دعا در اديان الهي (1)

(يهود و مسيحيت)

رسالت اديان الهي سعادت انسان در دنيا و آخرت است واين سعادت فقط در پناه ارتباط با مالك حقيقي ميسر است و از آنجا كه دعا به وسيله ارتباط بنده با خالق و پروردگار خويش است بنابراين در همه اديان الهي دعا وجود داشته و پيامبران هم خود به درگاه خدا دعا مي‌كردند و هم به مردم مي‌آموختند.

نيايش امري است كه به همه انسانها فارغ از اين كه چه نژاد و رنگي باشند، متعلق است. ادعيه بيشتر بر لطف خدا تشبيه و تاكيد دارد. چنانچه دعا گفتگوي بين دو نفر (خدا و انسان) كه همديگر را دوست دارند مي‌باشد.

دعا در دين يهود

«اي خداوند خداي ما، ميل و رضاي تو بر اين تعلق گيرد كه به ما عمري دراز عطا فرمايي، عمري مشحون از صلح و سلامت پر از نيكي و رحمت و ... عمري كه در آن خجالت و شرمندگي يافت نشود، عمري توام با ثروت و عزت و سعادت كه در آن ترس از تو دل و جان ما را پركند، اي خداوند خداي ما، ميل و رضاي تو بر اين تعلق گيرد، كه در دل هيچ انساني كينه و دشمني عليه ما وارد نشود و كينه و عداوتي عليه هيچ انساني بر دل ما نگذارد.» (1)

وقتي كه دعا در باور شخصي ربوبيت حق جاي گرفت و با عمق جان خود تنها او را همه كاره يافت و چشم اميد از غير او بست به ناچار حوائج خود را نيز فقط از او مي‌طلبد، ايمان به عالي‌ترين وجه هنگام دعا كردن و نماز خواندن جلوه‌گر مي‌شود. زيرا تنها آن كس كه به خدا و به علاقه او نسبت به آفريدگارش صميمانه ايمان دارد، به حضور پروردگار دعا مي‌كند و حاجات خود را از او مي‌خواهد.

دعا كردن و نماز خواندن تنها به معني الحاح براي رفع حاجات شخصي نيست، دعا در حقيقت عبارتست از رابطه‌اي صميمانه بين آفريدگار و آفريده، كه انسان بوسيله آن از اعماق قلب با خالق خويش سخن مي‌گويد.(2)

از اين رو، دعا و نماز هم به درگاه خداوند مقبول و خوش‌آيند است، و هم به انسان كمك مي‌كند تا غم را از دل بزدايد و بار روح را سبكتر سازد حتي گفته شده است: «ذات قدوس متبارك مشتاق شنيدن دعا و نماز عادلان و نيكوكاران است». دعا و نماز نيكوكاران به پارو (3) تشبيه شده است چرا؟ چون همانطور كه پارو محصول را زير و رو كرده و آن را از جايي به جاي ديگر منتقل مي‌سازد، به همان ترتيب دعا و نماز عادلان و نيكوكاران خشم و غضب ذات قدوس متبارك را به رحمت مبدل مي‌كند. (4)

براي آنكه دعاي انسان اجابت شود، نه تنها بايد دعايي صميمانه باشد و از اعماق قلب برخيزد، بلكه كسي كه دعا مي‌كند و نماز مي خواند بايد شايستگي آن را داشته باشد كه دعايش مستجاب ‌شود.

«هر آن كس كه رضايت خدا را بجا مي‌آورد، و قلب خود را در وقت نماز خواندن و دعا كردن با نيت كامل متوجه او مي‌سازد دعايش مستجاب مي‌شود.» (5)

«هر آنكس كه ترس خدا در دل اوست، سخنانش شنيده مي‌شود ( و دعايش مستجاب مي‌گردد)».(6)

لكن هيچكس نبايد از ترس اينكه دعايش پذيرفته نشود، از خواندن نماز خودداري كند، بلكه بايد پيوسته به دعا كردن و نماز خواندن ادامه دهد. «اگر انسان مي‌بيند كه نماز مي‌خواند و دعا مي‌كند اما دعايش مستجاب نمي‌شود، بايد بار ديگر به دعا بپردازد». (7)

انسان نبايد هنگام دعا به خود بيانديشد بلكه بايد در عين حال به فكر همنوعان خود و احتياجات آنان نيز باشد. هر آن كس كه مي‌تواند براي همنوعش دعا بخواند و جهت وي طلب رحمت و آمرزش نمايد و اگر اين كار را نكند، گناهكار خوانده مي‌شود. (8) چنانكه گفته شده است: «و اما من، حاشا از من كه به خداوند گناه ورزيده و از دعا كردن براي شما خودداري نمايم». (9) هر آن كس كه براي همنوع خود دعا مي‌كند و جهت او طلب رحمت مي‌نمايد، هنگامي كه خود او در نياز همان چيز باشد، نخست به خود او جواب داده مي‌شود و خود اول نجات مي‌يابد.

يكي از دانشمندان يهود دعاي زير را نوشته تا به هنگام شروع سفر كه در روزگاران پيش خطرات فراوان در برداشت خوانده شود: «اي خداوند خداي من، ميل و رضايت تو چنين باشد كه مرا به سلامت روانه كني، گامهاي مرا به سلامت هدايت فرمائي، از روي لطف تكيه گاه و محافظ من باشي و مرا از دست هر دشمن و كمين كننده‌اي در راه نجات بخشي و ...» لكن يكي از همكاران آن دانشمند درباره متن اين دعا اعتراض كرد و گفت: «انسان بايد هميشه خود را با جماعت شريك بداند. پس دعاي سفر را چگونه بايد بخواند؟ بدين صورت كه: اي خداوند خداي ما، ميل و رضايت تو بر اين تعلق گيرد كه ما را به سلامت روانه كني و غيره. و دعا را بايد بصورت جمع بخواند و نه به صورت انفرادي. (10)

يهوديان در چند مورد خاص دعاي ويژه‌اي دارند كه عبارت است از:

1- دعا براي توبه، مغفرت، نجات، شفا، زميني پربركت، گردآوردن آوارگان تبعيدي و داشتن داوراني عادل.

2- دعا براي بازگشت به صيون و دوباره برقرار ساختن عبادات معبد.

3- دعاي شمونه را كه بايد در حال ايستاده و رو به اورشليم خواند و غالباً به آن با نام عميدا (11) (ايستاده) اشاره مي‌كنند. هنگام تكرار عميدا بخش ويژه‌اي كه به قروشا (12) (قدس) معروف است به دعاي بركتي كه در آن از قدوسيت خدا ستايش مي‌شود. (13)

4- از نظر يهوديان راست كيش، خوردن، كاري آئيني و گرانبار از معاني ديني است و بايد پيش و پس از آن دعاهاي مناسبي خوانده شود، كه در زندگي يهوديان مترقي كمتر به چشم مي‌خورد.(14)

اهميت دعا در عبارات زير مورد تاكيد قرار گرفته: دعا از قربانيها بزرگتر و مهمتر است. دعا از اعمال نيك نيز با اهميت‌تر است، زيرا ما كسي را نداريم كه از لحاظ انجام دادن اعمال نيك از سرور ما موسي والاتر باشد. (15)

دعاي حقيقي چيزي بيش از حركت و تلفظ لبان است و بايستي از اعماق قلب برخيزد، دعا در حضور خداوند مورد قبول واقع نمي‌شود مگر اينكه وي قلب و جان خود را كف دست بگذارد چنانكه گفته شده: «قلب خود را روي كف دستهايمان به سوي خدايي كه در آسمان است برافرازيم.» (16)

تاكيد بسيار شده است كه خواندن دعا با خلوص نيت و به نحوي احترام‌آميز انجام شود. كسيكه دعا و نماز مي‌خواند بايد قلب خود را متوجه خداي آسمان سازد. (17) كسيكه دعا و نماز مي‌خواند بايد نزد خود چنين مجسم كند كه شخينا مقابل اوست چنانكه گفته شده است «خداوند را هميشه پيش روي خود مي‌دارم». (18)

يهوديان در مواقع مختلف دعاهاي متفاوتي دارند كه به عنوان نمونه در ذيل به آنان اشاره شده است:

1- در كتب انبيا (اشعيا، ارميا، زكريا) اشاره شده است كه موعود (ماشيح) مي‌آيد و دعا براي ظهور ماشيح (منجي جهان) بسيار تاكيد شده است.

2- دعا هنگام خواندن نماز در روز كيپور (كفاره).

3- دعاي كوتاهي كه بايد هنگام خطر خوانده شود.

4- دعايي كه بايد بامداد هنگام بيدار شدن از خواب خوانده شود، چنين است: «متبارك هستي تو اي خداوند كه مرده را زنده مي‌كني. پروردگارا من به حضور تو خطا كرده‌ام. ميل و رضاي تو بر اين تعلق گيرد، اي خداوند خداي من، كه به من قلب خوب، قسمت خوب، زندگي سعادت‌آميز و ... عطا فرمودي هرگز نامت بوسيله ما بي‌حرمت نشود و ...

نمونه‌هاي برگزيده فوق اين حقيقت را نشان مي‌دهد كه دانشمندان يهودي و خود يهوديان دعا و نماز را چيزي بزرگتر و والاتر از درخواستي براي رفع احتياجات مادي مي‌دانند. در عين حال كه تقاضاي زندگي جسماني را از ياد نبرده‌اند، ايشان دعا و نماز را بعنوان واسطه‌اي براي ارتباط با خدا و گسترش پاكترين و عاليترين احساسات و انگيزه‌هاي طبيعي انسان بكار مي‌برند. در نظر ايشان، عبادت و خواندن دعا و نماز ورزشي است روحاني براي افزودن قدرت روان، بدين نيت كه روح نيروي فرمانده زندگي و ارباب و سرور جسم شود. (19)

دعا در دين مسيحيت

«خداي خود را شكر مي‌كنم و پيوسته تو را در دعاهاي خود ياد مي‌آورم، چونكه ذكر محبت و ايمان تو را شنيده‌ام كه به عيسي خداوند و به همه مقدسين كه داري، تا شراكت ايمانت موثر شود در معرفت كامل هر نيكويي كه در ما است براي مسيح عيسي. زيرا كه مرا خوشي كامل و تسلي رخ نمود از محبت تو از آنرو كه دلهاي مقدسين از تو اي برادر استراحت مي‌پذيرد». (20)

در انجيل آمده است كه: «هنگامي كه او - مسيح- در موضعي دعا مي‌كرد چون فارغ شد، يكي از شاگردانش به وي گفت: خداوندا، دعا كردن را به ما تعليم نما، چنانكه يحيي به شاگردان خود آموخت» پس عيسي به شاگردانش گفت: «هرگاه دعا كنيد، گوييد: اي پدر ما كه در آسماني، نام تو مقدس باد. ملكوت تو بيايد. اراده تو چنانكه در آسمان است در زمين نيز گرده شود. نان كفاف ما را روز به روز به ما بده و گناهان ما را ببخش زيرا كه ما نيز هر قرضدار خود را مي‌بخشيم و ما را در آزمايش مياور، بلكه ما را از شرير رهايي ده.» (21)

هر مسيحي داراي يك خط مستقيم براي ارتباط با خدا مي‌باشد و در هر زمان كه اراده نمايد در اختيار اوست،‌ ولي اغلب مسيحيان هرگز گوشي تلفن را بر نمي‌دارند و اغلب فراموش مي‌كنند كه چنين خطي وجود دارد، مگر اينكه يك وضعيت اضطراري پيش آيد. كسانيكه روح بخشش دارند مي‌توانند دعا كنند، يكي از دلايلي كه اغلب مانع دعاكردن مي‌گردد نداشتن روح بخشش است. مسيح وعده فرموده: وقتي به دعا بايستيد هرگاه كسي به شما خطا كرده باشد او را ببخشيد تا آنكه پدر شما نيز كه در آسمان است خطاياي شما را ببخشايد. (22)

در دين مسيحيت آمده شما دعا مي‌كنيد تا با خداوند مشاركت داشته باشيد، خداوند بي‌صبرانه منتظر است در دعا حضور يابيد، در حضور خداي پدر در نام عيسي خداوند و توسط روح القدس دعا مي‌كنيم كه بوسيله اينان مطرح است. اما بايد بدانيم كه معناي دعا چيزي فراتر از بيان كلمات است. دعا اظهارات قلبي شما به خداوند است دعا تنها يك فعاليت نيست بلكه يك تجربه و رابطه است.

به عنوان فرزندان خدا از شما دعوت شده است تا با دليري به تخت فيض خداوند نزديك شويد.

پولس رسول مي‌نويسد: پس چون رئيس كهنه عظيمي داريم كه از آسمانها درگذشته است يعني عيسي، پسرخدا، اعتراف خود را محكم بداريم، زيرا رئيس كهنه‌اي نداريم كه نتواند همدرد ضعفهاي ما بشود بلكه آزموده شده در هر چيز. پس با دليري نزديك به تخت فيض بيابيم تا رحمت بيابيم و فيضي را حاصل كنيم كه در وقت ضرورت ما را اطاعت كند. (23)

و چون شما در حضور كسي دعا مي‌كنيد كه شاه شاهان و خداي خدايان، خالق زمين و آسمان مي‌باشد پس با تكريم و احترام به حضور او مي‌آيند ولي در عين حال مي‌دانيد كه خداوند ما با محبت شماست كه براي ما فكر مي‌كند نگران شماست و از داشتن مصاحبت با شما لذت مي‌برد، سپس شما مي‌توانيد با قلبي آرام و شادمان به حضور او بيائيد چرا كه مي‌دانيد او شما را از هر كسي ديگري بيشتر دوست دارد و هميشه نيز دوست خواهد داشت. هنگامي كه مسيح را به صليب مي‌كشيدند گفت: «اگر چيزي به اسم من طلب كنيد من آن را به جا خواهم آورد.» (24)

پولس رسول معتقد است كه بدون اينان تحصيل رضامندي او محال است زيرا هركه تقرب به خدا جويد لازم است كه ايمان آورد.

دعا جايگاه ويژه‌اي در دين مسيحيت دارد و اول از همه چيز به دعا سفارش شده است چنانچه پولس رسول مي‌گويد: «پس از همه چيز اول، سفارش مي‌كنم كه صلوات و دعاها و مناجات و شكرها را براي جميع مردم بجا آورند؛ به جهت پادشاهان و جميع صاحبان منصب تا به آرامي و استراحت و با كمال دينداري و وقار، عمر خود را به سر بريم، زيرا كه اين نيكو و پسنديده است.» (25)

و نيز در انجيل آمده كه از خدا سپاسگذاري كنيد و مي‌فرمايد: « در تمامي يادگاري شما خداي خود را شكر مي‌گذارم، و پيوسته و در هر دعاي خود براي جميع شما به خوشي دعا مي‌كنم، به سبب مشاركت شما براي انجيل از روز اول تا به حال.

چونكه به اين اعتماد دارم كه او كه عمل نيكو را در شما شروع كرد، آن را تا روز عيسي مسيح به كمال خواهد رسانيد. و براي اين دعا مي‌كنم تا محبت شما در معرفت و كمال فهم، بسيار افزونتر شود تا چيزهاي بهتر را برگزينيد و در روز مسيح بي‌غش و بي‌لغزش باشيد و پر شويد از ميوه عدالت كه بوسيله عيسي مسيح براي تمجيد خداست.»

مسيحيان معتقدند همانطور كه عيسي دعا كرد تا روح القدوس در زندگي شاگردانش عمل كند ما نيز مي‌توانيم دعا كنيم.

ستايش و پرستش و شكرگزاري خدا براي قدوسيت و پاكي او كه از گناه متنفر است و نمي‌تواند با گناه سازش كند، براي محبت عظيم او كه انسان گناهكار را آنقدر دوست داشت كه يگانه فرزند روحاني خود عيسي را به خاطر ما فدا كرد براي فيض و رحمت و بخشش بيكران او كه گناهانمان را در اتحاد با مسيح و به دليل خون ريخته شده او بخشيده و ما را از گناه و نتايج شوم آن نجات داده، براي عظمت و قدرت و شكوه و جلال او و براي همه وعده‌ها و بركات و نعمتهاي بي‌دريغ او در عيسي مسيح خداوند و منجي ما.

وقتي كه به گناه خود اعتراف مي‌كنند باعث مي‌شود كه رابطه آنها با خدا صميمي و شفاف شود و ...

بطور كلي آنها (مسيحيان) گفتگو با خدا و ستايش و پرستش او را بطور عادي و روزانه در وقت و بي‌وقت انجام مي‌دهند و دعا قسمتي از زندگي آنهاست . اين دستور پولس رسول كه «پيوسته دعا كنيد» (26) عميقاً بر شرق مسيحي تاثير گذاشته است. (27)

مسيحيان بخصوص ارتدوكس‌ها نيايش خاصي در منزل نيز دارند، رسم انجام نيايش‌هاي خانوادگي، گرچه نسبت به گذشته كمتر عموميت دارد، اما در دنياي ارتدوكس معاصر هم باقي است. در خانه هر ارتدوكس به طور سنتي كنج يا تاقچه‌اي براي شمايل وجود دارد كه در جلوي آن چراغي روشن است. عود به كار مي‌رود و دعاهاي خانوادگي خوانده مي‌شود: در اينجا، همانند كليسا، نيايشگر ارتدوكس مفهوم «ملكوت روي زمين» را احساس مي‌كند. از طريق دعاهاي ويژه خانه، مزرعه، محصول، رمه گاو و گله‌ها، سلسله نيايشهاي سال مسيحي تماماً با زندگي اهل خانه و چرخه كشاورزي زمين پيوند خورده است. كتاب نيايش‌ها (28) در بردارنده نيايشهايي است براي بذرافشاني، خرمن كوبي و .... و حتي تميزكردن كوزه‌ها. عبارت ارتدوكس‌ها آخرت بينانه و در عين حال همگاني و عملي است. (29)

1- براخوت، 160، ب،7، دال.

2- ا، كهن، راب، گنجينه اي از تلمود، ترجمه اميرفريدون گرگاني، چاپ زيبا، 1350، ص100

3- كلمه عبري براي پارو «عتر، eter» است و همان حروف ريشه فعل «دعا كردن و نماز خواندن» را دارد.

4- يواموت، 64 الف

5- شموت ربا، 3:21

6- برافوت، 6 ب

7- همان، 32 ب

8- ا، كهن، همان، ص 101

9- كتاب اول سموئيل، 23:12

10- براخوت، 29 ب: 30 الف

11-amidah

12-kedushah

13- يحزقل، 12:3

14-انترمن، آلن،‌ باورها و آئين هاي يهودي، ترجمه رضا فرزين، قم، مركز مطالعات و مذاهب، 85، ص 200

15- سفوتثنيه، 26:3

16- مراثي ارميا، 41:3

17- براخوت، 31 الف

18-مزاميرداود، 16، 8

19- ا، كهن، همان، ص106

20- كتاب مقدس، رساله پولس رسول به فليمون، انتشارات ايلام، 1997، آيات 7-4

21- كتاب مقدس، انجيل لوقا، باب11، آيات 4-2

22- انجيل مرقس، باب 11، آيه 25

23- عبرانيان، 14:4-16

24- انجيل يوحنا، باب 14، آيه 14

25- رساله اول پولس رسول به تيموتاوس، باب2، آيات 2-4

26- رساله پولس رسول به فيليپيان، باب1، آيات 3-11

27- رساله اول پولس رسول به تسالونيكيان، باب5، آيه 17

28-euchologion

29- وير، كاليستوس، «مسيحيت شرقي» ترجمه حميد بخشنده، مجله هفت آسمان، شماره 25، ص 112