فهرستواره فرهنگ های اصطلاحات فلسفه و کلام در حوزه اسلامی نسخه متنی

استقراي اصطلاحات بر اساس ضوابط علمي از متون كلاسيك دانشهاي عقلي همراه با ضبط (نگارش صوري آنها) و نظام ارجاعات منظم و دقيق باشد. اين اصطلاحات آوانگاري داشته باشد. مجموعه‏اي جامع از همه اصطلاحات باشد. تا كنون هيچ فرهنگ‏نامه جامعي در اين زمينه جامعيت نداشته است. توجه به اصطلاحات معادل در دستگاههاي فلسفي ديگر اروپايي و شرقي و فلسفه‏هاي جديد ضروري است، به طوري كه بتوان به مقايسه‏هايي و از اين طريق به تفاهم فلسفي نايل شد. اين فرهنگ بايد مشتمل بر همه فرهنگهاي اسلامي نه فقط عربي يا فقط فارسي، باشد. مستندسازي همه بخشهاي يك فقره اصطلاح براي پژوهشگران بسيار مفيد است. مستندسازي توضيحات در سه فرهنگ منتشر شده از سوي بنياد پژوهشهاي اسلامي مشهد قابل توجه است. توضيح و تعريف اصطلاح، مستوفي و كامل و جامع باشد. تاريخمندي اصطلاحات يعني بيان سير تطور و تحول يك اصطلاح از گذشته تاكنون و نقطه عطف هاي تاريخي آن اصطلاح نيز مهم است.12

فرهنگهاي فلسفي و كلامي گذشته معمولاً از ويژگيهاي هشتگانه مزبور عاري‏اند. حتي در مورد كتاب «التعريفات» سيد شريف جرجاني كه دقيق و منظم است چنين داوري شده است:

كتبي مانند دستورالعلماء و تعريفات درهم و غير مستند و ناقص مي‏باشد.13 البته نبايد تلاشهايي كه در دهه هاي اخير انجام گرفته را ناديده گرفت، ولي تا كارهاي جامع و مطلوب فاصله زياد است.

در غرب دهها معجم اصطلاحات فلسفه منتشر شده است مانند:

Lexique de philosophie. Bertrand Alexis. Paris, 1829; Dictionnarie de la langue philosophique. Paul Foulquie. Paris, 1962; Vocabulaire de la langue philosophique. Petit Cuvillier. Paris, 1925; A Dictionary of philosophy. A. R. Lacey. Newyork, 1996.

آقاي ويليام گربرWilliam Gerber در مقاله تحليلي philosophical Dictionaries» «and Encyclopedias تحليلي مفصل از اصطلاح نامه‏هاي فلسفه دارد.14

6. معرفي معجم‏هاي اصطلاحات همراه با توضيحات زمينه مناسبي براي تحقيقات بعدي است. مشخصات قلمرو اين منابع عبارتند از: قاموسهاي كتب مقدس مانند قاموسهاي عهدين و قرآن با اين كه مشتمل بر اصطلاحات كلامي و فلسفي‏اند در اين مأخذ شناسي نخواهد آمد. كلام و فلسفه در فرهنگ‏هاي عربي و فارسي كه داراي صبغه اسلامي‏اند در محدوده اين طرح است.

قاموسهايي كه به منظور گردآوري و توضيح اصطلاحات يك كتاب كلاسيك يا كتابهاي يك نويسنده تدوين يافته‏اند، از قلمرو اين طرح خارج‏اند. اين گونه قاموسها فراوان‏اند از جمله: مصطلحات فلسفي صدرالدين شيرازي از جعفر سجادي، فرهنگ لغات و تعبيرات مثنوي از صادق گوهرين، واژه‏نامه غزلهاي حافظ از حسين خديوجم، كلك خيال انگيز از پرويز اهور، نوادر لغات و تركيبات عطار نيشابوري به اهتمام رضا اشرف زاده، پرتو عرفان (شرح اصطلاحات عرفاني كليات شمس) از عباس كي منش، معجم المصطلحات العلمية العربية للكندي و الفارابي و الخوارزمي و ابن سينا و الغزالي از فايز الداية،

Lexique de la Langue pilosophique d'Ibn - sina. by M.M. Goichon; Vocabulaire Compare d'Aritote d'Auicenne; »Lexique arabo-latin de la Metaphysique du shifa«. M.el. Khodeiri. MIDEO, 6(1959-61). pp.309-324.

عرفان نظري به دليل صبغه فلسفي آن در قلمرو است. برخي از كتابهاي اصطلاحنامه‏اي، اصطلاحات علوم مختلف را بدون باب بندي علمي گردآوري كرده‏اند، اين موارد نيز آورده نخواهد شد. مانند:

كشاف اصطلاحات الفنون و العلوم از محمد علي التهانوي،15 مفاتيح العلوم في اصطلاحات الفنون از عبدالنبي بن عبدالرسول الاحمد نكري هندي،16 كشف الظنون حاجي خليفه، نفائس الفنون از شمس‏الدين محمدبن محمود آملي17 در موزه لندن رساله خطي با عنوان مقاليد العلوم في الحدود و الرسوم (No.Or3143) منسوب به سيوطي و احتمالاً از شريف جرجاني وجود دارد و در مخطوطات دانشگاه تهران رساله نويسنده ناشناسي با عنوان تحفة الخلل الودود في معرفة الضوابط و الحدود كه در سال 882 ق. نگارش يافته وجود دارد. ولي كتابهاي عمومي مهم كه فصلي از آنها به اصطلاحات علوم عقلي اختصاص دارد، معرفي شده‏اند.

فرهنگها بر اساس تاريخ نگارش يا تاريخ اولين چاپ تنظيم شده است. كتابهايي كه نويسنده آنها ناشناخته و تاريخ نگارش آنها معلوم نبوده در پايان آمده است.

7. 1 ـ «حدود الاشياء و رسومها». الكندي (درگذشت 252 ق.). رسائل الكندي الفلسفية، جلد اول. به كوشش محمد عبدالهادي ابوريده. قاهره، دارالكفر العربي، 1369ق. صص163-180؛ مجلة الازهر، مجلد 18 (1366ق). صص 186-199؛ به كوشش عبدالامير الاعسم. المصطلح الفلسفي العربي. صص 187-201.

نويسنده اولين فيلسوف مسلمان است كه در اين رساله اصطلاح فلسفي را تعريف كرده است و اين اثر اولين قاموس اصطلاحات فلسفي در فرهنگ اسلامي است. تنظيم اصطلاحات نظم ويژه‏اي ندارد.