كتابشناسي توصيفي فلـسفه اسـلامي

حجة‏الاسلام عليرضا قائمي‏نيا

مقدمه

فلسفه اسلامي، كه حاصل تلاش شخصيتهاي بزرگي همچون ابن‏سينا، سهروردي و صدرالمتألّهين است، در عصر حاضر، توسعه قابل ملاحظه‏اي يافته است و تعداد كتابهايي كه در اين زمينه در سالهاي اخير منتشر شده بسيار فراوان مي‏باشد. آثاري كه در فلسفه اسلامي نگاشته شده يا مي‏شود دو دسته است: دسته‏اي به تحليل و بررسي عناصر دروني اين علم و ارتباط ميان آنها پرداخته و دسته‏اي ديگر به بحثهاي تطبيقي ميان فلسفه اسلامي و ديگر فلسفه‏ها رو آورده‏اند.

چون تعداد كتابهايي كه در سالهاي اخير، در اين زمينه، منتشر شده بسيار زياد است لذا، به صورت گزينشي، نگاهي گذرا به برخي از آنها خواهيم داشت. در معرفي كتابها، ترتيب خاصي لحاظ نشده و تنها كتابهاي فارسي و عربي مورد نظر است

1ـ آيت الله عبدالله جوادي آملي، شرح حكمت متعاليه، بخش يكم، دوم، سوم و چهارم از جلد ششم، تهران، انتشارات الزهراء(ع)، 1368

بخش يكم (498 صفحه) شامل پيشگفتاري است از شارح درباره حكمت متعاليه و حكيم متأله، تمايز حكمت متعاليه از ساير علوم الهي، ظهور عدالت كبري در حكمت متعاليه، تفسير حيات معقول صدرالمتألهين رحمه‏الله كيفيت تطّور فكري صدرالمتألهين، تصويري از سفر چهارم صدرالمتألهين، تفاوت مبناي فلسفي و مبناي تفسيري صدرالمتألهين. اين بخش حاوي تقريرهاي گوناگون برهان صديقين و تقرير برهان امكان و بيان راه‏هاي ديگر در اثبات واجب‏الوجود و بيان توحيد حق‏تعالي است.

بخش دوم: (480 صفحه) شامل مباحثي در دنباله مطالب گذشته و بحث در اقسام گوناگون توحيد و اثبات بساطت حق تعالي و نفي تركيب، مشاركت نداشتن واجب در مفاهيم، بحث در بسيط الحقيقه كل الاشياء، اين بخش با بحث در صفات واجب تعالي پايان مي‏پذيرد.

بخش سوم (422 صفحه)به بحث در عمل واجب تعالي اختصاص دارد و شامل: اصول و مقدمات واجب، نحوه وجود بودن علم، بحث در علم حضوري و حصولي، بحث در علم نفس به قواي خود، بحث در اتحاد عاقل و معقول و اثبات علم واجب به ذات خود، اثبات علم واجب به غير خود همراه با نقد نظرات گوناگون در اين زمينه و ديگر مطالب مفيد است.

بخش چهارم(473 صفحه) دنباله بحث در علم واجب است و شامل مطالب زير مي‏باشد: مراتب علم واجب به اشياء، عمل سرمدي و دهري و زماني، علم فوق‏التمام و تام و مستكفي و ناقص، سرّ محسوب نشدن موجود مادّي از مراتب علم، علم واجب و علم ممكن، راه‏هاي اثبات و مساوقت وجود با علم و...

2ـ آيت الله حسن حسن‏زاده آملي، خيرالاثر در ردّ جبر و قدر و دو رساله ديگر، 1369، 209 ص، قطع وزيري.

اين كتاب، شامل بحثي در اختيار و اراده و قدرت و دو رساله ديگر درباره كسب و اقسام فاعل است و در نهايت با اين بحث خاتمه مي‏يابد كه كدام قسم از اقسام فاعل را بر حق سبحانه بايد اطلاق كرد.

3ـ آيت الله مصباح يزدي، ترجمه و شرح برهان شفاء، نگارش: محسن غرويان، جلد اول، انتشارات اميركبير، 1373، 348 ص، قطع وزيري.

اين كتاب حاصل درسهاي استاد محمد تقي مصباح است و در
دوازده فصل مطابق فصول برهان بوعلي سينا تنظيم شده است. كتاب برهان بوعلي پيچيده‏ترين بخش منطق است و اين مشكل با بيان شيواي استاد و تنظيم و تحقيق نگارنده رفع شده است.

4ـ هانري كوربن، تاريخ فلسفه اسلامي (متن كامل)، ترجمه جواد طباطبائي، انتشارات كوير 1373

اين كتاب نخستين ترجمه متن كامل تاريخ فلسفه اسلامي هانري كوربن به فارسي است. ترجمه بر اساس متن فرانسوي است كه در آن از ترجمه‏هاي عربي، ايتاليايي و انگليسي نيز استفاده شده است. كتاب مذكور در دو بخش تنظيم شده است كه بخش اول آن شامل هشت فصل است، فصل اول: منابع تأمل فلسفي در اسلام، فصل دوم: تشيع و حكمت نبوي، فصل سوم: كلام اهل سنت، فصل چهارم: فلسفه و علوم طبيعي، فصل پنجم: فيلسوفان يوناني مشرب، فصل ششم: تصوف، فصل هفتم: سهروردي و حكمت اشراق، فصل هشتم: در اندلس. بخش دوم اين كتاب با عنوان «از مرگ ابن‏رشد تا زمان حاضر» شامل اين مطالب است: فصل اول: انديشه اهل سنت، فصل دوم: الهيات صوفيانه، فصل سوم: انديشه شيعي.

5ـ آيت الله رفيعي قزويني، مجموعه رسائل و مقالات فلسفي با تصحيح و مقدمه غلامحسين نوشين‏نژاد، انتشارات الزهراء 1367، قطع وزيري، 210 ص.

اين كتاب مجموعه‏اي از مقالات و رسائل علامه فقيد رفيعي قزويني است و شامل اين مطالب است: مقدمه گردآورنده، مسأله رجعت، در بيان تجليه و تخليه و تحليه و فناء، سخن در حركت جوهريه و تحولات ذاتيه، بيان اتحاد عاقل به معقول، سخن در وحدت وجود، در بيان حقيقت عمل، سخن در حدوث دهري و تفسير دهر و سرمد و زمان، در بيان حقيقت شب قدر، سخن در معاد، في شرح دعاء السحر، معراج، في‏الوجود الرابط و الرابطي من الاسفار، تحقيق حكمي برهاني في تشريح الاجزاء الحمليه، وجوب الوجود، تعليقه در باب اراده از كتاب جوامع الكلم، مقاله في اتحاد العاقل و المعقول، تفسير حكمي علي الآيتين الاوليين من سورة يونس، تحقيق في‏الاسفار الاربعه، في ان‏الدور يستلزم‏التسلسل، حاشية علي قضايا الضروريه الذاتيه من الاسفار الاربعه، رساله در بيان قوه مولده.

6ـ آيت الله حسن حسن‏زاده آملي، رساله وحدت از ديدگاه عارف و حكيم، 1362، انتشارات فجر، 142 صفحه، قطع وزيري.

اين اثر به تحقيق در مسأله وحدت از ديدگاه فلسفه و عرفان پرداخته و شامل وحدت و كثرت، توحيد از ديدگاه عارف و حكيم، مقاله ابن‏كمونه در مبدء و معاد، تبيين لقاءالله با برهان صديقين، تفسير كلمه بسم‏الله‏الرحمن‏الرحيم، تفسير سوره مباركه توحيد است.

7ـ عبدالجواد ابراهيمي، تحرير بداية‏الحكمة، 1374، انتشارات شفق قم، 242 صفحه.

اين اثر تحرير «بداية الحكمة» مرحوم علامه طباطبائي است كه به صورت 65 درس تنظيم شده است و در پايان هر فصل سؤالاتي مطرح شده است. در آخر كتاب هم اصطلاحات فلسفي به عربي ـ انگليسي جمع آوري شده است.

8ـ آيت الله عبدالله جوادي آملي، تبيين براهين اثبات خدا، مركز نشر اسراء، 316 صفحه، قطع وزيري.

اين اثر جمع‏آوري سلسله بحثهاي حكيم متأله آيت‏الله جوادي در يكي از مهم‏ترين مباحث فلسفه دين، يعني براهين اثبات خدا است. در اين كتاب، علاوه بربحث از يك سري مقدمات، به تفصيل از برهان نظم و برهان امكان وجوب و برهان حدوث و حركت و برهان امكان فقري، برهان وجودي آنسلم، برهان صديقين، برهان معجزه، برهان تجربه ديني، براهين اخلاقي و برهان فطرت بحث شده است.

9ـ آية‏الله مصباح يزدي، شرح نهاية‏الحكمة، نگارش: ع. عبوديت، جلد اول، انتشارات اميركبير، 1374، 280 ص، قطع وزيري.

اين كتاب، در واقع تقرير درسهاي استاد مصباح يزدي است و شامل مرحله اول و دوم نهاية الحكمة است. مباحث آن چنين است: مقدمه مدخل، (شامل:

1ـ موضوع فلسفه،

2ـ مبادي تصورية و تصديقيه فلسفه اولي،

3ـ هدف فلسفه،

4ـ روش تحقيق در فلسفه،

5ـ محمولات فلسفي،

6ـ نتايج فرعي بحث)

مرحله اول در مسائل كلي وجود در پنج فصل: فصل‏اول در اشتراك معنوي وجود، فصل دوم در اصالت وجود، فصل سوم در تشكيك وجود، فصل چهارم در احكام عدم، فصل پنجم در عدم تكّرر وجود.

مرحله دوم پيرامون وجود مستقل و وجود رابط در سه فصل؛ فصل اول در و جود مستقل و رابط، فصل دوم در نحوه اختلاف آن دو، فصل سوم در تقسيم وجود في نفسه به وجود لنفسه و وجود لغيره.

كتاب مذكور به سبكي شيوا و روان تنظيم شده و قبل از ورود به هر بحث، توضيحي پيرامون آن دارد.

10ـ آيت الله عبدالله جوادي آملي، علي بن موسي‏الرضا عليه‏السلام و الفلسفة الالهيه، دارالاسراء للنشر، 193 ص، قطع وزيري.

اين اثر ارزشمند به زبان عربي نگاشته شده است و شامل مباحثي درباره: ماهيت فلسفه الهي، فضل عقل، و بحثهايي فلسفي در رواياتي از امام علي‏بن موسي‏الرضا(ع) در توحيد و نبوت است.

11ـ آيت‏الله حسن حسن‏زاده آملي، عيون مسائل النفس و شرح العيون في شرح العيون؛ 1371، انتشارات اميركبير، 819 ص، قطع وزيري.

اين اثر به زبان عربي نوشته شده و شامل بحثي مبسوط در مباحث علم‏النفس فلسفه است و با قلمي شيوا و رسا نگاشته شده است.

12ـ سعيد شيخ، مطالعات تطبيقي در فلسفه اسلامي، ترجمه مصطفي محقق داماد، 1369، انتشارات خوارزمي، 287 ص، رقعي.

اين كتاب از متن انگليسي به فارسي ترجمه شده است و شامل مطالبي درباره نظريات: معتزله، اشعريه، منشأ تاريخي و منابع تصوف، فلسفه اخوان الصفا، كندي، ابوبكر رازي، فارابي، ابن‏سنيا، غزالي، ابن‏باجه، ابن طفيل، ابن‏رشد، ابن‏خلدون است. در واقع، در اين كتاب، بيشتر به بحث در آراء متكلمين پرداخته تا فلاسفه. و از فلاسفه برجسته اسلام تنها از ابن‏سينا و فارابي سخن به ميان آمده است. ولي در عين حال، كتاب خوبي است و بحثهاي تطبيقي خوبي دارد.

13ـ آيت الله حسن حسن‏زاده آملي، اتحاد عاقل به معقول، انتشارات حكمت، 484 ص، قطع وزيري.

اين كتاب حاصل درسهاي استاد حسن‏زاده آملي درباره يكي از مهمترين مباحث فلسفه اسلامي، يعني اتحاد عاقل به معقول است و در 23 درس تنظيم شده است. نگارنده نخست به تنقيح موضوع در اتحاد عاقل به‏معقول و ريشه‏هاي تاريخي بحث پرداخته است و سپس به نقض‏هاي صدرالمتألهين به شيح و توجيه قول افلاطون در قدم نفوس، بيان شيخ در اتحاد عاقل و معقول و تجرد نفس ناطقه و ديگر مباحث ضروري بحث پرداخته است. درس هجدهم به مقالاتي از اساتيد مؤلف در اتحاد عاقل با معقول اختصاص دارد. در درس بيستم از نتايج حركت جوهريه در بحث اتحاد بحث شده است. كتاب با مقاله ديگري از علامه شعراني در اتحاد خاتمه مي‏يابد.

14ـ آيت الله حسن حسن‏زاده آملي، رساله فارسي انه الحق، 1373، انتشارات قيام، 168 ص، قطع رقعي.

اين رساله حاوي مطالبي از امّهات معارف علمي و عملي سائر بين اهل تحقيق و اهل نظر است كه عبارتند از: فرق ميان علم اهل تحقيق و موضوع فن‏اهل نظر، ناظر بودن بحث حق از نظري به تبكيت سوفسطايي، معاني حق، اين است محض بودن حق تعالي. تشكيك وجود از ديدگاه دو دسته، صمد بودن حق تعالي، وحدانيت حق، سبق بالحق، مرتبه در لسان دو دسته، تمييز محيط از محاط، طرق اقتناي معارف، نفس ناطقه انساني و شؤون و اطوار وجوديه او، بحث در مقام فوق تجرد نفس ناطقه، معرفت نفس.

15ـ آيت الله ميرزا علي اكبر مدرّس يزدي، رسائل حكميه، 1365، انتشارات وزارت اسلامي، 176 ص، قطع وزيري.

اين‏اثر حاوي شرح حال مؤلف و سه رساله‏است‏كه عبارتند از رساله بديعيه الهيه دربيان مفهوم ماهيت و وجود، شرح فارسي مؤلف بر رساله مسأله وجودعبدالرحمن‏جامي،رساله معرفة‏النفس و معرفة الرّب. رساله بديعيه شامل مطالب زيراست: تقسيم‏ماهيت،تقسيم‏برهان، غيب هويت ذات، وحدت نوعيه، احديت ذات و اسماء و صفات، بيان عرفاء در باب چگونگي علم، بيان مراتب وجود و شبهه ابن‏كمونه، مسأله اشراق و مشاء، فرق وجود ذهني و خارجي، توحيد واجب‏الوجود وشبهه
ابن‏كمونه، مسأله تناهي و لاتناهي عالم، مسأله لاخلاء و لاملاء، بحث در علم، بحث در علم باري تعالي، اختيار عباد در افعال، توضيحات در باب دور و تسلسل.

16ـ آيت الله حسن حسن زاده آملي، نصوص‏الحكم بر فصوص الحكم، سال 65، مركز نشر فرهنگي رجاء، 616 ص، قطع وزيري.

اين‏اثر شرحي بر فصوص الحكم فارابي است كه در 74 فصل تنظيم شده است و به سبك نو افلاطوني و اشراقي بحث كرده است و مطالبي عرفاني در آن به چشم مي‏خورد. مطالب زيادي در اين اثر مورد بحث قرار گرفته كه برخي عبارتند از: زيادت وجود بر ماهيت، اثبات حدوث ذاتي ماهيات ممكنه،تنزيه حقيقت وجود،تنزيه واجب‏الوجود از داشتن ندّ و ضدّ، علم احـاطي حـق سبحانه تعـالي، پيـدايش كثرت از وحدت، اثبات وجود واجب، عجز قواي مدرك ظاهر و باطن از احاطه علمي به حق سبحانه، بيان احوال عارف، تعريف قواي پنجـگانه باطني، بحث در علم باري تعالي، تفسير بعضي از اسماء الهي از قبيل اول و آخر و... .

17ـ آيت الله عبدالله جوادي آملي، شناخت‏شناسي در قرآن، 1370، مركز مديريت حوزه علميه قم، 510 ص، قطع وزيري.

اين اثر شامل يك مقدمه و شانزده فصل است. مقدمه داراي اين مطالب است:

جايگاه شناخت شناسي، منطق، فلسفه و شناخت شناسي، آراء صاحب‏نظران پيرامون شناخت،احكام شناخت شناسي، كيفيت حصول نتيجه بعد از مقدمات، شناخت در نزد اسماعيليه، آميختگي مسائل فقهي و اصولي با برريسهاي كلامي شناخت، پندارهاي پيشيني و دانشهاي نوين، تفاوت بررسيهاي كلامي و فلسفي و عرفاني در مسأله شناخت، سرّ ركود شناخت‏شناسي در نزد پيشينيان از اهل سنت، تقسيم علم به حصولي و حضوري، اتحاد عالم، علم و معلوم بالذات، مسأله وجود ذهني و نقش آن در شناخت شناسي، رابطه كلي با شخص، چگونگي وصول به كليات، مساوقت شناخت با هستي، نقطه آغازين معرفت و شناخت شهودي نفس، غفلت از شهود نفس و خلط بين مفاهيم با حقايق فطري، كار منطق، نقش فلسفه، فطري بودن برخي از مفاهيم، آراء صاحب‏نظران در باب منطق و...

عناوين فصول آن نيز چنين است: اركان و مباني شناخت، طرح مسأله شناخت در آيات قرآن، طرح دعاوي منكرين شناخت در قرآن، وجود خطا و راههاي تشخيص اشتباه، شناخت عقلي و ميزان منطقي، مصادرات اصول موضوعه و شناختهاي فرضي، ثبات قضاياي يقيني و حركتهاي علمي، شناخت شهودي و دانش موضوعي، علم و ايمان، منابع شناخت، ابزارهاي شناخت، راههاي شناخت، مراحل شناخت، ريشه شناخت، شرائط و موانع شناخت، معيار شناخت.

18ـ ابن‏سينا، المباحثات، تحقيق و تطبيق محسن بيدار ، 1371، انتشارات بيدار، 400 ص، قطع وزيري.

اين كتاب نظير تعليقات شيخ است و حاصل جوابهاي شيخ به سؤالهاي گوناگوني است كه شاگردانش از او پرسيده‏اند.

1ـ آيت الله عبدالله جوادي آملي، شرح حكمت متعاليه، بخش يكم، دوم، سوم و چهارم از جلد ششم، تهران، انتشارات الزهراء(ع)، 1368

الهي، ظهور عدالت كبري در حكمت متعاليه، تفسير حيات معقول

دارد و شامل: اصول و مقدمات واجب، علم نحوه وجود بودن

دهري و زماني، علم فوق‏التمام و تام و مستكفي و ناقص، سرّ محسوب

3ـ آيت الله مصباح يزدي، ترجمه و شرح برهان شفاء، نگارش: محسن غرويان، جلد اول، انتشارات اميركبير، 1373، 348 ص، قطع وزيري.