 سال بوده است.

1 ـ مهندس ابوالقاسم اشتري (عضو انجمن ستاره‏شناسان فرانسه)، «تقويم اسلامي و هلالي ماه نو»، مجله فضا، شماره 27، آبان 1348، ص83.

1 ـ كارشناس رياضي و پژوهشگر «تطبيق تقويمها».

2 ـ از اين‏رو نگارنده مقاله حاضر تأسيس تقويم هجري قمري بر اساس رؤيت را پيشنهاد كرده است (رجوع كنيد به: روزنامه اطلاعات، 14 دي 1378، ص6.)

3 ـ به عنوان مثال نگا: المنجد، صص356 تا با 358 كه فشرده چنين كاري است.

4 ـ شرح اين موارد در تقويم تطبيقي 1700 ساله‏اي كه نگارنده نوشته است ولي هنوز منتشر نشده آمده است.

5 ـ اين محاسبه بر اساس نامه‏اي است كه دانشمند محترم آقاي دكتر ايرج ملك‏پور (در تاريخ 12/2/1363) براي نگارنده ارسال و طول متوسط ماه قمري در سالهاي آغاز قرون ميلادي را از سال (1000 -) تا سال (2100) ميلادي درج نموده‏اند.

6 ـ تقويم يكصد و سي و هشت ساله زمان ثبت احوال كشور، تطبيق تقاويم دكتر ملك‏پور و ...، تقويم تطبيقي ده ساله دكتر ملك‏پور و ...، تقويمهاي رسمي 1365 به بعد.