قانون كلي تعبد - مباحثات کلامی استاد جعفری و برتراند راسل نسخه متنی

قانون كلي تعبد

از آن‏جا كه برخي، تعبدي بودن احكام ديني را دليل بر نادرستي مذهب پنداشته‏اند،لازم است قانون كلي تعبد را توضيح دهيم:

حكم تعبدي، در نظر برخي از افراد، حكمي است كه انسان به هيچ وجه نمي‏تواند علت آن را بفهمد. و اين همان است كه در اخلاق تابو8 مطرح است؛ يعني احكام و دستوراتي كه به كلي عاري از دليل است. اين تصور درباره حكم تعبدي، بي‏اساس است.

حكم تعبدي در اصطلاح مذاهب حقه، مخصوصا در اصطلاح فقهاي اسلام، اين است كه انسان كاري را به انگيزه توجه به خداوند و با استناد به امر او، انجام دهد. در حالي كه اخلاق تابو هيچ‏گونه استنادي به خداوند ندارد. گرچه براي اغلب وظايف تعبدي، برحسب ظاهر، علتي به نظر نمي‏رسد، ولي منطقي نيست كه هر حادثه و حكمي را كه نفهميديم، بدون تأمل آن را بيهوده و بي‏معنا قلمداد كنيم؛ وگرنه بايد اغلب حقوق و قوانين اجتماعي را بي‏اساس بينگاريم؛ چراكه فلسفه و علل آنها كاملاً شناخته نيستند. چون كه كلود دوپاكيه در مقدمه كتاب تئوري كلي و فلسفه حقوق گفته است:

بايد تصديق كرد كه ايده‏هاي كلي در سرزمين حقوق مبهم‏اند، حدود و ثغور مفاهيم ذهني اصلي، غير قطعي و مورد ايرادند، مصطلحات عرفي درهم و برهم مي‏باشد. بدون شك، همين امر است كه توده حقوق‏دانان را از اين بررسي دور مي‏كند.

اصولاً با توجه به رابطه شديدي كه مباني حقوق با فلسفه نظري، جامعه‏شناسي، روان‏شناسي، و روش‏شناسي اقوام (دموگرافي)9 دارد، بايد گفت درك فلسفه حقوق براي عموم افراد ممكن نيست. و از اين جهت باور و عمل آنان در اين‏باره، جنبه تعبدي و يا شبيه به اخلاق تابو دارد.

در هر حال، امور تعبدي در دين اسلام و ديگر مذاهب حقه پيش از اسلام، يك علت و هدف اصلي دارد كه عبارت است از خضوع و تسليم و توجه به مقام شامخ خداوندي. به عبارت ساده‏تر، مقصود اصلي از امور تعبدي، اظهار بندگي به درگاه معبود است؛ اگر چه خودِ كيفياتِ ويژه آنها قابل شناخت منطق عادي نبوده باشد. دراين‏باره در منابع اسلامي مطالب فراوان و مهمي وجود دارد كه برخي را يادآور مي‏شويم:

1. فلسفه روزه‏داري از نظر قرآن به دست آوردن روحيه تقوا و پرهيزگاري است. (بقره/ 183).

2. فلسفه قرباني كردن در حج، تمرين صفت تقوا و پروا از مخالفت با خداست. (حج/ 37).

3. امام علي(ع) فلسفه حج و آداب و فرايض آن را پيراستن نفس از صفت ناپسند تكبر و آراستن دل به زيور فروتني دانسته است.10

4. امام رضا(ع) درباره فلسفه احكام تعبدي در شرايع الهي فرموده است: هدف اين است كه مردم ياد خدا را فراموش نكنند، و ادب توجه به مقام او را ترك ننمايند، و از امر و نهي او، به اين جهت كه صلاح و پايداري مردم در آنهاست، سرباز نزنند، اگر آنان بدون تعبد به حال خود واگذار شوند، دل‏هاي آنان به خشونت و قساوت مي‏گرايد.11