لطفا منتظر باشید ...
جستاري در اثبات كامل مطلق
عباس نيكزاد (1) چكيده:
موحدان، همواره بر اين باورند كه خداوند، واجب الوجود، علت هستيبخش، خالق همه موجودات و نيز كامل مطلق و از تمام جهات بينياز است . اثبات كامل مطلق از موضوعات بسيار مهم اعتقادي خداپرستان است . در مذهب تشيع بسياري از اذكار، اوراد دعايي و عبادي و ستايشهايي كه از پيشوايان معصوم عليهم السلام درباره اخلاق ولاحدي ذات حق وارد شده استبر كامل مطلق بودن آن ذات دلالت دارد . نويسنده در اين نوشتار بر آن است تا «كامل مطلق» را نه از راه دلايل موجود در كتابهاي فلسفي بلكه از راه ادلهاي (هفت دليل) كه خود بدان دستيافته است، اثبات كند . آنچه كه در اين مقال در پيش روي خود داريد جستاري است فلسفي در يكي از موضوعات مهم و كليدي فلسفه و الهيات يعني اثبات موجود كامل مطلق . اثبات موجود كامل مطلق و يا به تعبير ديگر اثبات كامل مطلق بودن ذات حق از موضوعات بسيار مهم اعتقادي ما موحدان و خداپرستان است . برگشتبسياري از اذكار و اوراد دعايي و عبادي ما به همين حقيقت اساسي و مهم است . سبوح و قدوس بودن ذات حق معنايش اين است كه او از هر ضعف و نقص و فقر و جهل و . . . منزه و مبراست . بنابراين تسبيح و تقديس ما به كمال مطلق بودن او ناظر است . چنانكه او را اين گونه حمد ميكنيم كه: «صمدا لا منتهي لحمده و لا حساب لعدده و لا مبلغ لغايته و لا انقطاع لامده» (2) يعني: خداوند را سپاس و ستايش ميكنيم به گونهاي كه حد آن را انتها، و عددش را شمارش و پايانش در دسترس و مدت آن تمام شدني نيست . در اين دعا ما به كامل مطلق بودن او نظر داريم; چون حمد و ثنا در برابر كمال و جمال است و حمد بي پايان و مطلق، بدون كمال و جمال مطلق مفهوم ندارد . و يا آنچه كه در نهجالبلاغه آمده است كه: «الحمدلله الذي لا يبلغ مدحته القائلون و لا يحصي نعمائه العادون و لا يؤدي حقه المجتهدون الذي لا يدركه بعد الهمم و لا يناله غوص الفطن الذي ليس لصفته حد محدود و لا نعت موجود و لا وقت معدود و لا اجل ممدود» (3) يعني: سپاس خدايي را كه سخنوران، در ستودن او بمانند و شمارگان نعمتهاي او ندانند و كوشندگان حق او را گزاردن نتوانند . خدايي كه پاي انديشه تيزگام در راه شناسايي او لنگ است و سر فكرت ژرف، رو به درياي معرفتش بر سنگ . صفتهاي او تعريف ناشدني است و به وصف در نيامدني و در وقت ناگنجيدني و به زماني مخصوص نابودني . اين ستايش نيز ناظر به همين معنا است . در مجامع روايي ما نيز روايات فراواني يافت ميشود كه بر اطلاق و لا حدي ذات حق دلالت دارد; به عنوان نمونه: امام چهارم به ابوحمزه ميفرمايد: «اي ابا حمزه، همانا خدا به هيچ محدوديتي توصيف نشود، پروردگار ما بزرگتر از وصف است . چگونه به محدوديت وصف شود آن كه حدي ندارد . . .» (4) امام موسي كاظم عليه السلام فرمود: «منزه است آن خدايي كه حدي ندارد و به وصف در نيايد و چيزي مانند او نيست و او به چيزي نماند و او شنوا و بينا است .» (5) باز در روايت آمده است كه راوي ميگويد: «به امام موسي عليه السلام نوشتم و درباره اين جمله دعا «سپاس خدا راست تا نهايت علمش» از او نظر خواستم، حضرت به من نوشت: «نگو: نهايت علمش; زيرا علمش را نهايت و حدي نيست، بلكه بگو: «نهايت رضايتش» (6) در قرآن كريم نيز روي نامتناهي بودن صفات خداوند فراوان تكيه شده است . «ان الله علي كل شيء قدير» (7) «ان الله بكل شيء عليم» (8) «ربنا وسعت كل شيء رحمة و علما» (9) به هر حال، اعتقاد ما موحدان بر اين است كه خداوند نه تنها واجب الوجود و علت هستي بخشي و خالق همه موجودات استبلكه او كامل مطلق و از تمام جهات غني است . ذات و صفات او در حد اطلاق و لا حدي است . او داراي علم و قدرت و حيات و هستي بي پايان و نامتناهي است . توجه به اين نكته ضروري است كه اثبات واجب الوجودي ذات حق (به معناي استقلال و عدم وابستگي وجودي او به هر موجود ديگر و انفكاكناپذيري هستي از او) به معناي اثبات كامل مطلق بودن او نيست . به اين معنا كه اين دو مفهوم حداقل در ظرف ذهن و ادراك از هم جدا و منحازند، اما اين كه در ظرف خارج با هم تلازم و يا تساوق دارند احتياج به بينه و اثبات دارد . نظر ما در اين مقال بر اثبات موضوع اول (اثبات واجب الوجود) نيست; زيرا در كتابهاي فلسفي ادله متقني براي آن يافت ميشود به گونهاي كه نياز چنداني براي اثبات آن عجالتا نيست . مقصود ما در اين جا اثبات موضوع دوم (اثبات كامل مطلق) است . ما تقريبا مجموع ادلهاي را كه در اين بخش در كتابهاي فلسفي آمده است مشاهده كردهايم . متاسفانه به نظر ميرسد كه بسياري از آنها در آن حد از اتقان نيست كه از خدشه مبرا و مصون باشند . به همين جهت ادلهاي كه در اين جا به آنها خواهيم پرداخت ادلهاي نيست كه به طور معمول در كتابهاي مربوطه آمده استبلكه ادلهاي است كه اين حقير يا شخصا و يا با مساعدت برخي از اساتيد و دوستان به آنها رسيدهايم و ما در اين نوشتار به هفت دليل از آن، اشاره ميكنيم . دليل اول
اين دليل مشتمل بر سه مقدمه و يك نتيجه است: مقدمه اول اين است كه وجود داشتن كامل مطلق در خارج محال و ممتنع نيست; زيرا هر امر محال و ممتنع مستلزم و يا متضمن اجتماع نقيضين است; مثلا استحاله دور و تسلسل و طفره و وجود معلول بدون علت و وجود علت تامه بدون معلول و انفكاك معلول از علت تامه و امثال آن به اين خاطر است كه همه اينها از اجتماع نقيضين سر در ميآورند . ولي ميدانيم كه صرف وجود داشتن كامل مطلق متضمن اجتماع نقيضين نيست و كسي هم مدعي آن نشده است . به تعبير ديگر فرض اين كه موجودي در خارج وجود داشته باشد كه هيچ گونه ضعف و نقصي نداشته باشد و به حد عدمي محدود نباشد مستلزم جمع نقيضين نيست . باز به تعبير روشنتر عقل هرگز حكم نميكند كه همه جا و هميشه وجود بايد داراي مرز عدمي و محفوف به اعدام و ناقص باشد . اگر گفته شود كه همه موجوداتي كه تا به حال با آنها برخورد داشتهايم محفوف به اعدام و ناقص بودهاند، ميگوييم اين امر نشان نميدهد كه مرز عدمي داشتن براي هر موجودي، ذاتي و غير قابل انفكاك است . شايد موجودي در عالم وجود داشته باشد (يا حداقل بتوان آن را در ظرف ذهن تصور كرد) كه مرز عدمي نداشته باشد . مقدمه دوم: اگر كامل مطلق در خارج وجود داشته باشد يقينا امكان عليت نسبتبه همه موجودات محدود و متناهي عالم را خواهد داشت; زيرا فاصله مياني محدود و نامحدود و متناهي و نامتناهي به قدري زياد است كه به حد و حصر در نميآيد و اصلا نميتوان ميان آنها مقايسه و نسبتي برقرار كرد . از اين رو يك موجود ناقص و محدود (هر چند بالاترين درجه كمال را كه يك موجود محدود ميتواند داشته باشد را واجد باشد) امكان اين را دارد كه جلوه و رشحهاي از موجود نامحدود باشد . به بيان واضحتر اگر كامل مطلق (به فرض موجود بودن) بخواهد علت موجود و يا موجوداتي باشد ميتواند موجود و يا موجوداتي را بيافريند كه در حد آن موجود و يا موجودات محدود و ناقص داراي هستي و كمال باشند; زيرا همان گونه كه گفتيم آن موجود محدود مفروض ما هر چند داراي كمالات بسيار باشد باز محدود است و در كنار علت مطلق و نامحدود چيزي به حساب نميآيد . از اين گذشته ميگوييم اگر كامل مطلق ما در حد و اندازهاي نباشد كه بتواند براي همه موجودات محدود عليت داشته باشد قهرا ناقص خواهد بود و اين خلف فرض ما است; زيرا فرض ما اين است كه او كامل مطلق است . باز به بيان ديگر ميگوييم كامل مطلق بايد همه صفات كمالي را بي استثنا دارا باشد . عليت داشتن نسبتبه همه موجودات محدود و به عبارت ديگر قدرت و شانيت افاضه و ايجاد همه موجودات محدود هستي يكي از مهمترين كمالات است و نداشتن آن نقص به حساب ميآيد . بنابراين كامل مطلق بايد داراي آن باشد . مقدمه سوم: امكان عليتبا ضرورت عليت مساوق است، چنانكه امكان معلوليتبا ضرورت معلوليت مساوق ميباشد; زيرا وابستگي و معلوليت، ذاتي معلول است، چنانكه عليت و هستي بخشي علت، ذاتي اوست; يعني وجود وابسته و معلول هرگز مستقل و بينياز از علت نخواهد بود، چنانكه هستي بخشي و عليت علت از آن جدا نخواهد شد . محال است كه علت و معلول جابجا شوند و وجود علتبه وجود معلول خود وابسته گردد، چنانكه محال است معلول از چيزي صادر شود كه ذاتا وابستگي وجودي به آن ندارد . به تعبير ديگر معلول ذاتا عين فقر و تعلق و وابستگي به علتخويش است نه اين كه چيزي باشد كه ربط و تعلق بر او عارض شده باشد; يعني هم اصل فقر و تعلق، ذاتي معلول است و هم فقر و تعلق به علتخاص خويش، ذاتي معلول ميباشد . اين گونه نيست كه اين معلول ميتوانستبه هر علتي وابسته باشد، ولي مرجحي خارجي باعث وابستگي او به علتخاص شده است . بر اين اساس است كه ميگوييم امكان عليتبه نحو امكان عام با ضرورت آن مساوق است . به ديگر سخن نميتوان رابطه عليت و معلوليت ميان دو موجود را به صورت امكان خاص (سلب ضرورت از طرفين) در نظر گرفتبطوري كه مثلا هم معلول بودن يكي از آنها براي ديگري و هم معلول نبودنش ممكن باشد; يعني هيچ كدام ضرورت نداشته باشد . بنابراين اگر معلول بودن چيزي براي چيزي عقلا محال نباشد حتما ضروري خواهد بود . نتيجه: حال بعد از فرض مقدمه اول (اين كه وجود كامل مطلق در خارج محال نيست) با انضمام مقدمه دوم و سوم ميگوييم: امكان عليتبراي هستي مطلق نسبتبه همه موجودات جهان هستي و امكان معلوليتبراي جهان هستي نسبتبه كامل مطلق وجود دارد و امكان عليت و معلوليت ميان دو شيء با ضرورت و حتميت آن مساوق است . بنابراين بالضروره بايد جهان هستي از تمام جهات، معلول كامل مطلق باشد و بالضرورة كامل مطلق بايد علت ايجادي جهان هستي باشد . با اين بيان ضرورت وجود كامل مطلق در جهان ثابت ميشود . در پايان اين برهان به اين نكته مهم اشاره ميكنيم كه محدوديت زماني و مكاني و محدوديت آثار و حركتپذيري و فناپذيري و تاثيرپذيري و نيز مشروطيت و وابستگي اشياء و پديدههاي عالم ميتواند نشانهها و علائم خوبي براي شناسايي ضعف و نقص مرتبه وجود و بالملازمه معلوليت موجودات عالم باشد . دليل دوم
اين دليل نيز مشتمل بر سه مقدمه و يك نتيجه است: مقدمه اول: وجود داشتن موجود كامل مطلق عقلا محال و ممتنع نيست; يعني به نحو عام، امكان وقوع دارد . توضيح اين مقدمه در دليل پيشين گذشت . مقدمه دوم: هر موجود محدود و ضعيفي، امكان افزايش و يا كاهش و بلكه انهدام و نابودي را در صورت وجود كامل مطلق خواهد داشت; زيرا ميتوان پرسيد كه اگر كامل مطلق وجود داشته باشد (كه حسب الفرض وجود آن ممكن است) آيا ميتواند در موجود ضعيف و محدود تاثيري بگذارد يا نه؟ بديهي است كه جواب مثبت است و گرنه خلف فرض لازم ميآيد; زيرا اگر نتواند چنين تاثيري بگذارد با كامل مطلق و قادر مطلق بودن او منافات دارد . بنابراين امكان كاهش و افزايش و فنا و نابودي در موجود محدود و ضعيف ثابت ميشود . مقدمه سوم: موجود واجب الوجود بالذات در معرض تغيير و تحول و تاثيرپذيري و فناپذيري نيست; زيرا اگر امكان تغيير و دگرگوني و فنا در موجود واجب وجود داشته باشد ميپرسيم با اين كه اين امكان وجود داشت چرا اين تحول و دگرگوني صورت نگرفته است؟ بناچار بايد در جواب گفت: يا عوامل و مقتضيات حركت و تحول در او پديده نيامده است و يا با بود عوامل حركت و تحول، موانعي در سر راه آن پديد آمده است . معلوم است كه چنين موجودي واجب نخواهد بود; يعني تاثيرپذيري از علل و اسباب و يا موانع و مزاحمات با وجوب وجود سازگار نيست; زيرا لازمه آن وابستگي و مشروطيت ذات واجب نسبتبه علل و اسباب خارجي است و معلوم است موجودي كه اوصافي مانند تاثيرپذيري و وابستگي و مشروطيت و تغييرپذيري را دارد واجب الوجود نخواهد بود . نتيجه: هيچ موجود محدود و ضعيفي نميتواند واجب باشد و هر موجود واجب الوجودي كامل مطلق و نامتناهي و نامحدود خواهد بود . بايد به اين نكته توجه داشت كه اثبات كامل مطلق از راه اين دليل متوقف بر اين است كه از قبل واجب الوجود در خارج اثبات گردد . واين امر خفيف المؤونه است; زيرا همانگونه كه در آغاز بحث اشاره كرديم آنچه كه دشوار است اثبات كامل مطلق است نه اثبات واجب الوجود . جا دارد در اين جا بخشي از يك روايت اصول كافي را كه الهامبخش استدلال مزبور براي بنده بوده است ذكر نمايم . اين روايت، جريان يك گفتگو و مناظره را ميان امام صادق عليه السلام و ابن ابي العوجاء بازگو ميكند: «. . . ابن ابي العوجاء روز سوم به خدمت امام صادق برگشت و گفت ميخواهم پرسشي را مطرح كنم . امام فرمود: هر چه خواهي بپرس . گفت: دليل بر حدوث اجسام چيست؟ فرمود: من هيچ چيز كوچك و بزرگ را نميبينم مگر اينكه چون چيزي مانندش به آن ضميمه شود بزرگتر شود . همين است نابودن شدن (چيز كوچك) و انتقال در حالت اول (كه كوچك بود به حالت دوم كه بزرگ گشت) و اگر قديم بودي نابود و متغير نگشتي; زيرا آنچه نابود و متغير ميشود ممكن است پيدا شود و از ميان برود . پس با بود شدنش بعد از نابودي، داخل در حدوث شود و با بودنش در ازل داخل در عدم گردد (يعني در عين اين كه ازلي است معدوم شود) و صفت ازل و عدم و حدوث و قدم در يك چيز جمع نشود . ابن ابي العوجاء گفت: فرض كنيم، در صورت جريان حالت كوچكي و بزرگي و زمان سابق و لاحق مطلب چنان باشد كه فرمودي و بر حدوث اجسام استدلال نمودي، ولي اگر چيزها همگي به كوچكي خود باقي مانند از چه راه بر حدوث آنها استدلال ميكنيد؟ امام فرمود: بحث ما روي همين جهان موجود (فعلي) است اگر اين جهان موجود فعلي را برداريم و جهان ديگري به جاي آن گذاريم خود همين فرض يعني نابود شدن جهان فعلي و به وجود آمدن جهان ديگر بهترين دليل بر حدوث اين جهان است . ولي باز از همين راه كه فرض كردي بر ما احتجاج كني جوابت را گويم . ما ميگوييم اگر همه چيز پيوسته بر همان حال كوچكي باقي ماند باز در عالم فرض صحيح و ممكن است كه اگر به هر چيز كوچكي، چيزي مانند آن را ضميمه كنيم بزرگتر گردد و ممكن بود اين تغيير آن را از قدم خارج كند و در حدوث داخل نمايد . اي عبدالكريم ديگر سخني نداري ابن ابي العوجا درمانده شد .» (10) به نظر اين جانب در استدلال امام نكتههاي عميق و فراواني وجود دارد كه متاسفانه مجال بحث و بررسي آنها نيست . تنها اشاره به اين نكته لازم است كه قديم در اصطلاح اين روايتبا اصطلاح واجب الوجود و حادث با اصطلاح ممكن الوجود معادل است . و نيز بايد به اين نكته توجه داشت كه هر چند كلام امام و ابن العوجا درباره حادث بودن اجسام است، اما ملاكي كه امام براي حادث بودن اجسام ذكر ميكند عام است; يعني هر موجود ممكن - چه مادي و چه غير مادي - داراي آن ملاك است . دليل سوم
اين دليل از ادله پيشين بسيار كوتاهتر است . تقرير آن به اين صورت است: هستي نامحدود و كامل مطلق به حسب فرض و تحليل عقلي يا ممكن الوجود، يا ممتنع الوجود و يا واجب الوجود است . به تعبير ديگر، هستي مطلق يا ضرورت دارد كه معدوم باشد (ممتنع) و يا ضرورت دارد كه موجود باشد (واجب) و يا نه ضرورت وجود دارد و نه ضرورت عدم (ممكن الوجود .) يقينا نميتواند ممتنع باشد; زيرا وجود داشتن كامل مطلق متضمن اجتماع نقيضين نيست (توضيح آن قبلا گذشت) همچنين نميتواند ممكن الوجود باشد; زيرا هر ممكن الوجودي، معلول است و مشخصه معلوليت تاخر و ضعف و وابستگي وجودي است . بنابراين كامل مطلق نميتواند معلول و ممكن الوجود باشد . نتيجه ميگيريم كه هستي مطلق و نامحدود ضرورتا بايد واجب الوجود باشد; يعني وجود داشتن براي او ضروري است . به تعبير روشنتر در مورد كامل مطلق از اين سه فرض: «يا ضرورت دارد كه موجود باشد و يا ضرورت دارد كه معدوم باشد و يا نه ضرورت دارد كه موجود باشد و نه ضرورت دارد كه معدوم باشد» تنها فرض اول عقلا مقبول است . دليل چهارم
اگر كامل مطلق در خارج وجود نداشته باشد قهرا معدوم است . هر شيء معدومي يا ممتنع الوجود است; يعني ذاتا ضرورت عدم دارد و يا ممكن الوجود است كه بالغير ضرورت عدم دارد . و شق ديگري براي آن متصور نيست . كامل مطلق اگر بخواهد در خارج معدوم باشد يا بايد ممتنع بالذات باشد يا ممكن بالذات . و با توجه به اين كه هيچ كدام از اين دو صورت معقول نيست ثابت ميشود كه كامل مطلق در خارج معدوم نيست . دليل اين كه كامل مطلق، ممتنع بالذات نيست اين است كه مشتمل بر تناقض نيست (چنانكه گذشت .) و دليل بر اين كه كامل مطلق، ممكن بالذات نيست اين است كه اولا همانگونه كه در بالا يادآور شديم امكان با معلوليت، مساوق است و معلوليتبا ضعف و تاخر و وابستگي وجودي مساوقت دارد كه اين با كمال مطلق سازگار نيست . ثانيا هر ممكني داراي ماهيت است و هر جا ماهيتباشد محدوديت است و اين نيز با كمال مطلق سازگار نيست . دليل پنجم
اگر كامل مطلق در خارج وجود داشته باشد يقينا جهان معلول او خواهد بود; زيرا موجود نامحدود و مطلق براي موجود ديگر در عرض خود جايي باقي نميگذارد . به تعبير ديگر نه تنها تعدد نامحدود محال استبلكه وجود هر موجود ديگري - چه محدود و چه نامحدود - در عرض نامحدود محال است; زيرا معنايش اين است كه موجوداتي در جهان يافت ميشوند كه در تحتسيطره عليت و مالكيت و ملكيت و امر و خلق آن موجود كامل مطلق بيرونند به تعبير ديگر، معنايش اين است كه موجوداتي يافت ميشوند كه زمام هستي و چند و چون آن در دست موجود كامل مطلق نيست . و اين با كامل مطلق بودن آن موجود سازگار نيست . علاوه بر اين كه لازمه وجود موجوداتي در عرض آن موجود مطلق اين است كه موجود مطلق واجد شخص كمال آن موجودات ديگر نباشد و اين با كامل مطلق بودن آن سازگار نيست . «لو فرض له تعالي ثان، كان له كمال استقلالي يكون الواجب الاول فاقدا لشخصه، فيلزم ان يكون متصفا بعدم ذلك الكمال الموجود في الواجب الآخر المفروض و هذا ينافي صرافة وجوده و عدم اتصافه بصفة عدمية، اما الكمالات الموجودة في مخلوقاته فليست مستقلة عنه و لا يكون الواجب فاقدا لها حتي يلزم من ثبوتها ثان له سبحانه» (11) يعني: اگر براي خدا (كه كامل مطلق است) دومي فرض شود قهرا براي اين دومي كه در عرض اولي است كمال استقلالي خواهد بود كه اولي فاقد شخص آن است پس لازم ميآيد كه اولي به فاقد كمالي كه در دومي وجود دارد توصيف شود . و اين امر با صرافت وجود اولي (اطلاق و لا حدي) و عدم اتصافش به وصف عدمي سازگار نيست، اما كمالاتي كه در مخلوقات او موجود است مستقل از او نيستند و واجب الوجود فاقد اين كمالات نيست تا اين كه پذيرفتن مخلوقات به معناي پذيرفتن دومي براي او باشد (خلاصه اين كه مخلوقات هر چند داراي كمالاتند، اما چون در طول واجب قرار دارند نه در عرض آن، منافاتي با كامل مطلق بودن واجب ندارند .) با اين بيان ثابت ميشود كه اگر كامل مطلق در جهان وجود داشته باشد، جهان ضرورتا معلول آن خواهد بود و اين حكايت را دارد كه جهان به گونهاي است كه امكان معلوليت دارد . خلاصه اين كه با اين مقدمه ثابتشده است كه جهان به گونهاي است كه امكان معلوليت نسبتبه هستي مطلق و نامحدود دارد . و با توجه به اين كه در سابق بيان كرديم كه امكان معلوليتبا ضرورت معلوليت، مساوق است ثابت ميشود كه جهان ضرورتا از تمام جهات، معلول موجود كامل مطلق است . و با عنايتبه اين كه معلول بدون علت امكان وجود ندارد قهرا وجود كامل مطلق هم اثبات ميگردد .(دقت فرماييد) . پس از ذكر اين پنج دليل به دو دليل مهمتر از ميان ادلهاي كه در همين رابطه (اثبات كامل مطلق) در برخي از كتابهاي فلسفي مطرح شده است اشاره ميكنيم . دليل ششم
پس از پذيرش اصالت وجود و مراتب تشكيكي آن و اين كه معلول نسبتبه علت ايجادي و هستي بخش خود عين ربط و فقر و تعلق است و هويتي جز ربط و تعلق ندارد، ميگوييم: معلوليت و وابستگي معلول، ذاتي آن است چنانكه عليت علتبراي آن ذاتي است; يعني وجود وابسته و معلول، هرگز مستقل و بينياز از علت نخواهد شد و رابطه ميان علت و معلول، ذاتي و ضروري و تخلفناپذير است . بنابراين، امكان عليتبه نحو عام، با ضرورت آن مساوق است (چنانكه توضيح آن قبلا گذشت .) از سوي ديگر اين مطلب نيز مسلم است كه چون معلول نسبتبه علت هستيبخش عين ربط و فقر و پرتوي از آن است از اين جهت هر معلولي مرتبه ضعيفي از علت هستي بخش خودش ميباشد و علت آن نيز به نوبه خود مرتبه ضعيفي از موجود كاملتري است كه علت هستي بخش آن به شمار ميآيد، تا برسد به موجودي كه هيچ ضعف و نقص و محدوديتي نداشته و بي نهايت كامل باشد كه ديگر معلول چيزي نخواهد بود . پس مشخصه معلوليت، نسبتبه موجود ديگر (علت)، ضعف مرتبه وجود و متقابلا مشخصه عليت، نسبتبه معلول، قوت و شدت مرتبه وجود است، چنانكه مشخصه علت مطلق، نامتناهي بودن شدت و كمال وجود است . اگر چه ممكن است ما نتوانيم فرد فرد علت و معلولهاي ايجاد كننده را بشناسيم، اما ميتوانيم بر اساس اصول مزبور از راه شناسايي ضعف و محدوديت وجود بفهميم كه معلوليت ثابت است . و چون در جهان طبيعت، هيچ موجود نامتناهي وجود ندارد، همگي، معلول ماوراء بيعتخواهند بود . و آن مبدا ماوراء طبيعي اگر كامل مطلق باشد قهرا واجب الوجود و از علت غني خواهد بود و گرنه بر اساس اصول مزبور خود آن مبدا ماوراء طبيعي، معلول علت هستي بخش ديگر كه اكمل از او استخواهد بود، تا برسد به موجود كامل مطلق و غني كه همان واجب است . ممكن است گفته شود آنچه از اصول مزبور به دست ميآيد اين است كه هرگاه دو موجود داشته باشيم كه يكي پرتو و شعاع ديگري باشد، قهرا معلول آن خواهد بود، ولي از كجا ثابت كنيم كه موجود كاملتري از موجودات جسماني وجود دارد كه اين موجودات، مرتبه ضعيفي از وجود آن بشمار آيند تا بفهميم كه معلول آن باشند؟ پاسخ آن اين است كه گفتيم امكان معلوليتبا ضرورت آن مساوق است . و با توجه به اين كه هر موجودي كه بتوان كاملتر از آن را فرض كرد امكان معلوليتخواهد داشت، پس حتما معلول خواهد بود و ديگر امكان عدم معلوليت نخواهد داشت . در پايان اين برهان اشاره ميكنيم كه محدوديت زماني و مكاني و محدوديت آثار و حركتپذيري و فناپذيري و تاثيرپذيري و وابستگي به اشياء و پديدههاي ديگر ميتوانند از آثار و نشانههاي ضعف مرتبه وجود و بالملازمه از آثار معلوليتباشند . (12) به نظر اين جانب اين برهان واجد نكات ارزنده و مفيد و متقني است . در عين حال تنها اشكالي كه بر آن وارد است اين است كه هر چند مشخصه هر معلولي، ضعف و محدوديت وجودي و كمالي است; يعني هر معلولي داراي ضعف و محدوديت است، اما از كجا معلوم كه هر جا ضعف و محدوديت وجودي در كار است معلوليت هم هست؟ به عبارت روشنتر، درست است كه هر معلولي ضعيف و محدود است، اما از كجا كه هر ضعيف و محدودي معلول است; (مثلا ميتوانيم بگوييم هر شاعري انسان است، اما نميتوانيم بگوييم هر انساني شاعر است) . به عبارت ديگر آيا نميتوان غير معلولي (واجب الوجود) را فرض كرد كه داراي ضعف و محدوديت كمالي باشد؟ آيا لزوما واجب الوجود بايد كامل مطلق باشد؟ اين مدعا نه بين و بديهي است و نه اين كه برهان مزبور، مبين و مستدل شده است . دليل هفتم
هر موجود ماهيتداري ممكن الوجود است; زيرا بر حسب قاعده «الماهية من حيث هي ليست الا هي لا موجودة و لا معدومة» يعني: ماهيت از جهت ذات خويش نه موجود است و نه معدوم . ماهيت نه اقتضاي وجود دارد و نه اقتضاي عدم، نه ضرورت وجود دارد و نه ضرورت عدم . و ميدانيم كه معناي امكان هم همين است; زيرا امكان به معناي سلب ضرورت از جانب وجود و عدم است . بنابراين هر جا كه ماهيت در كار باشد، امكان هم در كار است . اگر قضيه فوق (هر موجود ماهيتداري ممكن الوجود است) را عكس نقيض كنيم اين ميشود كه (هر غير ممكني، غير ماهيتدار است;) يعني هر موجودي كه ممكن الوجود نيست (يعني موجود واجب الوجود) داراي ماهيت نيست . با عنايتبه اين كه صدق قضيه اصل، مستلزم صدق قضيه عكس است، قهرا روشن ميشود كه واجب الوجود داراي ماهيت نيست . از سوي ديگر ميدانيم، هر جا كه حد و مرز وجودي در كار است ماهيت در كار است; زيرا ماهيت از حد و مرز وجود حكايت دارد . پس فقدان ماهيت در واجب الوجود به معناي فقدان حد و مرز و محدوديت وجودي در واجب است . بنابراين واجب الوجود كامل مطلق است . با ضميمه ادله اثبات واجب الوجود به اين برهان، وجود كامل مطلق در خارج اثبات ميگردد . مهمترين اشكالي كه بر اين برهان وارد است اين است كه در آن بر روي ماهيت و امكان ماهوي تكيه شده است در حالي كه بر اساس حكمت صدرايي ماهيت، امر اعتباري و غير اصيل است. 1) مدرس حوزه و عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشكي بابل، محقق و نويسنده . 2) صحيفه سجاديه، دعاي يكم، بند 29 . 3) نهجالبلاغه، خطبه 1 . 4) ثقةالاسلام كليني، اصول كافي، ترجمه سيد جواد مصطفوي، ج 1، ص 135، حديث 2 . 5) همان، ص 138 . 6) همان، ص 144 . 7) آلعمران/165 8) عنكبوت/62 9) غافر/7 10) ثقةالاسلام كليني، پيشين، ص 100- 99 . 11) محمدتقي، مصباح يزدي، تعليقة علي نهاية الحكمه، ص 92 . 12) محمدتقي مصباح يزدي، آموزش فلسفه، ج 2، درس 33 و 45 .
