رويکرد انتقادي فلسفه اسلامي - رویکرد انتقادی فلسفه اسلامی نسخه متنی

رويکرد انتقادي فلسفه اسلامي

حميد پارسانيا

رابطه عقل و جنسيت

مقدمه:

فمينيسم در يک تقسيم بندي اوليه از دو بعد نظري و عملي قابل تفکيک است، فمينيسم در بعد نظري به صورت يک نظريه و يا در قالب يک ايدئولوژي و يا تبيين ديني و مانند آن مطرح مي شود و در بعد عملي به صورت يک جريان اجتماعي در مي آيد و اين دو بعد به رغم تفاوتهايي که دارند، در تعامل با يکديگر قرار دارند. جريان اجتماعي فمينيسم ريشه در عوامل تاريخي، اقتصادي ساختاري و از جمله معرفتي اي دارد که در حوزه فرهنگ اجتماعي حضور به هم رسانده است، و بعد نظري فمينيسم نيز علاوه بر تأثيرپذيري از زمينه هاي اجتماعي از منطق و ساختار معرفتي و بنيادهاي فلسفي مربوط به خود بهره مي برد.

فمينيسم به لحاظ تاريخي دوره هاي چندي را پشت سر گذارده است، در هر يک از اين دوره ها از ويژگي هاي نظري و عملي خاصي برخوردار بوده است و به نظر مي رسد يکي از تأثيرگذارترين عوامل خصوصاً نسبت به بعد نظري آن مباني معرفت شناختي و فلسفي مي باشد. به اين معنا که حضور برخي از جريانهاي فلسفي و معرفت شناختي فرصت نويني را براي تحرک نظري فمينيسم پديد آورده و اين تحرک به نوبه خود در فرآيند اجتماعي فمينيسم تأثير مي گذارد. نمونه بارز اين تأثير را در پيدايش موج سوم فمينيسم مي توان ديد. فمينيسم در موج سوم خود در قالب يک نظريه پست مدرن به صورت يک نگرش فلسفي درآمده است و دامنه مدعيات خود را گسترش داده است. و اين امر بيش از همه ريشه در تحولات معرفت شناختي دارد. تا هنگامي که نگرش پوزيتو سيتي به علم بر عرصه فرهنگ مدرن حاکم بود، فمينيسم نمي توانست دامنه خود را به قلمرو علم وارد کند، در نگاه پوزيتوسيتي حلقه معرفتي علم، حلقه اي است، که در ساختار دروني خود مستقل از ديگر حوزه هاي معرفتي به شمار مي آيد، عالم به هنگام ورود به اين حلقه، همه تعلقات فرهنگي خود را بايد کنار گذارد، در اين ديدگاه عرصه علم نظير فضاي آزمايشگاه است، که پوشش مناسب با خود را مي طلبد، پژوهشگر به هنگام ورود به اين محيط بايد لباسهاي ويژه خود و از جمله لباس جنسيت را در آورده و لباس ويژه آزمايشگاه را که مخصوص عالمان است بپوشاند.

گفت و گوهايي که از دهه سوم قرن بيستم به بعد پيرامون «حلقه وين» شکل گرفت به تدريج، ديدگاه مزبور را درباره معرفت علمي مورد ترديد قرار داد. فلسفه علم در نهايت معرفت علمي را مبتني بر مجموعه معارفي يافت که در ديگر عرصه هاي فرهنگي توليد و يا توزيع مي شد واين ديدگاه، براي فمينيستها اين فرصت را پديد آورد تا از سهم عنصر جنسيت در معرفت علمي سخن گفته و بدين ترتيب پاي را از مباحث جنبي سازمانها ي علمي فراتر گذارد، و به ساختار دروني علم وارد شوند.

بدون شک فمينيسم راديکال و پست مدرن پديده اي است که بدون استفاده از مبناي معرفت شناختي فوق نمي توانست شکل گيرد.

ما در اين مقاله دنبال آن هستيم، تا بنيادهاي معرفتي و فلسفي جنسيت را در حوزه انديشه اسلامي جستجو کنيم و تفسيري را که جنس و جنسيت بر مبناي آن مي توان بگيرد تبيين نماييم .

قبل از ورود به بحث به دو نکته تذکر داده مي شود.

نکته اول اين است که در مقاله نظر به شاکله معرفتي و فلسفي دنياي اسلام است، و نه معرفت شناسان و فيلسوفان يعني بازتابهاي منطقي فلسفه اسلامي و معرفت شناسي متناسب با اين فلسفه نسبت به عنصر جنس و جنسيت پي گيري مي شود، نه بازتاب نظرهاي شخصي فيلسوفان، زيرا فيلسوفان خصوصاً در حوزه رفتار فردي و اجتماعي خود گاه سخناني را بيان کرده و يا مواضعي را اتخاذ کنند که ناشي از مباني فلسفي، يا معرفت شناختي آنها نبوده و بلکه گاه ناسازگار با آن مي باشد.

نکته دوم اين که فلسفه در دنياي اسلام در چهره جريانها و مکتب هاي مختلفي نظير حکمت مشاء ، اشراق و يا حکمت متعاليه بروز و ظهور يافته است، و اين جريانها به رغم اختلافاتي که دارند، در چارچوب فرهنگ و تمدن اسلامي ، و براساس روش برهاني از مشترکات فراواني برخوردار ند، و ما در اين مقاله بي آنکه به موارد اختلاف آنها بپردازيم، بحث را براساس مشترکات فلسفه و معرفت اسلامي دنبال مي کنيم.

بخش اول: بنيادهاي فلسفي

ماده و صورت:

بحث ماده و صورت از جمله مباحث فلسفي اي است که در تبيين جنسيت و نسبت آن با انسان تأثير گذار است، اين بحث از جمله مسائل جدي تاريخ فلسفه است. علوم طبيعي و تجربي نيز در طول تاريخ گذشته خود اغلب با اين دو اصطلاح محشور بوده و بر همين اساس از علل مادي و صوري موجودات طبيعي سخن مي گفته اند، علم مدرن به تبع بنيانهاي فلسفي جديد خود از تفکيک بين علل مادي و صوري به شيوه پيشين بازمانده و تحقيقات و تتبعات خود را با صرف نظر از اين مبنا به نسبت سنجي بين صورطبيعي محدود و مقيد مي گرداند.

براي موجوداتي که در معرض تحول و تغيير تدريجي هستند، دو بخش مادي و صوري اثبات مي شود، شي اي که در حرکت و تغيير است، در هنگام تغيير صورت جديدي را مي گيرد، بنابر اين قبل از تغيير استعداد صورت جديد در آن هست و ماده همان بخشي است که حامل استعداد بوده و قبول صورت جديد را مي نمايد، و علاوه بر آن وحدت متحرک را در طول تغيير حفظ مي کند. اگر در حرکت يک بخش مادي اي وجود نداشته باشد تا با صورتي که مي آيد جمع شود. وحدت شيء سابق و لاحق منتفي مي شود ، زيرا اگر شي اي که سابق نبود کاملاً از بين رفته باشد و صورت جديدي آمده باشد و عنصر مشترکي بين آن دو نباشد، در حرکت با دو شيء بيگانه با يکديگر مواجه خواهيم شد و در اين صورت انتساب شيء جديد به شيء سابق و امتداد بين آن دو و اصل حرکت نيز منتفي مي شود پيرامون ماده و نحوه ارتباط آن با صورت مباحث مختلفي وجود دارد، برخي ترکيب آن دو را اتحادي و بعضي انضمامي مي دانند .

درباره صوري که ماده مي پذيرد نيز اقوالي وجود دارد. در حکمت مشاء تبديل صور را از باب کون و فساد مي دانند به اين معنا که با آمدن صورت جديد صورت سابق رخت بسته و از بين مي رود، و درحکمت متعاليه براساس حرکت جوهري به لبس بعد از لبس قائل بوده و صورت جديد را در رتبه برتر و کامل تر از صورت سابق مي بينند.

درباره حامل استعداد نيز بين حکمت اشراق با حکمت مشاء و حکمت متعاليه اختلاف است، شيخ اشراق صورت جسميه را حامل استعداد صور بعدي مي داند و در حکمت مشاء و حکمت متعاليه حامل استعداد را يک حقيقت جوهري مي دانند که فاقد هر گونه فعليتي جز اصل قبول است و آنها از اين جوهر که هيچ گاه بدون همراهي يک جوهر صورت بالفعل يافت نمي شود به عنوان هيولي و يا ماده اولي ياد مي کنند و از مجموعه هايي که از ترکيب آن با صورت جسميه و يا صور بعدي پديد مي آيد، به عنوان ماده ثانيه ياد مي کنند، در حکمت اشراق نقش ماده اولي به صورت جسميه داده مي شود.

به رغم همه اختلافاتي که درباره ماده، صورت و ترکيب آن دو وجود دارد، همه در اين قول متفق هستند که متحرک در وضعيت نخستين خود نقش ماده را براي پذيرش صورت بعدي ايفا مي کند و به همراه اين قبول و پذيرش است که حرکت پديد مي آيد .

راه شناخت صورت جديد:

حضور صورت جديد که از طريق علت فاعلي به ماده و قابل افاضه مي شود اغلب از طريق خواص و آثار صورت شناخته مي شود و هرگاه در جسم خواص و آثاري مشاهده شد که قابل استناد به وضعيت پيشين و صور سابق آن نباشد. نشانه اين است که صورت نوعيه جديدي شکل گرفته است،

ساده ترين و نخستين جوهر که قابل صور بعدي است در حکمت مشاء همان ماده اولي است، ماده اولي که قابل محض است صورت جسميه را که داراي امتدادهاي سه گانه است مي پذيرد و هيچگاه بدون آن صورت يافت نمي شود بنابر اين تفکيک بين ماده و صورت جسميه تفکيکي ذهني است و در خارج اين دو جوهر همواره قرين و همراه هستند.

ترکيب ماده با صورت جسميه مجموعاً در حکم ماده براي صورت بعدي است و صورت بعدي همان صورت عنصري است. آمدن صورت عنصري موجب مي شود تا جسم که داراي خاصيت امتداد در جهات سه گانه است به خواص عنصري نيز درآيد. طبيعيات قديم، به چهار عنصر قائل بود و فيزيک جديد به بيش از صد عنصر قائل است. عناصر مختلف با اجتماع و اختلاط خود زمينه پذيرش صورت جديد را پيدا مي کنند، حضور صورت جديد هنگامي کشف مي شود که آثاري پيدا مي شود که قابل ارجاع به صور عنصري نيست. صورت گياهي داراي وحدت و شخصيت جديدي است که تقليل پذير به صور عنصري نمي باشد اين شخصيت جديدي از طريق آثاري چون تغذيه و نمو و توليد مثل شناخته مي شود.

صورت نباتي و پيدايش نرگي مادگي:

گياه به عنوان يک ارگانيسم زنده با تغذيه و نمو، وحدت شخصي خود را حفظ مي کند و با توليد مثل استمرار نوع خود را ممکن مي سازد، گياه براي تغذيه و نمو از اعضاء و اجزايي چون ريشه و برگ برخوردار است که وظيفه خود را براي آن انجام مي دهند، و براي توليد مثل نيز از اجزايي نظير گل، گرده و تخمک استفاده مي کند، و مسأله نرينگي و مادگي از همين مقطع شکل مي گيرد و در بعضي از گياهان اين تقسيم کار از محدوده ارگانيسم يک شخص واحد خارج شد و بر عهده دو صنف از نوع آن گذارده مي شود. و از اين مقطع است که افراد يک نوع واحد به دو صنف مذکر و مونث تقسيم مي شوند.

صورت حيواني و انساني:

همانگونه که صورت جسميه در حکم ماده اي است که صورت عنصري را مي پذيرد يا عناصر در حکم ماده اي هستند که صورت نباتي را مي پذيرند، موجود نباتي نيز به نوبه خود ماده از براي صورت حيواني است و خصوصيت ويژه صورت حيواني احساس، و حرکت است ، همانگونه که از ترکيب صورت گياهي با عناصر گياه تشکيل مي شود از ترکيب صورت حيواني با ماده گياهي آن حيوان پديد مي آيد. هريک از گياهان و حيوانات به شهادت خصوصيات ويژه اي که دارد به نوع خاصي از گياه يا حيوان متعلق مي باشد.

موجودي که داراي کمال حيواني است در شرايط ويژه اي مي تواند صورت نوعيه ديگري را که داراي کمال برتري است، بپذيرد و آن صورت انساني است. خصوصيت ويژه صورت انساني ادارک حقايق کلي و عقلي است که ازآن با عنوان نطق نيز ياد مي شود، زيرا مراد از نطق تنها، بيان الفاظ و يا تداعي هاي جزئي و خاص نيست بلکه، نوعي نمادسازي براي مفاهيم و معاني کلي است، مراتبي را که موجودات در تغييرات طبيعي پيدا مي کنند و بر اساس ديدگاه فوق از ماده اولي ويا صورت جسميه تا انسان طي مي شوند و همچنين مراحلي را که انسان در پيش رو دارد مولوي به اين صورت بيان مي کند.

انسان در عالم طبيعت آن گونه که در حکمت متعاليه بيان شده است خود در حکم نوع متوسط است، و در اثر کردار و رفتار خود مي تواند علاوه بر ادراک کليات به حوزه فرشتگان و ملائک وارد شده و از کمالات و خصوصيات آنان نيز بهره مند شود و بلکه در مرتبه اي برتر مي تواند با گذر از هستي کاذب خود با قرب نوافل و فرائض، به حوزه اسما و صفات الهي راه يافته، و چون ارغنون که سازي خوش آهنگ است، کلام و بيان الهي را اظهار نمايد.

جايگاه صورت اخير:

در مراحل حرکت، هويت هر موجود به صورت نوعيه اخير آن است، هر صورت نوعيه جديدي که مي آيد کمالات و صور پيشين را در خدمت خود گرفته و سازمان مي دهد.

صورت جسمي و عنصري گياه متناسب با نيازهاي نباتي آن سازمان مي بايد و صورت نباتي حيوان، يعني خصوصيت نمو، تغذيه و توليد مثل آن، متناسب با صورت حيواني آن انجام وظيفه مي کند، و بر همين قياس ابعاد جمادي نباتي و حيواني انسان در تحت تدبير و احاطه نفس ناطقه او قرار گرفته و به مقتضاي آن عمل مي کنند.

هويت عقلي صورت انساني:

تعقل خصوصيت ويژه حيات انسان است، انسان در مسير تحولات مادي، هنگامي پديد مي آيد که توان تعقل و انديشه شکل مي گيرد.

درک عقلاني، نشانه حضور ساحتي جديد از هستي در افق عالم طبيعت است، زيرا براهين فلسفي در حکمت مشاء اشراق و همچنين در حکمت متعاليه، اين حقيقت را اثبات مي کنند که نفس عاقل با آن که در ارتباط با عالم طبيعت و بدن مي باشد و بدن در اثر حرکت تکاملي خود با آن پيوند برقرار کرده است، و کار و فعل آن نيز در بدن ظاهر شد، و از اين طريق در طبيعت اثر مي گذارد، و لکن به حسب ذات خود مجرد و غير مادي است.

ذات و حقيقت انسان به صورت نوعيه او يعني به نفس ناطقه و مجرد اوست، و افاضه اين ذات از ناحيه فاعلي که الزاماً مجرد و غير مادي است، نياز به علتي قابلي و مادي است، و علت مادي آن موجود ي است که از کمالات جسماني، عنصري، نباتي و حيواني برخوردار بوده و شايستگي دريافت نفس ناطقه را نيز دارا مي باشد. موجود مادي در مراحل تطورات خود از هنگامي که به صورت غذا جذب بدن انسان شد، و مراحل نطفه، علقه، و جنيني را طي مي کند کمالات نباتي و حيواني را يکي پس از ديگري به دست مي آورد. و آن گاه که روح به او افاضه مي شود صورت جديدي پديد مي آيد که از هويت و ذاتي فوق مادي و عقلاني برخوردار است، فلاسفه مسلمان با تأثيرپذيري از آيات قرآن، کلام خود را مطابق با آياتي مي دانند که در باب خلقت انسان وارد شده است، و لقد خلقنا الانسان من سلاله من طين، ثم جعلناه، نطفه في قرار مکين، ثم خلقنا النطفه علقه فخلقنا العلقه مضغه فخلقنا المضغه عظاماً فکسونا العظام لحماً ثم انشأ ناه خلقأ آخر فتبارک الله احسن الخالقين.

و همانا انسان را از چکيده هايي از گل آفريديم، سپس آن را نطفه اي قرار داديم در قرار و آرامگاهي استوار، و ازآن پس نطفه را خوني بسته گردانديم، و از آن پس خون را گوشتي نرم و جديد آفريديم، و گوشت را استخوان هايي خلق کرديم،و استخوانها را با گوشت پوشانيديم، و سپس آفرينشي ديگر آورديم، پس خجسته باد خداوند بهترين آفرينندگان.

نسبت صورت انساني با ابعاد مادي و جنسي آن:

حقيقت انسان به صورت عقلي اوست. صورت جمادي، نباتي و حيواني، علل مادي پديد آمدن انسان هستند و همانگونه که اين صور دخيل در حقيقيت آدمي نمي باشد لوازم مربوط به آنها نيز در حقيقت انسان دخيل نمي باشد از اين بيان دانسته مي شود، که مؤنث و يا مذکر بودن که مربوط به مرحله حيواني و بلکه به شرحي که گذشت از لوازم توليد مثل، يعني از لوازم ماده نباتي است. مربوط به ذات و حقيقت نوعي او نمي باشد بلکه از لوازم يکي از صوري است که در ماده او مأخوذ است.

قوام انسان به ادراک وتعقل اوست و ادراک و تعقل گرچه به لحاظ زماني، بعد از تکوين ابعاد مادي وجود او پديد مي آيد ولکن حقيقتي ممتاز و مستقل از ابعاد مادي خود دارد.

استقلال صورت نوعيه انساني نسبت به ابعاد مادي و جود او به معناي قطع تعلق و ارتباط با آن ابعاد نيست، صورت نوعيه جديد پس از آمدن بر اساس تحليل فلاسفه اسلامي در سلسله علل فاعلي و وجودي مراتب مادي خود قرار گرفته و همانگونه که پيش از اين نيز گذشت در تدبير و تنظيم آنها نيز اثرگذار است. بنابر اين پس ازآن که نفس عاقله انساني پديد آيد، نفس به تناسب قوت و قدرتي که دارد در بخش مادي انسان يعني در ابعاد نباتي و حيواني وجود خود و از جمله در مسائل مربوط به ذکورت و انوثت تأثير مي گذارد. يک انسان عاقل، اعمال در رفتار جسماني او نيزعاقلانه است ، کلام و سخني که او مي گويد با آن که کاري مادي است. امواجي است که ازطريق تارهاي صوتي او در هوا پراکنده مي شود و لکن اين امواج ، به گونه اي سازمان مي يابد که پيام و معناي روحاني و نفساني او را انتقال مي دهد آنچه نيز از طريق چشم، گوش و ديگر حواس و حافظه او دريافت مي شود و در خيال و خاطر او قرار مي گيرد، در معرض نظر عقل قرار گرفته و به صورت تصورات و تصديقات کلي عقلي، در مي آيد.

نفس بر اساس آرمانهاي عقلي خود در بدن تصرف مي کند، و آن را به حرکت در مي آورد و از اين طريق نيات و مقاصد خود را در محيط طبيعي نيز اعمال مي کند.

در صورتي که نفس بتواند مراتب بعدي کمال را نيز همانگونه که در اشعار مولوي اشاره شد، به دست آورد، تأثير گذاري آن بر بعد جسماني و مراتب مادي خود قوي تر مي گردد. چندان که به تدريج احکام ملکوتي وجود نفس، غالب آمده و بدن آثار آن را در خود اظهار مي کند، از امام صادق(ع) روايت شده است «ما ضعف بدن عما قويت عليه النيه» يعني بدن از آنچه که نيت و اراده بر آن قوت گرفته باشد، احساس ضعف نمي کند، علي (ع) درباره کندن درب خيبر و انداختن آن به فاصله چهل زراع فرمود، من آن را با قوه جسداني نکندم، بلکه به نفسي که از نور الهي بر آن تابيده بود انجام دادم.

امتياز جنس و جنسيت:

دامنه تأثيراتي که نفس بر بدن و اجزاء آن مي گذارد، گسترده و شگفت است و تأمل درباره اين تأثيرات بخش عظيمي از ادبيات فلسفي دنياي اسلام را در باب معرفت نفس به خود مشغول داشته است.

با آن که ذکورت و انوثت از لوازم بخش مادي وجود انسان بوده و به بعد نباتي او باز نمي گردد. حضور نفس و تدبير آن نسبت به اين بخش موجب مي شود تا مسأله جنسيت نيز مانند ديگر ابعاد مادي وجود او صورتي انساني پيدا کرده و چهره اي عقلاني يابد. و به همين دليل است که نحوه رفتاري که انسان با غريزه جنسي خود دارد با نحوه رفتاري که حيوانات دارند تفاوت پيدا مي کند.

انسان به تناسب بهره و استفاده اي که از عفل خود مي برد معرفت خود را تقويت کرده يا شکل مي دهد، به تناسب همان معرفت فرهنگ خود را سازمان داده و با غريزه جنسي خود نيز در قالب همان فرهنگ رفتار مي کند .

اصل غريزه جنسي مربوط به مکانيسم طبيعي وجود آدمي بوده در مرتبه کمال و حيات حيواني و بلکه نباتي است و اما شيوه مواجهه با آن و ساختار اجتماعي و فرهنگي اي که در حاشيه آن شکل مي گيرد در حوزه کار و فعاليت انساني واقع مي شود يعني اين شيوه نيز گرچه مربوط به ذات انساني که هويتي عقلاني دارد، نيست و لکن در قلمرو کار انسان قرار مي گيرد.

از بيان فوق معلوم مي شود تفاوتي را که بين جنس و جنسيت گذارده مي شود بر مبناي نگرش فلسفي اسلامي مي توان پذيرفت با اين خصوصيت که در اين ديدگاه جنس و جنسيت هيچ يک مربوط به حقيقت انسان نيست و در صورت نوعيه و هويت او قرار نمي گيرند، در اين تقسيم بندي دوگانه جنس ناظر به ابعاد طبيعي و مکانيسم غريزي آدمي بوده و جنسيت در حوزه فرهنگ و رفتار آدمي قرار گيرد. و اما ذات انسان همان حقيقت عقلي است که در حوزه تدبير و تنظيم رفتارهاي انساني و اجتماعي خود، فرهنگ را پديد آورد.

بخش دوم: بنيادهاي معرفتي

عقل و نفس:

عقل که در تعريف فيلسوفان مسلمان در صورت نوعيه و حقيقت انساني مأخوذ است داراي مراتب و انواعي است برخي از مراتب آن مجرد تام بوده و در ذات و فعل خود بي نياز از ماده است. اين معناي از عقل ارتباط تدبيري با بخشي خاص از عالم و يا موجودات طبيعي ندارند و تأثير آن نسبت به همه اجزاء طبيعت يکسان است.

عقلي که داراي تجرد تام است، در تعريف و هويت نفس انسان حضور ندارد، عقلي که در نفس انسان مأخوذ است موجودي است که به حسب ذات خود مجرد است و لکن در فعل و تدبير خود نيازمند به ماده است، و اين معناي از عقل اولاً داراي دو بخش عملي و نظري بوده و ثانياً به حسب قوه و فعل داراي مراتبي است.

عقل نظري به ادراک حقايق مي پردازد، و عقل عملي به حوزه تدبير، عزم و جزم و در قلمرو رفتار قرار مي گيرد.

اراده و گرايش آدمي گاه متوجه امور و حقايق محسوس و مادي بوده يا در حوزه امور خيالي و وهمي مي باشد. از کشش و دفعي که در محدوده حس و خيال قرار مي گيرد با عنوان شهوت و غضب ياد مي شود. و گاه نيز اراده و عزم آدمي متوجه اهداف و آرمانهايي است که توسط عقل نظري شناخته شده و تأييد مي شود. اين نوع اراده وکشش در محدوده عقل عملي قرار مي گيرد. برخي از افراد از عقل نظري قوي برخوردارند و لکن عقل عملي آنها ضعيف است، بعضي عکس گروه نخست مي باشد بعضي ديگر هردو عقل آنها ضعيف مي باشد و گروه آخر کساني هستند که در عقل نظري و عملي توانا هستند، شيخ اشراق اين گروه را فيلسوف کامل مي داند.

مراتب عقل انساني:

عقل آدمي به حسب مراتب نيز به چهار قسم تقسيم مي شود.

اول: عقل بالقوه دوم: عقل بالملکه سوم: عقل بالفعل و چهارم عقل مستفاد

عقل بالقوه مرز بين انسان و حيوان است صاحب عقل بالقوه داراي نفسي است که توانايي تحصيل علوم ودانشهاي مختلف را داشته وامکان عمل بر طبق آن را دارا مي باشد، تفاوت نوزاد آدمي با نوزاد ديگر موجودات در عقل بالقوه است. نوزاد حيوانات فاقد عقل بالقوه هستند، زيرا نفس آنان امکان تحصيل معقولات را ندارند.

عقل بالملکه عقلي است که از مرحله بالقوه بود فراتر آمده و مفاهيم و معاني و قضاياي اولي وبديهي را ادراک مي کند ، صاحب عقل بالملکه توانايي تربيت، استدلال و حرکت به سوي مجهولات نظري را داراست.

عقل بالفعل، عقلي است که با استفاده از بديهيات و معارفي که در عقل بالملکه است، به سوي معارف نظري حرکت کرده و برخي از آنها را به فعليت رسانده است، دامنه عقل بالفعل به تناسب معقولات متنوعي که وجود دارد گسترده است، و هر انسان به مقداري که از آن معلومات بهره مند با شد. داراي عقل بالفعل مي باشد.

کسي که عقل نظري آن بالفعل باشد، و در عقل عملي نيز توانمند و قوي باشد ، ارتباط وجودي مستقيمي با عقل، يا عقولي پيدا مي کند که داراي تجرد تام هستند، چنين فردي به دليل اين ازتباط مستقيم در فهم مسائل نظري نياز به ترتيب و چينش مقدمات ندارد.

او همه معلومات را به نحو جمع در ملکه علمي خود واجد مي باشد به گونه اي که هرگاه، يکي از آنها را اراده کند بدون آن که به استدلال جديدي محتاج باشد، مستقيماً معلوم را مي يابد. کسي که از اين مرتبه عقل بهره مند باشد داراي عقل مستفاد است.

عقل نظري نيز، به تناسب موضوعاتي مورد نظر خود به اقسامي تقسيم مي شود. اگر موضوعات مورد نظر آن، مربوط به اصل هستي و مبادي عاليه موجودات باشد، از آن با عنوان عقل متافيزيکي ياد مي کنندو اگر موضوعات مورد نظر آن امور مادي و طبيعي باشند. و کار آن به شناخت پديده هاي تجربي و نسبتهاي بين آنها مقيد گردد از آن با عناويني نظير عقل ابزاري و يا عقل جزئي ياد مي شود.

تجرد عقل انساني:

عقل گرچه در افق طبيعت به صورت نفس ظاهر مي شود و لکن حضور آن معلول علل مادي و قابلي نيست. علل مادي و قابلي تنها زمينه افاضه و حضور آن را فراهم مي آورند علت ايجادي و فاعلي عقل در هر يک از مراتب چهارگانه عقل بالقوه و بالملکه، بالفعل و مستفاد، عقل يا عقولي هستند که داراي تجرد تام باشند حکما مشاء از عقلي که نفوس مجرد را به موجودات مادي در مراحل کمال آنها اعطا مي کند، و يا آن که آن نفوس را در پرتو افاضات خود بالملکه، بالفعل و يا مستفاد مي گرداند. عقل فعال مي گويند، و آن را همان موجودي مي دانند که به زبان شريعت با عنوان روح القدس با اذن الهي به تعليم انسانها مي پردازد و حکماي اشراق افاضه صور را کار عقول مجردي مي دانند که از آنها باعنوان مثل ياد مي کنند.

بر مبناي فلسفه اسلامي نفس اساسي يک حقيقت واحدي است که فراتر از افق جنس و جنسيت است ، اين نفس به دليل تجرد ذاتي خود به هيچ يک از خصوصياتي که در حوزه زمان و مکان قرار مي گيرد متصف نمي باشد، زمان و مکان از احکام ماده اي است که ظرف قبول آن است نفس پس از تولد اگر با استفاده از آزادي و اختياري که تکويناً دارد، مسير تعالي و تکامل خود را دنبال کنند و ارتباط خود با عالم مجردات را تقويت نمايد، به تعبير مولوي در رديف فرشتگان و مبادي عاليه قرار گرفته و حتي مراحل برتر از آن را مي پيمايد.

نفسي که مسير تعالي را طي کرده باشد در بعد عملي نيز به تدبير و تنظيم ابعاد مادي وجود خود مي پردازد و در اين صورت در حالي که تدبير او در عرصه زمان و مکان واقع مي شود از معرفتي بهره مي برد که از حقايق و مبادي عقلاني دريافت کرده است .

برمبناي فلسفه اسلامي زنان و مردان به رغم تفاوتهايي که به لحاظ شرايط مادي وجود خود دارند و به رغم جايگاههاي مختلف و در عين حال مکملي که در حوزه رفتار مادي و طبيعي خود پيدا مي کنند از ادراک واحد و يگانه اي مي توانند برخوردار باشند، اگر تفاوتي هم بين آنها پديد آيد به توانايي ذات آنها ازآن جهت که انسان هستند باز نمي گردد. بلکه به اراده و ضعف شخصي آنها و يا به موانع خارجي اي باز مي گردد، که در شرايط فرهنگي غير عقلاني برآنان تحميل شده است.

شرايط غلبه جنسيت بر عقل:

نفس اگر با استفاده از آزادي و اختيار تکويني خود مسير تعالي و تکامل خود را در پيش نگيرد، و امکانات و توانايي خود را در خدمت اهداف، و آرمانهاي مربوط به مراتب مادي و داني وجود خود قرار دهد در اين صورت اگر هم در بعد نظري توانايي هاي را به دست آودره و حقايقي را فهميده باشد، در حوزه تدبير بر حسب اقتضائات مادي وجود خود عمل خواهد کرد، و در اين حال که فرهنگي غير عقلي جاهلانه پديد مي آيد. بعيد نيست که غرايز جنسي نيز در کانون تدبير و تنظيم مناسبات و روابط اجتماعي قرار گيرد، و در نتيجه عنصر جنسيت به عنوان عنصري محوري معرفي گردد.

بر مبناي فلسفه اسلامي مسيري را که فمينيسم معاصر با محور قراردادن عنصر جنسيت طي مي کند، بر همين اساس، يعني بر اساس غفلت از هويت عقلاني آدمي و غفلت از استقلال قلمرو معرفت عقلي از ابعاد مادي وجود انسان قابل استمرار است .

در فلسفه اسلامي عقل نظري خصوصاً در ابعاد متافيزيکي و متعالي خود و همچنين عقل عملي در لايه ها و ابعاد عميق خود فارغ از همه تعلقات مادي و دنيوي بوده و عنصر جنسيت در دريافتهاي و رفتار مربوط به آنها مجال و فرصت تأثير گذاري ندارد، نفس انسان در ارتباط مستقيم خود با مبادي عاليه، حقايق مربوط به آنها را دريافت مي کند. وتعلقات مادي وجود انسان نقشي را در ساختار دروني مربوط به اين حقايق را ندارند، لکن عقل جزئي و ابزاري که به جهان مادي و اجزاء مربوط به آن مي پردازد. از ابعاد مادي وجود انسان دو جهت مي تواند تأثير پذيرد.

جهت نخست مربوط به نحوه وجودآن است. عقل ابزاري و جزئي با آن که از هدايت همچنين قواعد و احکام عقل متافيزيکي بهره مي برد. بي نياز از حس، خيال و تجربه نيست، حس و خيال بر مبناي رايج در حکمت مشاء وجودي مادي دارند، بنابر اين خصوصيات مادي و جسماني و انسان از جمله خصوصيات مربوط به جنسيت مي تواند ادر اين امر دخالت داشته باشد. البته حس و خيال بر مبناي حکمت اشراق و حکمت متعاليه به لحاظ هستي، تجرد برزخي دارد، و لکن اين مبنا نيز تأثيري در مسأله نمي گذارد، زيرا حس و خيال اگر هم مجرد و غير مادي باشد ، در ادراک خود به شدت وابسته به بدن وابعاد جسماني وجود انسان مي باشد و به همين دليل تأثيرپذيري آنان از اين بخش زياد است.

جهت دوم، تأثيرپذيري عقل ابزاري و جزيي از ابعاد مادي انسان مربوط به بعد کاربردي اين نوع از معرفت و همچنين نيازهاي متکثر، و متفاوتي است که براساس شرايط مختلف زندگي و همچنين توانايي هاي متفاوت افراد و اصناف آدميان در فرايند تقسيم اجتماعي کار پديد مي آيند. اين امور موجب مي شود تا افراد به حسب نيازهاي مختلف و شرايط و خصوصيات جسماني، در برخي موارد به سوي دانش ها و يا تخصصهاي مناسب ويژه اي هدايت شوند و در نتيجه از آگاهي و مهارتهاي خاصي بيشتر بهره مند گردند، و از جمله عواملي که در اين فرايند مي تواند نقش داشته باشد، عنصر جنسيت است .

عقل در مراحل عالي خود به همان مقدار که به قلمرو ذات آدمي بازگشت نموده و از ابزارها و ابعاد مادي وجود انسان استقلال دارد، به مسائل و پرسشهاي بنيادين و حياتي وجود انسان نظر داشته، و در سعادت و تأمين آرمانها اهداف و ارزشهاي حاکم بر زندگي مؤثر و دخيل است و به همين دليل انسان ها به فعاليت و باروري اين بخش از عفل با صرف نظر از ابعاد مادي وجود آنها به گونه اي يکسان احتياج دارند،

عوامل و ابعاد مادي وجود انسان در فعاليت اين بخش از عقل کمترتأثيرگذار است، و تأثير عوامل فرهنگي و اجتماعي نيز در حد فراهم آوردن زمينه هاي تربيتي و تعليمي است، يعني اجتماع مي تواند فرصت هاي تأمل و تفکر را به گونه اي يکسان براي هر بخشي از انسانها فراهم نياورده و يا از آنها دريغ دارد.

نگرش انتقادي به رابطه عقل و جنسيت:

از بيان فوق دانسته مي شود نگرش معرفتي، فيلسوفان مسلمان به رابطه دو عنصر عقل و جنسيت نگرشي انتقادي است يعني آنان ضمن آن که صور مختلفي از رابطه را به حسب مراتب مختلف عقل و شرايط متفاوت مادي و جسماني وجود افراد مي پذيرند، براي عوامل فرهنگي، تاريخي و اجتماعي نيز تأثيري عظيم قائل هستند، و با اين همه براي همه صورتهاي متصور ارزش واعتبار يکسان قائل نيستند، و برخي ازاين صور را حاصل انحراف از ذات و هويت انساني دانسته، و عوامل فرهنگي، تاريخي را که محصولي انساني هستند دخيل در آن مي دانند، به بيان ديگر فلسفه اسلامي، ضمن تبيين صور مختلف رابطه، اولاً عامل انساني فرهنگ را در تکوين و فعليت بسياري از اين صور دخيل مي داند، و ثانياً صورت مطلوب رابطه را نيز تصوير مي کند، و اين دو امر موجب مي شود تا اين فلسفه بتواند نگاه نقادانه اي به رابطه هاي موجود داشته و همراه نقد، هنجارهاي مطلوب خود را توجيه و يا دنبال نمايد.

در نگاه مطلوب فلسفه اسلامي عقل در مراتب عالي خود فارغ از ابعاد جسماني و جنسي بوده و زن و مرد براي سعادت خود به گونه اي يکسان به هدايت و استفاده از آن نياز دارند، و مناسبات و روابط اجتماعي که در چارچوب فرهنگ انساني شکل مي گيرند نيز بايد زمينه هيا فعليت يافتن آن را براي همگان به گونه اي يکسان فراهم آورند.

و اما عقل جزئي و ابزاري هم به لحاظ وجودي از ابعاد مادي وجود انسان بيشتر اثرپذير است و هم از جهت نياز و کاربرد فايده اي يکسان براي همگان ندارد، و بلکه در فرايند تقسيم کار، توزيع متفاوت و در عين حال متعادل آن در بين بخشهاي مختلف اجتماعي ضروري و لازم است، و در مراتب اين تقسيم براي عنصر جنس و جنسيت نيز سهمي عادلانه مي تواند و بايددر نظر گرفته شود.