لذت از ديدگاه شيخ اشراق

نور ناقص و نور تام

20-1- شيخ به دنبال عبارت خود درباره ي نور ناقص و نور تامّ، امر به فهم و تأمّل كرده و با اين سخن اهميت مسئله و عظمت آن را يادآور شده است . مقصود وي اين است كه آنچه در عالم علوي موجود است در عالم سفلي نيز داراي أشباه و نظاير مي باشد. شناختن موجودات عالم علوي از طريق شناختن اشباه و نظاير آنها در اين عالم امكان پذير خواهد بود .

لذت جسماني ، منشأش نوري و عقلاني است

20-2- بزرگان اهل معرفت بر اين عقيده اند كه آنچه در عالم ملك و شهادت مشهود است آيت و نشانه اي است از آنچه در عالم معني و ملكوت موجود مي باشد. روايتي از حضرت رضا(ع ) نقل شده كه مضمون اين سخن را در آن مي توان يافت . روايت به اين صورت نقل شده است : «قد علم اولو الألباب ان ما هُنا لك الاّ بما ههُنا» يعني ارباب عقول و صاحبان بصيرت دريافته اند كه ، آنچه در آنجاست جز از طريق آنچه در اينجاست معلوم نمي گردد . سهرودي براساس اصول اشراقي ، و با استناد به آنچه در مورد نور ناقص و نورتامّ بيان داشت ، به اين نتيجه رسيده است كه لّذت عقلي به هيچ وجه با لّذتهاي حسّي قابل مقايسه نمي باشد، وي مي گويد چگونه ممكن است لّذت عقلي را با لّذتهاي حسّي به ميزان سنجش وترازوي قياس گذاشت در حالي كه همه ي لذتهاي حسّي و جسماني از يك امر نوري و عقلاني ناشي شده و در افراد و اشخاص ساري و جاري گشته است .

حتي لذت شهواتي از آثار لذت روحاني است

20-3- نكته اي كه قابل ذكر است كه اين فيلسوف اشراقي حتّي لّذت وقاع را نيز از رشحات و آثار لّذات روحاني دانسته و براي اثبات آن به استدلال پرداخته است وي مي گويد: جاذبه و جمالي كه در انسان موجود است ، از نور اسپهبد ناشي گشته و از آثار نفس ناطقه به شمار مي آيد. زيرا پيكر بي روح آدمي اگر چه از زيبايي فراوان برخوردار باشد، هرگز مورد علاقه و اشتياق اشخاص قرار نمي گيرد عين عبارت سهرودي در اين باب چنين است .

« و كّل برزخية انّما حصلت بأمر نوري رش علي البرازخ حتّي ان لّذة الوقاع رشحٌ عن الّذات الحقّة فأن الّذي يواقع لايشتهي اتيان الميّت .» (2 )

همان گونه كه در عبارت فوق مشاهده مي شود سهروردي هر گونه لّذت جسماني را ناشي از لّذات روحاني دانسته و حتّي لّذت شهواتي جنسي و نزديكي را نيز از اين قاعده مستثني نكرده است . استدلال وي نيز در اين باب اين است كه چون پيكر بي روح انسان مورد علاقه و اشتياق واقع نمي شود ناچار بايد گفت جاذبه و جمال آدمي معلول نور اسپهبد و نفس ناطقه ي وي مي باشد. جلال الدين رومي نيز در كتاب مثنوي معنوي اين مسئله را مطرح ساخته و عين اين استدلال را به لسان نظم بيان داشته است وي در اين باب چنين مي گويد :

آنچه بر صورت تو عاشق گشته اي چون برون شد جان ، چرايش هشته اي ؟

صورتش بر جاست اين سيري ز چيست ؟ عاشقا واجو كه معشوق تو كيست ؟

عشق در صفير سيمرغ

20-4- سهرودي فصل سوم از رساله ي «صفير سيمرغ » خود را به بحث از مسئله ي لّذت و محبّت اختصاص داده و چنين مي گويد: اما مذهب متكلّمان و جماهير اهل اصول آن است كه بنده خدا را نشايد كه دوست دارد، زيرا كه دوست داشتن عبارت است از ميل نفس ، و ميل نفس به جنس خود بود، و حّق تعالي متعالي است از آنكه او با خلق مجانستي بود، بلكه محبّت عبارت است از طاعت بنده مرحق تعالي را؛ و اهل معرفت اثبات كردند محبّت را و لّذت را ...

آن كس كه لذت را نبرد، هيچ نفهميد

20-5- امّا حديث اثبات لّذت عبارت است از حاصل شدن كمال هر چيزي را و دانستن حصول آنكه ، اگر كمال چيز حاصل گردد و يابنده را خبر نبود، كمال نباشد، و شريف ترين در يابندگان نفس انسان است و حق عظيم ترين معلومات است ، پس لذت انسان كامل تر و وافرتر بود، ولكن عنّين را از لّذت وقاع ] نزديكي جنسي [ خبر نبود اگر نيز شنود كه مردان را از آن قسط تمام است و خوش گفته است آن مرد پير: «من لم يذُق لم يعرف ».

خوب رويان و عشق ظرفا در نزد شيخ اشراق و ملاصدرا

20-6- بررسي آثار سهرودي به خوبي نشان مي دهد كه اين فيلسوف اشراقي براساس اصول فلسفي خود، لّذتهاي حسّي را صنم و سايه اي از لّذتهاي عقلي دانسته ، و با تمسّك به اشراقات انوار و عقول ، نظام آفرينش را تفسير كرده است . فيلسوف بزرگ اسلامي صدرالمتألّين شيرازي اگر چه در بسياري از مسائل با سهرودي به مخالفت برخاسته مع هذا با استناد به اصول فلسفه و مباني حكمت متعاليه ي خود به اين نتيجه رسيده است كه عشق در همه ي مراتب هستي ساري مي باشد .

عشق به خوب رويان ، ممدوح است يا مذموم ؟

20-7- صدرالمتألهين يك فصل از كتاب كبير خود را به بحث از عشق ظرفا و خوب رويان اختصاص داده و درباره ي ماهيت آن به پژوهش و بررسي پرداخته است . جاي هيچ گونه ترديد نيست كه بسياري از ظرفا به خوب رويان عشق ورزيده و به ديدار شمائل آنان سخت مشتاق مي باشند. در مورد ماهيّت اين عشق و ممدوح بودن يا مذموم بودن آن ، ميان حكما اختلاف فراوان وجود دارد. برخي از حكما اين عشق را مذموم دانسته و بديهاي آن را يادآور گشته اند. گروهي ديگر آن را از جمله فضائل نفساني به شمار آورده و در اين باب محاسن بسياري نير ذكر كرده اند. جماعتي از حكما در اين مورد به توقف قائل شده و از درك علل و اسباب آن عاجز مانده اند . كساني از حكما نيز اين عشق را يك نوع بيماري نفساني خوانده اند. و بالأخره گروهي ديگر آن را يك جنون الهي دانسته اند.- اما صدرالمتألّهين (به عنوان يك حكيم الهي كه همواره امور عالم را در ارتباط با اسباب كلّيّه و مبادي عاليه و غايات فلسفي آنها مورد بررسي قرار مي دهد) عشق ظرفا را به خوب رويان جهان ، از جمله امور ممدوح و نيكو به شمار آورده است .

وي مي گويد : عشق ورزيدن به خوب رويان به عنوان يك امر طبيعي و بدون هر گونه تكلّف و به خود بستن ، در دل و روان بسياري از اقوام و ملل موجود است . صدرالمتألّهين منشأ پيدايش اين نوع عشق را استحسان شمائل محبوب به شمار آورده و ارباب علوم و صنايع مستظرفه را به خصوص در ميان برخي از اقوام و ملل ، از آن بي بهره ندانسته است . وي مي گويد: ما كسي را نيافتيم كه داراي قلب لطيف و طبع دقيق و ذهن صاف و بالأخره روان رحيم بوده باشد، ولي در عين حال در تمام مّدت عمر خود از اين نوع محبّت بي بهره به شمار آيد . بي بهره بودن از اين نوع محبّت براي دلهاي سخت و طبايع خشك به خصوص در ميان برخي از اقوام و ملل امكان تحقّق داشته و قابل مشاهده مي باشد (3 ) .

اين فيلسوف بزرگ درباره ي غايت و فوائد اين عشق نيز به بررسي پرداخته و بر اين عقيده است كه ادب آموختن به خردسالان و تربيت كردن كودكان و همچنين آموختن علوم و معارف مختلفه به آنان ، از فوائد اين نوع محبّت مي باشد، خردسالان اگر چه از تربيت پدارن و مادران خود برخوردار و بهره مند مي باشند ولي هنوز به معلّمان مشفق و استادان مهربان و عالم نيازمند خواهند بود به همين جهت است كه عنايت ازلي پروردگار رغبت به كودكان و محبّت به خردسالان و عشق به خوب رويان را در دل و روان بزرگان قرار داد تا از اين طريق باب تعليم و تربيت مفتوح بماند و بزرگان در مورد تعليم و تربيت خوب رويان حّداكثر كوشش را به عمل آورند .

خوب رويان ، تجلي گاه جمال خدايند

20-8- به اين ترتيب وجود اين نوع علاقه و محبّت در دل علما و ظرفا بيهوده نبوده و داراي فوائد بسيار مي باشد. در واقع مي توان گفت عشق ظرفا به خوب رويان چيزي جز اشتياق و علاقه به رؤيت جمال انسانيّت نمي باشد، جمال انسانيّت نيز چيزي است كه بسياري از آثار جمال و جلال خداوند در آن ظاهر است . در قرآن شريف آمده است : «لقد خلقنا الأنسان في احسن تقويم » و نيز در همين باره آمده است : «ثم انشأناه خلقاً آخر فتبارك اللّه احسن الخالقين ».

باز هم عشق به خوب رويان ، منطقي است

20-9- صدرالمتألّهين مي گويد: اعّم از اينكه مقصود از «خلق آخر» در اين آيه ي مباركه ، صورت ظاهر و كامل انسان باشد، يانفس ناطقه ، باز هم عشق ظرفا به خوب رويان قابل توجيه است . زيرا ظاهر همواره عنوان باطل بوده و صورت پيوسته مثال حقيقت مي باشد. به عبارت ديگر مي توان گفت بدن انساني با همه ي خصلتها و خصوصّياتش طراز نفس و صفات آن بوده ، و مجاز قنطره اي است كه به سوي حقيقت كشيده شده است . به اين ترتيب مي توان گفت عشق و علاقه به خوب رويان ، اگر از شهوت حيواني ناشي نشده باشد و مبدء آن را تنها استحسان شمائل معشوق تشكيل دهد نه اينكه از صفات مذموم نيست ، بلكه از جمال فضائل انساني نيز به شمار مي آيد. مّلاصدرا مي گويد: اين فضيلت از جمله فضائلي است كه قلب و دل آدمي را نرم و رقيق كرده و ذهن وي را از امور ناشايسته پاك و پيراسته مي گرداند، نفس ناطقه را نيز آگاه و بيدار كرده و آن را براي ادراك امور شريفه مهيّا مي سازد. به هيمن جهت است كه بسياري از مشايخ در راه سلوك مريدهاي خود را در آغاز به اين نوع عشق توصيه كرده و آنان را به داشتن اين صفت ترغيب مي نمايند .

هميشه عاشق خوب رويان و معطل آنان شدن هم صحيح نيست

20-10- بايد توجه داشت كه صدرالمتألّهين عشق نفساني را در انسان از جمله فضائل به شمار آورده ولي در عين حال ، اين فضيلت را به طور مطلق در همه ي اوقات و در همه ي حالات و براي همه ي اشخاص ممدوح و نيكو ندانسته است . وي بر اين عقيده است كه اين نوع محبّت در اواسط سلوك عرفاني ، براي بيرون كشيدن انسان از درياي شهوتهاي حيواني مفيد و مؤثر مي باشد ولي پس از استكمال نفس به علوم الهي و اتّصال به عالم قدس اشتغال به اين گونه اموردون شأن انسان بوده و شايسته ي مقام رفيع وي نمي باشد. شيخ مصلح الدين سعدي شيرازي نيز در يك بيت چنين مي گويد :

كه گفت بر رخ زيبا نظر خطا باشد؟ خطا بود كه نبينند روي زيبا را

عشق ؛ موضوع مجادله مشائيان و اشراقيان !

20-11- شيخ الّرئيس ابوعلي سينا فصل پنجم از رساله ي عشق را به گرايش به جمال خوب رويان و نظر بازي اختصاص داده و با ذكر چهار مقدمه ي بالنسبه طولاني به اثبات مقصود پرداخته است . نقل بخشي از عين عبارت ابن سينا در اينجا بي مناسبت نمي باشد .

« الفصل الخامس في عشق الظرفا و الفتيان الاوجه الحسان »

« يجب ان تقّدم امام غرضنا في هذا الفضل مقّدمات اربع : احدها ان كّل واحد من القوي النفسانية مهما انضّم اليها قّوه اعلي منها في الشرف احتازت بانضمامها و سريان البهاءة اليها زيادة صقولة و زينة حتّي تصير بذلك افاعيلها البارزة عنها زائدة علي مايكون لها بانفرادها اما بالعددو اما بحسن الاتقان ... (4 ) »

بنابراين ميان صدرالمتألّهين و شيخ الّرئيس ابوعلي سينا در مورد اين مسئله نيز مانند برخي از مسائل ديگر اختلاف نظر و تفاوت سليقه ديده مي شود. مع الصف سهرودي نيز در مورد نظر بازي مانند بسياري از مسائل ديگر موضع خاص خود را داشته و طريقه ي وي به طور كلّي از راهي كه ابن سينا پيموده است جدا مي باشد. اين فيلسوف اشراقي بر اين عقيده است كه لّذتهاي اين جهان از لذتهاي عقلي و نوري ناشي مي گردد. وي مي گويد انسان كسي را نمي خواهد و جمالي را نمي طلبد مگر اينكه در آن شائبه اي از نورانيّت و اثري از روحانيت وجود داشته باشد. عبارت اين فيلسوف در اين باب چنين است :

«... و كل لذة برزخية انّما حصلت بأمر نوري رش علي البرز خ حتّي ان لذة الوقاع ايضاً رشحٌ عن اللّذات الحقة (5 ) ...»

صوفيان و انحراف برداشت از نظريه عشق اشراقي

20-12- چنين به نظر مي رسد كه اين نگرش اشراقي به همراه پاره اي سنت گريزيهاي نابخردانه صوفيان ، زمينه ساز رفتارهايي ميان ايشان گرديده كه در ادبيات فارسي تحت عنوان «نظرورزي » و «شاهدبازي » از آن ياد شده و مراد از آن هم گرايش به همجنس و افعال قبيحه در ميان صوفيان بوده است .

افشاگري تلخ ابن جوزي

20-13- يكي از اسناد مهم باب فوق ، مطالبي است كه ابوالفرج ابن جوزي (متوفي 597) از وعاظ معروف قرن ششم در كتاب تلبيس ابليس آورده است . او در اين كتاب ، مفاسدي را كه گريبانگير عالمان و حاكمان و شاهان و زاهدان و صوفيان و امثال ايشان است و برشمرده است و از جمله مفاسد صوفيان به شاهدبازي (گرايش مذكران به مذكر ) ايشان مي رسد. اين بخش از نوشته ي او را به ترجمه ي آقاي عليرضا ذكاوتي قراگزلو نقل مي كنيم :

« تلبيس ابليس بر صوفيان در مصاحبت با نوجوانان :

بدان كه بيشتر صوفيان برخويش ، طريق نظر بر زنان بيگانه را بسته اند. و از نكاح به عبادت پرداخته اند و مصاحبت نوجوانان با ايشان از راه ارادت و آموختن پارسايي اتفاق افتاده . و ابليس صوفيان را به تدريج به نوجوانان مايل ساخته است . و آن هفت صورت دارد. (6 )

1- برخي از صوفيان اصلاً به زنان ميل نداشتند و تن به ازدواج نمي دادند .

2- برخي معتقد به حلول خدا در غلامان زيبا بودند و برخي از زنان زيبا را تجلي گاه زيبايي خداوند مي دانستند .

3- برخي از صوفيان معتدل بودند و به نگاه به زيبارويان بسنده مي كردند و مي گفتند نظرورزي ما براي عبرت گرفتن است و از روي شهوت نيست .

4- صوفيي به نام مهرجان مجوسي (كه مسلمان شده بود) مانند سقراط با امردي در يك بستر مي خفت امّا مرتكب منكر نمي شد .

5- صوفيي براي آنكه عشق امرديد او را به منكر نكشاند خود را در رودخانه غرق كرد .

6- صوفي كه او را از معشوقش جدا كرده بودند با كارد معشوق را كشت !

7- ابن جوزي اعتراف مي كند كه بسياري از صوفيان كه با شاهد بودند مرتكب فعل زشتي نمي شدند امّا «همين كلنجار رفتن بيهوده شان با نفس ، آنان را از ياد خدا به غير خدا مشغول داشته است ».

بيشترين تكيه ابن جوزي بر نظربازي صوفيان است و مي گويد ابن طاهر مقدسي كتابي در جواز نظر به امردان تأليف كرده بود و خود او نيز كتاب مستقلي موسوم به ذمّالهوي درباره ي نظربازي نوشته بود .

شاهد بازي اشا عره !

20-14- چنين به نظر مي رسد كه كه اين عادت ناپسند كه با ظاهر اشراقي و روحاني آراسته مي شده ، در ميان اشاعره و نيز به لحاظ نظري مقبول بوده است . اشاعره كه به رؤيت معتقد بودند مي گفتند مشاهده ي حق است يا تمريني است براي روزي كه به مشاهده ي جمال حق خواهند رسيد و لذا اتفاق مي افتاد كه در كوچه و خيابان گريبان زيبارويي را بگيرند و از او تقاضا كنند كه بگذارند به او نگاه كنند! امية بن صامت صوفي چون به امرد زيبارويي مي نگريست اين آيه را مي خواند: و هو معكم اينما كنتم (و خدا با شماست هر كجا كه باشيد ).

به روايت تاريخ ، از نظر شاهدبازي و هم جنس گرايي ، صوفيان دو دسته بودند. قليلي از آنان ابن عربي و شهاب الدين سهروردي و شمس تبريزي و مولانا همجنس بازي را نمي پسنديدند اما دسته ي ديگر كه اكثريت با آنان بود شاهدباز بودند. اين دسته ي اخير براي توجيه كار خود از آموزه هاي عرفاني و اشراقي ، سوء استفاده مي كردند. در عرفان مي گويند اللّ'هُ جميلٌ و يُحبُّ الجمال يعني خداوند زيباست و زيبايي را دوست دارد. پس دوست داشتن زيبارويان تشبّه به اخلاق الله است . صوفيان مي گويند: «مقيّد به مطلق پيوسته است و از اين رو زيبايهاي جزئي هم نمودي از آن زيبايي كل است ». مولانا مي گويد :

خوب رويان آينه خوبي او عشق ايشان عكس مطلوبي او

زيباييِ شاهدان ، مقيد و زيباييِ حق ، مطلق است . تعبير افلاطوني آن اين است كه اين زيباييهاي زميني يك الگوي آسماني دارند. مولانا به سوء استفاده برخي از صوفيان از اين آموزه اشاره كرده و مي گويد :

استاد فروزانفر در شرح آن مي نويسد: «مقيّد از جهت اينكه مرتبه اي از مراتب ظهور مطلق است به دو پيوسته و متّصل است . از اين لطيفه ممكن است بعضي گمراه شوند و عشق به جزو را عشق به كل پندارند، چنان كه طايفه اي از صوفيه جمال پرستي را به همين دليل برگزيده و يكي از اصول طريقت فرض كرده اند. مولانا نخست از طريق حسّ و عادت جواب مي گويد و بر سبيل معارضه اين انديشه را رد مي كند بدين گونه كه براين فرض ، خار نيز با گل پيوسته است و هر دو از يك درخت مي رويند ولي هيچ كس اين دو را يكسان نمي پندارد و به جاي گل خار نمي خورد و نمي بويد... اين بيان ممكن است به طريق اشارت ، انتقادي باشد ار روش جمال پرستي و پيروان اوحدالدين كرماني و علي حريري ] متوفي 645 [ » (7 )

تئوريزه كردن شاهدبازي توسط صوفيان !

20-15- اصل معروف عرفاني ديگر اين است كه المجازُ قَنْطرةُ الحقيقةِ يعني عشق مجازي پلي است براي وصول به عشق حقيقي . بدين ترتيب صورت پرستي مي تواند تمريني باشد براي عشق ورزيدن به الله . مولانا در اين معني مي فرمايد :

عاشقي گر زين سر و گر زان سر است عاقبت ما را بدان سر رهبر است

استاد فروزانفر در توضيح اين بيت مي نويسد : « بعضي از صوفيان نيز پرستش جمال و زيبايي را موجب تلطيف احساس و ظرافت روح و سرانجام سبب تهذيب اخلاق و زيبايي و كمال انسانيت مي شمرده اند و گاهي آن را ظهور حق و يا حلول وي به نعت جمال در صور جمليه مي دانسته اند و سر دسته ي اين گروه ابوحُلْمان دمشقي است كه اصلاً از مردم فارس و ايراني نژاد بوده و پيروانش را حُلْمانيه مي خوانده اند و چون عقيده ي خود را در دمشق اظهار كرده است به دمشقي شهرت گرفته است . اين حُلْمانيان مردمي با ذوق و خوش مشرب بوده اند و به پيروي از پير خود هر جا زيبارويي را مي ديده اند بي روپوش و ملاحظه و به آشكارا پيش وي به خاك مي افتاده اند و سجده مي كرده اند اگر چه علي بن عثمان هجويري ] صاحب كشف المحجوب [ ابوحلمان را از اين عقيده مبرا مي داند. ظاهراً ابوحلمان در قرن سوّم مي زيسته و همان كس است كه ابونصر سرّاج از وي به نام ابو حُلْمان صوفي ياد مي كند. پيروان او تا اوايل قرن پنجم وجود داشته اند و عبدالقادر بغدادي ( متوفي 429) يكي از آنها را ديده و با وي محاجّه كرده است ... و گمان مي رود كه لفظ «شاهد» و «حجّت » به معني زيبا روي در مصطلحات صوفيان از اين عقيده سرچشمه گرفته است به مناسبت آنكه زيبارويان گواه يا دليل جمال حق تعالي فرض شده اند. احمد غزالي (متوفي 420) و عين القضاء ميانجي از اعاظم صوفيه ( مقتول 525) و اوحدالدين حامدبن ابي الفخر كرماني (متوفي 645) و فخرالدين عراقي (متوفي 688) هم بر اين عقيده بودند و داستانهاي شاهد بازي و جمال پرستي ايشان در كتب رجال و حكايات صوفيه مذكور است . اين رباعي از اوحدالدّين كرماني عقيده ي ابوحُلْمان را به خوبي يادآوري مي كند .

ولي شمس الدين تبريزي و مولانا صورت پرستي را بدين گونه كه در طريقه ي حُلْمانيان است نمي پسنديده اند و عشق به كمال و مرد كامل را كه عين عشق به خداست اصل و پايه ي خود قرار داده اند.» (8 )

حلول حق در صورت زيبا !

20-16- در توضيح مطالب استاد فروزانفر اضافه شود كه برخي از صوفيان معتقد به حلول حق در صورتهاي زيبا بودند و ظاهراً به همين سبب بود كه به خوب رويان شاهد و حجّت مي گفتند. گويا ابوحُلْمان دمشقي صوفي قرن سوم كه در اصل ايراني و از اهالي فارس بود اين نظر را داشت ؛ اگر چه هجويري اين عقيده را رد مي كند. (هجويري در كشف المحجوب (ص 324) از ابوحُلْمان دمشقي ذيل حلوليه ياد كرده است ).

صوفيان پاك ، مخالفان شاهدبازي (همجنس گرايي ) بودند

20-17- چنان كه اشاره شد صوفياني هم بوده اند كه شاهد بازي را نمي پسنديده اند. مولانا در دفتر دوّم مثنوي ابياتي دارد در اين معني كه زيبايي در بشر عاريتي است و لذا چون معشوق پير مي شود و زيبايي خود را از دست مي دهد، محبت عاشقان هم فروكش مي كند، لذا بايد عاشق سرچشمه زيبايي ( خدا) بود :

استاد فروازانفر در ضمن توضيح اين ابيات مي نويسد: «گمان مي رود كه اين ابيات انتقاد است از كساني كه شاهدبازي پيش گرفته و مي گفته اند كه ما در پرستش صورت نظر بر صانع داريم مه بر مصنوع و پيوسته با زيبارويان معاشرت داشته و آن را سبب كمال نفس مي دانسته اند. و اين عقيده از قرن سوم در ميانه ي صوفيان پديد آمده و تا روزگار مولوي عده اي بدان معتقد بوده اند (از قبيل احمد غزالي و اوحدالدين كرماني و فخرالدين عراقي ). و بزرگان صوفيه اين فكر را زاده ي تنگي نظر و كدورت مشرب شمرده اند و اين گروه را كه بي پرواز و آشكار بر اين روش سير مي كرده اند به دليل عقل و نقل و شواهد طريقت رد نموده اند از آن جمله : شيخ الاسلام احمد جام در كتاب انيس التابئين و سعدي در باب هفتم از بوستان شمس الدين تبريزي و مولانا جلال الدين هم از اين انديشه فاسد دوري جسته اوحدالدين كرماني را نكوهش فرموده اند» (9 )

1. به روايت دكتر غلامحسين ابراهيمي ديناني .

2. « شرح حكمة الاشراق » چاپ سنگي ص 55 .

3. صدرالمتألهين در اين مورد بين اقوام و ملل تفاوت قائل گشته و نام برخي از اقوام را در كتاب «اسفار » ذكر كرده است ، ما در اينجا از ذكر نام اين اقوام خودداري مي نمائيم .

4. « رسائل ابن سينا» انتشارات بيدار رساله ي عشق ص 386 .

5. شرح «حكمة الاشراق » چاپ سنگي ص 525 .

6. تلبيس ابليس ، ابوالفرج ابن جوزي ، ترجمه ي عليرضا ذكاوتي قراگزلو، مركز نشر دانشگاهي ، 1361، ص 200-192 .

7. شرح مثنوي شريف ، جز و سوم از دفتر اول ، ص 1170 .

8. شرح مثنوي شريف ، ج 1، ص 31 .

9. خلاصه ي مثنوي ، ص 263 .