دلايل مثبتين خلاء و نقد و بررسي آنها

دكتر علي لاريجاني

همانطور كه قبلاً متذكر افتاد مثبتين خلاء بيشتر ازطبقه متكلمين هستند و در بين فلاسفه جز افراد معدودي كه آنهم در مورد فيلسوف خواندن آنها كمي بحث و نظر است به خلاء قائل نبوده‏اند، نظير ابوالبركات بغدادي، ابي‏بكر محمدبن زكرياي رازي و امام فخررازي كه دلايلي بر اثبات خلاء دارند، امّا در بين متكلمين نيز اينگونه نيست كه همگي به خلاء معتقد باشند.

نقد و بررسي

اولاً ـ متكلمين شيعه عموماً خلاء را رد نموده‏اند: نظير شيخ مفيد، خواجه، صاحب شوارق و... و اجمالاً متكلمين متأخر شيعي كه طريق حكماء را پيش گرفتند، همگي خلاء را منكرند. امّا در كتاب «ياقوت» كه به قول مؤلف كتاب خاندان نوبختي «كتاب الياقوت علي حدما اعلم، اقدم كتاب كلامي موجود بايدي الاماميه» نويسنده كتاب ياقوت، ابوالحسن ابراهيم نوبخت است و به احتمال قوي مطابق آنچه صاحب كتاب «تأسيس الشيعه» اعتقاد دارد مربوط به قرن دوّم است. به هر تقدير اين كتاب از قديمي‏ترين كتب كلامي شيعه است و علامه حلي شرحي بر آن دارد امّا صاحب اين كتاب قائل به خلاء است و مي‏گويد: لابد في‏العالم من الخلاء و الالزم ان العالم لايزال منتقلاً عند تنقل بعوضة واحدة! و هذامحال.

اقول: المتكلمون اتفقوا علي اثباته و خالف فيه الاوائل.

ثانياً ـ شيخ مفيد خود قائل به خلاء نيست، هر چند جزء لايتجزي را اعتقاد دارد.

ثالثاً ـ شيخ مفيد معتقد است كه ابوالقاسم از بغداديان و اكثر متكلمان قديم هم عقيده وي هستند. با اين وجود اكثر متكلمين اشعري و معتزله خلاء را جايز شمرده‏اند، نظير صاحب مواقف و صاحب مقاصد و جبائي...

مارتين مكدرموت در اين باره مي‏گويد:

«اساس اين اختلاف در آن است كه بصريان معتقد به وجود خلاء بودند در صورتي كه بلخي منكر آن بود، اگر چيزي به عنوان خلاء نباشد، آنگاه يك جسم هميشه

û متكلمين شيعه عموماً خلاء را رد نموده‏اند و اجمالاً متكلمين متأخر شيعي كه طريق حكماء را پيش گرفتند، همگي خلاء را منكرند.

مماس با سطح اجسام ديگر محيط به آن خواهد بود. اگر انديشه و نظر / دلايل مثبتين خلاء

خلاء وجود داشته باشد،آنگاه جسم به آن نيازمند نيست كه از همه جوانب مماس با چيزهاي ديگر باشد، و بهترين چيزي كه در پاسخ سؤال «آن كجاست»، مي‏توان گفت اگر در حال سكون باشد، نشان دادن چيزي است كه بر آن آرام گرفته است».

آموزه خلاء در كلام متأخر انتشار فراوان داشت و پينز معتقد است كه رواج اعتقاد به خلاء در نتيجه نفوذ افكار محمدبن زكرياي رازي بوده است.1

شيخ مفيد خود را مخالف با وجود خلاء معرفي كرده است. «من مي‏گويم كه جهان پر از جواهر (ذرات) است و هيچ خلاء در آن نيست اگر در آن خلاء وجود مي‏داشت، ديگر تفاوت گذاشتن ميان جواهر و اجسام پيوسته و پراكنده درست نبود. اين مذهب مخصوص ابوالقاسم از بغداديان و مذهب اكثر متكلمان قديم است، مخالف با آنند جبائي و پسرش و گروهي از متكلمان نادان اصحاب حديث (الحشويه) و اهل جبر وتشبيه.2

در اينجا شيخ مفيد:

اوّلاً ـ نظر خود را در باب بطلان خلاء اعلام مي‏دارد.

ثانياًـ ابوالقاسم از بغداديان و اكثر متلكمان قديم را در ابطال خلاء همراه خود مي‏داند.

ثالثاً ـ جبايي و پسرش و گروهي از متكلمان نادان اصحاب الحديث و اهل جبر و تشبيه را جزو اصحاب خلاء دانسته است.

رابعاً ـ دليل شيخ در بطلان خلاء قدري عجيب است، از طرفي شيخ اعتقاد به جزء لايتجزي دارد. و اعتقاد دارد كه اجسام از آنها فراهم آمده‏اند و هيچ يك از آنها قسمت پذير نيستند.

البته شيخ براي ذرات عالم (جزءلايتجزا) اندازه و حجم قائل است و لذا مي‏گويد آنها مكان و حيّز خاص دارند3 حال مي‏گويد اگر خلاء موجود باشد لازم است اجسام پيوسته را از پراكنده (متفرق) فرق نگذاريم!

مارتين مكدرموت در اين باره مي‏گويد: «ناشر كتاب وي عبارت نسخه را مغشوش دانسته و نوشته است كه مفيد ظاهراً مي‏خواسته است وجود خلاء را اثبات كند! چه، نتيجه‏اي كه مي‏گيرد اين نظر را تأييد مي‏كند! با اين همه يقين داريم كه قصد شيخ مفيد انكار وجود خلاء بوده است. دليلي كه شيخ مفيد اقامه كرده، ممكن است مربوط به وسائلي باشد كه در نتيجه اعتراضات نقل شده، توسط ابورشيد پيش آمده و نيز به جوابهايي مربوط باشد كه بر چند نظر بصريان درباره وجود خلاء داده شده بوده است.

نخستين اعتراض مي‏گويد كه اگر ذرّه سومي ميان دو ذرّه جدا از يكديگر نباشد آنگاه نمي‏توان گفت كه اين دو ذرّه نسبت به يكديگر دورتر يا نزديكتر از هيچ دو ذرّه ديگر جدا از يكديگرند. دليل آن اين است كه ميان آن دو چيزي وجود ندارد كه بوسيله آن بتوان فاصله را اندازه گرفت، اعتراض دوم بدين صورت است كه اگر فاصله را ميان دو جسم مشاهده كنيم ، آن فاصله بايد چيزي موجود باشد، چه تنها چيز موجود قابل مشاهده است. بنابراين به جاي خلاء بايستي در آنجا يك ذرّه سوم يا يك جسمي در ميان دو ذرّه قرار گرفته و سبب جدايي آنها از هم شده باشد، در اين دو برهان خلاء به عنوان عدم ساده فرض شده است، اگر در استدلالها گفته شود كه اصلاً چيزي (يعني خلاء) ميان دو ذرّه نيست، آن وقت لازم است كه دو ذرّه به يكديگر متّصل باشند و ظاهراً همين رشته استدلال، شيخ مفيد را به آنجا رساند كه بگويد اگر در آنجا خلاء مي‏بود، ديگر تفاوتي ميان ذرّه‏ها و اجسام پيوسته و ناپيوسته وجود نمي‏داشت».

شارح مواقف در ابتداي بحث خلاء در كتاب شرح مواقف چنين مي‏گويد:

«ان البعد المفروض و هوالخلاء و حقيقتم ان يكون الجسمان بحيث لايتماسان وليس ايضاً بينها ما يماسها فيكون ما بينهما بعداً موهوماً ممتداً في‏الجهات صالحاً لان يشعله جسم ثالث ممكنه الان خال عن الشاغل وجوده المتكلمون و منعه الحكماء القائلون بان المكان هوالسطح و امّا القائلون بانه البعد الموجود فهم ايضاً يمنعون الخلاء بالتفسير المذكور اعني البعد المفروض

û شيخ مفيد خود را مخالف با وجود خلاء معرفي كرده است. «من مي‏گويم كه جهان پر از جواهر (ذرات) است و هيچ خلاء در آن نيست اگر در آن خلاء وجود مي‏داشت، ديگر تفاوت گذاشتن ميان جواهر و اجسام پيوسته و پراكنده درست نبود.

فيما بين الاجسام لكنهم اختلفوا فمنهم من لم يجوزخلو البعد الموجود عن جسم شاغل له و منهم من جوزه فهو لاءالمجوزون وافقوا المتكلمين في جواز المكان الخالي عن الشاغل و خالفوهم في ان ذلك المكان بعد موهوم فالحكماء حكمهم متفقون علي امتناع الخلاء و بمعني البعد المفروض».4

متكلمين در اثبات خلاء دو دليل عمده آورده‏اند كه در كتاب شرح مواقف و شرح مقاصد و كتاب براهين و مباحث المشرقيه نيز آمده است و برخي دلايل تجربي نيز آورده‏اند كه خيلي قابل توجه نيست.

الف) انه لولا الخلاء لزم التداخل او الدور، او حركة العالم عند حركة الخروله و الثاني باقسامه باطل، بيان الملازمه : ان الجسم اذا تحرك، الي مكان مملوا او فارغ فان كان الاول فان بقي المالي حركة الجسم الاول لزم الاوّل و ان انتقل فان كان الي مكان الاول لزم الثاني و ان كان الي مكان آخر لزم الثالث».5

نقد و بررسي

اينكه اگر خلاء نباشد با حركت هرپشه‏اي بايد عالم تغيير كند.

اولاً ـ چه اشكالي دارد اگر كسي بگويد با هر حركتي عالم تغيير مي‏كند. اگر ما در مشاهده خود نمي‏توانيم اين تغييرات را ببينيم، اين امر دليل بر انكار اين تغيير نمي‏شود. مثلاً در حركت جزئي يك صوت در هوا، امواج آن تا فاصله‏اي طولاني مسير را طي مي‏كنند. آيا اين امواج ديده مي‏شوند؟!

û متكلمين در اثبات خلاء دو دليل عمده آورده‏اند كه در كتاب شرح مواقف و شرح مقاصد و كتاب براهين و مباحث المشرقيه نيز آمده است و برخي دلايل تجربي نيز آورده‏اند كه خيلي قابل توجه نيست.

ثانياً ـ نيازي به چنين تصويري هم نيست، زيرا فرض كنيم يك شي حركت مي‏كند همه جا ملاء است. اين شي انديشه و نظر / دلايل مثبتين خلاء

براي جابجايي، نيروهايي به اشياء اطراف وارد مي‏كند و اشياء مجاور بر حسب برآيند نيروهاي وارده به آنها، و اين نيروي جديد، وضع خاصي پيدا مي‏كنند. حال همه اشياء كه در حالت سكون نيستند و فقط يك شي حركت كند، اشياء همه در حركتند. بنابراين بر هر شي‏ء نيروهاي مختلفي وارد مي‏شود؛ مجموع اين نيروها جاي او را مشخص مي‏كند. يعني فرض كنيد شيA حركت مي‏كند به شيB بر مي‏خورد و مجموع نيروهاي وارده برB باعث تغيير محلB مي‏شود؛ مي‏توان فرض كرد كه شيC قبل از اينكهB به آنجا برسد به دليل نيروهاي وارده از اشياء ديگر تغيير محل داده است. بدين صورت اشكال از اين بخش رفع مي‏شود. و در تغيير اشياء بايد توجه داشت كه نيروها بعضاً يكديگر را خنثي مي‏كنند.

ثالثاً ـ بايد پذيرفت كه اشياء مختلف در تحت نيروهاي گوناگون، اشكال مختلف پيدا مي‏كنند. و بالطبع حجمهاي مختلفي را دارا مي‏گردند. ممكن است شيA در حركت خود به شيB برخورد كند و شيB قدري حركت كند و قدري حجمش بدليل تغيير شكل عوض شود و بعد شيC نيز همينطور و خلاصه بتوانند با تغيير شكل بعمل آمده، بعد از چند تغيير، مانع تغييرات ديگر شوند. اين استدلال واقعاً چيزي است كه در عالم رخ مي‏دهد و هيچ نيازي به تخلخل و تكاثف كه خود مشكلات زيادي دارد نيست آنطور كه ارسطو مطرح كرده است. اين استدلال بسيار قوي و مبتني بر نظريات فيزيكي است؛ بنابراين نمي‏توان با اين استدلال، خلاء را پذيرفت.

ب) «اذا رفعنا صفحه ملساء عن مثلها لزم الخلاء في الوسط». در كتاب براهين اين استدلال اينگونه بيان شده است:

«حجت دوّم در اثبات خلاء آن است كه دو سطح مستوي در وجود فرض توانيم كردن و هربار كه دفعةً واحده فرض كرده شود خلاء لازم آيد.

امّا مقدمه نخستين، آن است كه ما دو سطح مستوي فرض كنيم...

مقدمه دويم، آنستكه تماس اين چنين دو سطح بكليت سطح فرض توانيم كردن هم ظاهر است زيرا كه چون تماس بعضي از اجزاء سطح ممكن است؛ تماس باقي هم ممكن است «لان الكل متساويه في‏المماسه فما جاز علي البعض جاز علي الباقي.

مقدمه سوم آنستكه ارتفاع هر يك از اين دو سطح از آنديگر دفعةً واحده ممكن است. برهان اين آنستكه چون يكجانب سطح مرتفع شود و آنجزء كه بوي متصل بود مرتفع نشود تفكيك اجزاء لازم آيد و اين محال است.

مقدمه چهارم آنستكه چون اين فرضها واقع شود خلاء لازم آيد و برهان اين آنستكه اگر در آن ميان جسم حاصل شود يا گوييم كه آن جسم در ميان بوده است يا گوييم كه از بيرون بدان ميان در رفت. روا نبود كه در آنميان جسمي بوده باشد، زيرا كه ما، فرض كرده بوديم كه آن هر دو سطح مماس يكديگرند بكليت و هرگاه كه چنين باشد ميان دو سطح هيچ جسم نبوده باشد و اگر گوييم كه جسمي از بيرون بدان ميان در رفت يا از مسّام اعلي و اسفل درآيد يا از اطراف و جوانب. روا نبود كه از مسّام درآيد، زيرا كه ما فرض عدم آن مسّام كرده‏ايم و اگر از جوانب درآيد، لابد باشد كه آن جسمها نخست بكنارها گذر كنند آنگاه بميان در رسند پس در آن وقت كه در كنارها باشند در ميانه نباشند پس در آنوقت ميانه خالي بود، پس خلاء حاصل شود.»6

û حجت دوّم در اثبات خلاء آن است كه دو سطح مستوي در وجود فرض توانيم كردن و هربار كه دفعةً واحده فرض كرده شود خلاء لازم آيد.

نقد و بررسي

اين استدلال اگر همه مقدماتش انجام شود، ظاهراً اشكالي بدان وارد نيست و با اين استدلال امكان وقوع خلاء ثابت مي‏شود. ولي اينكه در عالم خارج وجود دارد يا خير جاي بحث دارد. چه با اين استدلال نمي‏توان به اين سادگي به خلاء از نظر تجربي رسيد. زيرا آن دو صفحه‏اي مستوي كه انتخاب شده‏اند قطعاً اتمهاي ريز هوا مي‏توانند در لابلاي آن قرار گيرند و لذا استدلال از نظر فرضي خدشه‏اي ندارد. از نظر تجربي دچار مشكلات مي‏شود. به هر تقدير نفس استدلال به نظر خالي از اشكال مي‏رسد.

ج) «ما اجسام را مي‏بينيم كه متخلخل و متكاثف مي‏شوند. بدون اينكه چيزي در آنها داخل يا خارج شود (اجسام متخلخل و متكاثف مي‏شوند بدون اينكه چيزي در آنها داخل يا خارج شود) پس تخلخل اين است كه اجزاء برگردند به پر كردن خلاءهاي جسم متخلخل».

نقد و بررسي

هميشه در تخلخل و تكاثف، خلاء باعث اين امر نيست، چه ممكن است اشياء متخلخل شوند زيرا نيروهايي كه به ملكولهاي آن اشياء وارد مي‏شود كمتر شده و در نتيجه تغيير شكل حاصل شده است و تغيير شكل آنها حجم بيشتري را طلب نموده است البته در برخي تخلخلها مي‏توان فرض خلاء نمود، براي آنها بايد استدلال كرد. صرف ديدن تخلخل و تكاثف در اشياء، ايجاب نمي‏كند كه قائل به خلاء شويم.

د) چند دليل تجربي و ضعيف، در فن سماع طبيعي، شيخ آورده است و به قائلين خلاء نسبت داده است. امّا در كتب مرجع قائلين به خلاء ديده نشده است. اين دلايل عبارت است از:

(1) گاهي مي‏بينيم ظرفي كه پر از خاكستر است باز همان اندازه جاي آب دارد و اگر آنجا خلاء نبود محال بود كه به اندازه خاكستر آب بگيرد.

(2) مي‏بينيم يك خم پر از شراب است سپس آن شراب را عينا در مشك مي‏ريزيم و شراب و مشك را در خم مي‏گذاريم. و هر دو در خم جا مي‏گيرد. پس اگر در شراب به اندازه حجم مشك خلاء نبود. ممكن نبود كه با آنكه خم پر از شراب بود شراب و مشك با هم در آن بگنجد.

(3) نموّ نامي به واسطه اين است كه چيزي در او نفوذ مي‏كند و شكّي نيست كه چيزي در ملاء داخل نمي‏شود، بلكه در خلاء داخل مي‏شود. بعضي اين دليل را كلّي قرار دادند و گفتند متحرك ناچار بايد در خلاء حركت كند.

(4) دليل ديگر اينكه شيشه را مي‏مكيم و بر آب سرنگون مي‏كنيم. مي‏بينيم آب داخل آن مي‏شود و حال آنكه اگر پر بود، گنجايش چيز ديگري كه در آن داخل شود نمي‏داشت7.

û هميشه در تخلخل و تكاثف، خلاء باعث اين امر نيست، چه ممكن است اشياء متخلخل شوند زيرا نيروهايي كه به ملكولهاي آن اشياء وارد مي‏شود كمتر شده و در نتيجه تغيير شكل حاصل شده است و تغيير شكل آنها حجم بيشتري را طلب نموده است البته در برخي تخلخلها مي‏توان فرض خلاء نمود، براي آنها بايد استدلال كرد. صرف ديدن تخلخل و تكاثف در اشياء، ايجاب نمي‏كند كه قائل به خلاء شويم.

û چند دليل تجربي و ضعيف، در فن سماع طبيعي، شيخ آورده است و به قائلين خلاء نسبت داده است. امّا در كتب مرجع قائلين به خلاء ديده نشده است.

4 - شرح مواقف احمد ايجي، چاپ استانبول، صفحه 227.

عبارت او چنين است: «الثاني من الوجهين الدالين علي جواز الخلاء (انه لولا وجود الخلاء) فيما بين الاجسام (تصادمت اجسام العالم) باسرها و تحركت مثلاً و ان كانت تلك الحركة قليله والازم باطل بالضروره بيان الشرطيه ان الجسم المتحرك كالبقه ينتقل من مكانه بحركة الي مكان آخر و الفرض انه اي ذلك المكان آخر مملو بجسم آخر اذالمفروض اذالمفروض ان لاخلاء فيما بين الاجسام و هو اعني ذلك الجسم الاخر ينتقل من مكانه البته اذ لايتداخل جسمان ضرورة و لاينتقل الجسم الاخر الي مكان الجسم الاول لان انتقاله اليه مشروط بانتقال الاول من

3 - همان، ص74.

2 - كتاب اوائل، ص81.

1 - پينز، ص79.

در اينجا ابوريحان مي‏گويد اگر مقرر است در نزد ما كه وجود خلاء در خارج و داخل عالم محال است، پس چرا شيشه مصوصه را كه بشدت مكيده شود در سرازير بر روي آب گذاريم آب را متصاعدا به طرف بالا مي‏كشد، به نظر مي‏رسد كه ابوريحان خلاء را پذيرفته است. لكن در كتاب آثار البافيه بياني دارد كه صراحت در عدم قبول خلاء دارد (آثار الباقيه، صفحه 309). البته در رساله الاسئله و الاجوبه نيز در سؤالي كه در باره سنگيني و سبكي اجسام و داشتن حيّز مطرح كرده، وجود خلاء را محال مي‏پندارد. (الاسئله و الاجوبه. ص2ـ3)

امّا قسم اوّل باطل است زيرا كه حركت اين جسم موقوف بر فراغ آن مكان منتقل اليه بود و فراغ آن مكان موقوف بود بر انتقال آن جسم از آن مكان و انتقال آن جسم از آن مكان موقوف بود بر فراغ اين مكان و فراغ اين مكان موقوف بر حركت اين جسم از اين مكان پس دور لازم آمد و دور محال است.

6 - عين همين استدلال با بحث در ريزه‏كاريهاي استدلال بصورت مفصل در شرح مواقف آمده است؛ صفحه 228، چاپ استانبول.

7 - جالب اين است كه متفكر دانشمندي مثل ابوريحان بيروني نيز با تمسك به اين دليل در امكان خلاء ترديد داشته است. بيروني دوجا بحث خلاء را مطرح كرده است. يكي در الاسئله و الاجوبه، ص 35 رسائل ابن سينا جلد 2، طبع استانبول. يكي از سوالاتي كه با ابن سينا مطرح كرده، كوشش نموده است با توّسل به مشاهده در بعضي از اصول طبيعيات ارسطو ترديد كند مي‏گويد: المسئلة السادسة: اذا تقرر عندنا ان لاخلاء لا داخل العالم و لا خارجه فلم صارت الزجاجه اذا مصت و قلبت علي الماء دخلها الماء متصاعدا الي آخر الفصل.»

امّا قسم دويم هم باطل است. زيرا كه سخن در آنچه آن مكان سيوم فارغ است يا مملو چون سخن باشد در مكان دويم و اين مؤدي بدانكه چون پشه بجنبد پس جمله عالم گاه پيش ميشود و گاه پس ميآيد. پس حصول خلاء در خارج عالم لازم آيد و بنزديك خصم اين محال است پس درست شد كه نفي خلاء مودّي است بدين اقسام باطله پس بايد كه خلاء حق باشد».

5- كتاب انوار الملكوت في شرح الياقوت، صفحه 23. همين دليل در كتاب براهين اينگونه تقرير شده است: «چون جسمي از جايي به جايي ديگر منتقل شود، اين مكان منتقل‏اليه قبل انتقال هذا الجسم يا خالي بوده است يا مملو. اگر خالي بوده پس خلاء درست شد و اگر مملوء بوده است اين ساعت كه اين جسم به وي انتقال كرد آن جسم كه پيش از آن آنجا بود، هم آنجا بماند يا بيرون آمد. اگر هم آنجا بماند، پس تداخل اجسام لازم بود و اين محال است و اگر آن جسم بيرون رفت گوييم درينحال كه اين جسم بجايگاه آن جسم رفت،آنجسم از آن جايگاه بجايگاه اينجسم درآيد يا گوييم آن جسم به جايگاه ديگر رفت.

اين استدلال در كتاب شرح مواقف به تفصيل آمده است. امّا نكته جالبي در آخر بحث، شارح مواقف طرح نموده كه مطابق مسلك متكلمين اين استدلال كافي نيست زيرا در آخر به اين نتيجه رسيده است كه شي براي انتقال به جاي ديگرباعث نقل و انتقال همه اشياء عالم مي‏شود. حال مطابق نظر متكلمين ممكن است خداوند شي‏ء را در ابتداي حركت معدوم و در محل مقصد خلق مجدد نمايد.

عليه و هو الجسم الثاني اذ لابد ان ينتقل الثالث عن مكانه حتي يتصور انتقال الثاني اليه و لايجوز ان ينتقل الثالث الي مكان الثاني ولا الي مكان الاول لاستلزامه الدور كما عرفت بل الي مكان جسم رابع منتفل الكلام اليه و يتسلسل تتحرك اجسام العالم كلها و هذاالوجه الثاني ايضا اي كالوجه الاوّل الزامي مبني علي قواعد الحكماء.

لئلايلزم تداخلهما و انتقاله عنه‏اي انتقال الاول عن مكانه مشروط بانتقال هذه الجسم الاخر عن مكانه اليه‏اي الي مكان الاول ليخلو مكانه عنه فيمكن انتقال الاول اليه فيدور لان كل واحد من الانتقالين مشروط بالاخر و موقوف عليه (فهو) اي الجسم الاخر اذن ينتقل الي مكان جسم آخر مغاير للاولين والكلام فيه اي في هذالجسم الثالث كما في‏الاول السابق