شهيد سيدمحمد صدر و موسوعة‏الامام‏المهدى

نسبت آية‏الله شهيد سيد محمد صدر، قدس‏سره، با سلسله‏اى كه از نظر صحت، وضوح و تواتر كم‏نظير است‏به امام هفتم امام موسى كاظم، عليه‏السلام، مى‏رسد. داستان ولادت آن بزرگوار خود جلوه‏اى است از لطف و فضل بى‏كران الهى. مادر گرامى ايشان از داشتن فرزند نااميد بود به همين دليل در اثناى سفر حج‏به پيامبر اكرم متوسل شد و نذر كرد كه اگر صاحب پسرى شود او را محمد بنامد. بدين ترتيب پس از مدت زمانى كوتاه اين حاجت‏برآورده گشت و آية‏الله سيد محمد صدر در سالروز ولادت پيامبر عظيم‏الشان اسلام‏17 ربيع‏الاول سال 1362 ق. پاى به عرصه وجود گذارد.

ايشان تحت‏سرپرستى جد مادرى خود آية‏الله العظمى شيخ محمدرضا آل ياسين، قدس‏سره، كه از مراجع مشهور بودند و مدتى پس از وفات سيد ابوالحسن اصفهانى، قدس‏سره، به عنوان بزرگترين مرجع شناخته شده بودند، همچنين پدر بزرگوارشان حاج سيد محمدصادق صدر، قدس‏سره، پرورش يافتند و بدين ترتيب از همان ابتداى كودكى در خانه علم و فضل طعم شيرين علم را چشيدند كه انعكاس اين آموخته‏ها را مى‏شد در خلق رفيع، بزرگوارى و گشاده‏رويى و سعه صدر ايشان مشاهده نمود.

سيد محمد صدر، قدس‏سره، دروس حوزوى را در سنين كودكى و در سال‏1373 ق. آغاز كرد. دروس ابتدايى را نزد پدر بزرگوارش و سپس سيد طالب رفاعى و شيخ حسن طرد عاملى فرا گرفت و بقيه مقدمات را نزد سيد محمدتقى حكيم صاحب كتاب «اصول العامة للفقه المقارن‏» و شيخ محمدتقى ايروانى آموزش ديد. در سال‏1379 ق. شروع به فراگيرى كليات فقه كرد، فلسفه الهيه را نزد شيخ محمدرضا مظفر و اصول و فقه مقارن را نزد سيد محمدتقى حكيم و فقه را نزد شيخ محمدتقى ايروانى فرا گرفت. سيد محمد صدر در اين دوره همچنين از محضر شيخ مهدى مظفر در زمينه كليات فقه، سيد عبدالوهاب كربلائى در زمينه زبان انگليسى، دكتر حاتم كعبى در علم نفس و دكتر فاضل حسين در تاريخ بهره برد. و در زمينه زبان انگليسى و تاريخ از جمله موفقترين دانشجويان به شمار مى‏رفت.

با پايان يافتن كليات، سيد محمد صدر در سال‏1383 ق. وارد مرحله بالاتر شده به فراگيرى كفايه و مكاسب پرداخت. ايشان كتاب كفايه، نوشته آخوند خراسانى، را نزد سيد محمدباقر صدر، بخشى از كتاب مكاسب نوشته شيخ مرتضى انصارى را نزد سيد محمدتقى حكيم و بقيه آن را نزد شيخ صدر باكوبى يكى از مبرزين فضلاى حوزه كه به ورع و راستى مشهور بود تلمذ نمودند.

پس از فراگيرى كفايه و مكاسب به مرحله فراگيرى دروس خارج رسيد و همزمان از جلسات درس خارج اصول شهيد محمدباقر صدر و آية‏الله خوئى استفاده نمود. در مجموع استادان ايشان در دروس خارج فقه و اصول عبارتند از: سيد محمدباقر صدر و آية‏الله خوئى در دوره كامل اصول و كتاب طهارت، امام خمينى، قدس‏سره، در كتاب مكاسب و سيد محسن حكيم در كتاب مضاربه.

از جمله مهمترين مشايخى كه به شهيد صدر، قدس‏سره، اجازه روايت داده‏اند مى‏توان به آية‏الله ملا محسن طهرانى مشهور به آغا بزرگ طهرانى صاحب كتاب «الذريعة الى تصانيف الشيعة‏»، پدرش سيد محمدصادق صدر، دايى ايشان شيخ مرتضى آل ياسين و پسر عمويش آية‏الله سيد آغا حسين خادم‏الشريعه، سيد عبدالرزاق مقرم صاحب كتاب «مقتل الحسين، عليه‏السلام‏»، آية‏الله سيد حسين خراسانى و آية‏الله سيد عبدالعلى سبزوارى و نيز دكتر حسين‏على محفوظ اشاره كرد.

همچنين شهيد سيد محمد صدر، قدس‏سره، در سال‏1369 ق. و در سن 34 سالگى مفتخر به كسب اجازه اجتهاد از محضر استاد بزرگوارشان سيد محمد باقر صدر، قدس‏سره، گشت.

شهيد صدر، قدس‏سره، علاوه بر فراگيرى دروس و استفاده از محضر استادان خود به ارايه درس و آموزش طلاب نيز مى‏پرداختند كه در اين زمينه از جمله جلسات درس ايشان كه تا آخر عمر شريفشان ادامه داشت‏به مواردى اشاره مى‏كنيم:

بحث اصولى بر متن كفايه الاصول، نوشته آخوند خراسانى، قدس‏سره، بحث فقهى استدلالى بر متن شرايع‏الاسلام محقق حلى، قدس‏سره، و نيز جلسات تفسير قرآن كريم.

ويژگى جلسات تفسير شهيد صدر، قدس‏سره، كه ايشان را از ساير استادان متمايز مى‏ساخت اين بود كه ايشان تفسير قرآن كريم را از انتها يعنى از سوره مباركه ناس شروع مى‏كرد.

با توجه به اينكه اغلب استادان قرآن را از ابتدا تفسير مى‏كنند در نتيجه سوره‏هاى ابتدايى قرآن به طور مفصل و مشروح بيان مى‏شوند و هر چه به سوره‏هاى انتهايى نزديك مى‏شويم تفسير اشاره‏وار با ارجاع به مطالب قبلى بيان مى‏شود. لذا شيوه استاد باعث مى‏شد كه سوره‏هاى انتهايى با تفصيل بيشتر بيان شوند و در مجموع از مباحث استادان مختلف دوره كاملى از تفسير قرآن كريم به دست آيد.

عوامل متعدد در رشد و شكوفايى بعد علمى شهيد صدر، قدس‏سره، مؤثر بودند كه از جمله مهمترين آنها مى‏توان به عوامل زير اشاره نمود:

1- آگاهى ايشان از آراء و نظرات چهارگانه چهار تن از مشهورترين مجتهدان; يعنى شهيد سيد محمدباقر صدر، قدس‏سره، آية‏الله العظمى خوئى، قدس‏سره، سيد محسن حكيم و امام خمينى ، قدس‏سره.

2- ويژگى سيد محمدباقر صدر، قدس‏سره، در بيان مسائل و آراى جديد در زمينه اصول كه اين ويژگى در خصيت‏شهيد محمد صدر، قدس‏سره، نيز تاثير قابل توجهى گذاشته بود.

3- اعلميت ايشان علاوه بر آنكه از دو مورد فوق قابل دريافت است، خصوصا در درس اصول خارج مورد اذعان طلابى بوده و هست كه در بحث ايشان و بحث‏ساير استادان شركت داشته‏اند.

لازم به تذكر است كه شهيد سيد محمد صدر، قدس‏سره، علاوه بر طى مدارج علمى و استفاده از محضر علماى و فضلاى حوزه در زمينه معرفت الهى و علوم اخلاقى نيز با بهره‏گيرى از محضر يكى از كسبه نجف اشرف مراحل سير و سلوك معنوى را طى نمود.

از ويژگيهاى شهيد سيد محمد صدر، مى‏توان به خوش‏خلقى و تواضع ايشان اشاره نمود. همچنين ايشان در پاسخگويى به سؤالات فقهى، علمى و فكرى از سرعت عمل قابل توجهى برخوردار بود.

آنچه در برخورد با استاد بسيار جلب توجه مى‏كرد، حالت مراقبت و سلوك عرفانى ايشان بود. شهيد صدر، دائما مراقب بود كه در فعل و قول از خط الهى منحرف نشده، جانب اخلاص را رعايت كند و خود را از هر گونه ريا و تكبر دور نگهدارند و به همين دليل بود كه هرگز اجازه نمى‏داد كسى دست ايشان را ببوسد و يا موقع ورود ايشان به احترامشان صلوات بفرستد. شهيد صدر، قدس‏سره، آنچنان در زمينه رعايت تقوى در همه اعمال و رفتار خود سعى مى‏نمود كه حتى مؤذنى را كه در قرائت اذان اشتباه مى‏كرد از اذان گفتن منع نكرده و فرمود: «نمى‏خواهم او را منع كنم، چه بسا ميان او و خداوند ارتباط و اتصالى باشد كه با اين كار آن ارتباط از بين برود».

ايشان در پاسخگويى به سؤالات نيز هميشه احتياط مى‏كرد تا مبادا سخنى به دور از تقوى از ايشان صادر گردد.

در رابطه با علاقه و پشتكار ايشان در عبادت و سحرخيزى، يكى از نزديكان شهيد سيد محمدباقر صدر، قدس‏سره، نقل كرده است كه روزى حاج سيد محمدصادق صدر، قدس‏سره، نزد شهيد سيد محمدباقر صدر رفته، از فرزند خود يعنى سيد محمد صدر، قدس‏سره، نزد ايشان شكايت كرد. شكايت پدر نه از جهات قصور يا تقصير فرزند بلكه به دليل كثرت عبادت و شب‏زنده‏دارى و گريه‏هاى شبانه او بود تا آنجا كه سلامتى او را در خطر انداخته بود بدين ترتبب شهيد سيد محمد صدر، قدس‏سره، از ايشان خواستند تا در عبادت و شب‏زنده‏دارى جانب اعتدال را نگهدارد و از آنجا كه اطاعت از استاد لازم بود سيد محمد صدر، نيز خواسته استاد را اجابت كرد.

آن عالم بزرگوار در آخرين روزهاى عمر شريف خود براى مقابله با رژيم بعث عراق، كفن پوشيد و پس از وداع با نزديكان و بستگان به قصد اقامه نماز جمعه به سمت مسجد كوفه كه درهاى آن توسط رژيم بعث‏بسته شده بود به راه افتاد، ايشان آن روز موفق شد با گشودن درهاى مسجد نماز جمعه را با حضور جمع زيادى از مردم اقامه كند، اما حكومت عراق كه از اين حركت ايشان سخت پريشان شده بود در 30 بهمن‏1377 خودرو حامل ايشان و دو فرزندش را مورد حمله قرار داد و آن بزرگوار و فرزندانش را به شهادت رساند. روحش شاد و راهش مستدام باد.

از اين شهيد گرانقدر آثار متعدد و ارزنده‏اى به جا مانده كه برخى از آنها چاپ شده و برخى به صورت دست‏نويس باقى است. يكى از ارزنده‏ترين آثار ايشان كتاب «موسوعة الامام المهدى، عليه‏السلام‏»، است كه از اين مجموعه تاكنون چهار جلد منتشر شده است:

1- تاريخ الغيبة الصغرى

2- تاريخ الغيبة الكبرى

3- تاريخ ما بعد الظهور

4- اليوم الموعود بين الفكر المادى و الدينى

و جلد پنجم اين مجموعه به صورت دست‏نويس است و اين امكان وجود دارد كه مجموعه مذكور تا 12 جلد برسد.

شهيد سيد محمد صدر، قدس‏سره، خود در يكى از جلسات درس در مورد اين مجموعه فرمود: اين مجموعه براى هر سؤالى كه درباره مساله مهدويت‏به ذهن خطور مى‏كند; گشوده است تا سؤال مورد نظر را بر آن بيفزايم.

اين مجموعه از آثار كه مشتمل است‏بر آرا و نظرات پيرامون سؤالات متنوع حول مساله مهدويت و نيز نقد و بحث‏برخى از آرا، مجموعه‏اى است نسبتا كامل و جامع كه مى‏تواند مسلمين خصوصا شيعيان را در اين زمينه مستغنى كند. نكته جالب توجه درباره اين مجموعه آن است كه سيد محمد صدر در سن‏29 سالگى اين مجموعه را تاليف كرده‏اند.

با اين مقدمه به شرح اجمالى مطالب مطرح شده در مجموعه ياد شده مى‏پردازيم:

1- تاريخ الغيبة الصغرى

نخستين جلد از «موسوعة الامام المهدى‏» به بررسى تاريخ غيبت صغرى اختصاص دارد. مؤلف كتاب، در اين جلد با روشى جديد به تحليل تاريخ زندگانى حضرت هادى، حضرت عسكرى و حضرت مهدى، عليهم‏السلام، پرداخته است.

كتاب «تاريخ الغيبة الصغرى‏»، با مقدمه‏اى مبسوط از شهيد سيد محمدباقر صدر، استاد شهيد سيد محمد صدر، با عنوان «بحث‏حول المهدى‏» شروع مى‏شود، كه اين مقدمه بعدها به صورت مستقل به چاپ رسيده است.

شهيد سيد محمدباقر صدر در پايان اين مقدمه مى‏گويد:

پس من به همين مقدار اكتفا مى‏كنم و توضيح و تشريح مسائل را به اين كتاب وامى‏گذارم. براستى كه اين كتاب، مجموعه‏ايست گرانقدر درباره امام مهدى، عليه‏السلام، كه به وسيله يكى از فرزندان شاگردان عزيز ما يعنى علامه بحاثه سيد محمد صدر، نوشته شده و تا كنون نظير اين نوشته در ميان كتب و تصانيف شيعه از جهت جامعيت مطالب وجود نداشته است...

پس از مقدمه شهيد سيد محمدباقر صدر شاهد مقدمه‏اى از مؤلف هستيم كه در آن به نقاط ضعف تاريخنگارى اسلامى به طور عام و تاريخنگارى شيعى به طور خاص اشاره شده است. مؤلف اساسى‏ترين نقاط ضعف تاريخنگارى شيعى را چنين بيان مى‏كند:

1- تاكيد بر جنبه اعتقادى موضوع امامت و اثبات امامت ائمه و بى‏توجهى به تلاشها و فعاليتهايى كه ائمه، عليهم‏السلام، در عرصه اجتماع داشته‏اند. و همچنين نپرداختن به رويدادها، انقلابها و حوادث اجتماعى كه در عصر ائمه به وقوع پيوسته است;

2- پراكندگى، و نبود دسته‏بنديهاى مناسب در بيان رويدادها و وقايع تاريخى;

3- مشخص نبودن زمان و مكان بسيارى از وقايع تاريخى و عدم ذكر رويدادهاى همزمان با يك حادثه تاريخى خاص;

4- رعايت نكردن حجم مورد نياز هر مطلب تاريخى و در نتيجه زياده‏گويى در جايى كه بايد اختصار گذشت و گزيده‏گويى در جايى كه نياز به تفصيل است.

مطالب كتاب در دو بخش اصلى سامان يافته است; بخش اول تاريخ زندگانى امام هادى و امام حسن عسكرى، عليهماالسلام، كه در آن در ضمن چهار فصل موضوعات زير بررسى شده است:

1- عصر امامت امام هادى و امام حسن عسكرى، عليهماالسلام (ويژگيهاى اين عصر و نهضتهايى كه در آن واقع شده است) ;

2- تاريخ امام على بن محمد هادى، عليه‏السلام;

3- تاريخ امام حسن بن على عسكرى، عليه‏السلام;

4- تاريخ امام مهدى، عليه‏السلام، در زمان زندگى پدرشان;

بخش دوم كتاب به بررسى تاريخ غيبت صغرى اختصاص دارد. اصلى‏ترين عناوين كه در اين قسمت مورد بررسى قرار گرفته‏اند عبارت‏اند از:

1- تاريخ عمومى دوران غيبت صغرى;

2- خط مشى‏هاى عمومى [حضرت مهدى] در اين دوران;

3- سفيران چهارگانه، زندگانى و فعاليتهاى آنها;

4- سفيران دروغين امام مهدى;

5- امام مهدى، زندگى و فعاليتهاى ايشان;

شايان ذكر است‏بخش اول كتاب «تاريخ الغيبة الصغرى‏» توسط آقاى محمد امامى شيرازى ترجمه شده و با نام «پژوهشى در زندگى امام مهدى و نگرش به تاريخ غيبت صغرى‏» شده است.

2- تاريخ الغيبة الكبرى

اين كتاب پس از بحثى مقدماتى در زمينه تقسيم غيبت در ضمن سه بخش موضوعات زير را مورد بررسى قرار داده است:

بخش اول:

تاريخ شخص امام مهدى، عليه‏السلام‏اين بخش مشتمل بر فصول زير است:

از جمله مهمترين مشايخى كه به شهيد صدر، قدس‏سره، اجازه روايت داده‏اند مى‏توان به آية‏الله ملا محسن طهرانى مشهور به آغا بزرگ طهرانى صاحب كتاب «الذريعة الى تصانيف الشيعة‏»، اشاره كرد.

از ويژگيهاى شهيد سيد محمد صدر، مى‏توان به خوش‏خلقى و تواضع ايشان اشاره نمود. همچنين ايشان در پاسخگويى به سؤالات فقهى، علمى و فكرى از سرعت عمل قابل توجهى برخوردار بود.

شهيد صدر، دائما مراقب بود كه در فعل و قول از خط الهى منحرف نشده، جانب اخلاص را رعايت كند و خود را از هر گونه ريا و تكبر دور نگهدارند و به همين دليل بود كه هرگز اجازه نمى‏داد كسى دست ايشان را ببوسد.

1- راز اساسى غيبت امام مهدى، عليه‏السلام;

2- تكليف اسلامى امام مهدى، عليه‏السلام، در زمان غيبت;

3- زندگى شخصى امام مهدى، عليه‏السلام;

4- ملاقات با امام مهدى، عليه‏السلام، در دوران غيبت كبرى;

5- نامه امام مهدى، عليه‏السلام، براى شيخ مفيد.

بخش دوم:

تاريخ انسانى در عصر غيبت كبرى

اين بخش مشتمل بر فصول زير است:

1- بررسى اخبارى كه در زمينه پيشگويى آينده وارد شده‏اند;

2- پيشگويى‏هايى كه در اخبار آمده است.

3- تكليف اسلامى در زمان غيبت كبرى

الف) عزلت‏يا جهاد

ب) تقيه

ج) انتظار

بخش سوم:

شرايط و نشانه‏هاى ظهور
اين بخش مشتمل بر فصول زير است:

1- شرايط ظهور

مؤلف در اين فصل، ضمن بيان تفاوت ميان شرايط و نشانه‏هاى ظهور، اين موضوعات را مورد بررسى قرار داده است: شرايط لازم براى تحقق ظهور و حكومت عدل جهانى، ارتباط شرايط ظهور با طرح و برنامه الهى و طرح و برنامه خاص خداوندى براى تعيين و به وجود آوردن شخصى كه بتواند جهان راء رهبرى كند.

2- نشانه‏هاى ظهور

مؤلف در اين فصل ابتدا، روش كلى خود را در برخورد با روايات مربوط به تعداد نشانه‏هاى ظهور بيان مى‏كند، سپس به بيان مفهوم نشانه و انواع تقسيم‏بنديها در اين زمينه مى‏پردازد. در ادامه برخى اشكالات و ابهاماتى را كه در زمينه نشانه‏هاى ظهور مطرح شده‏اند، بيان مى‏كند و به آنها پاسخ مى‏دهد. سپس نشانه‏هاى ظهور را اعم از حتمى و غير حتمى با عنايت‏به تقسيم‏بندى آنها از نقطه‏نظرهاى مختلف بيان مى‏كند.

3- تاريخ مابعدالظهور

اين كتاب ابتدا در مقدمه خود درباره اهميت‏شناختن تاريخ بعد از ظهور، طرق استدلالى به كار گرفته شده در كتاب براى تميز دادن مطالب صحيح و ناصحيح از يكديگر، مشكلات موجود در بحث كردن از تاريخ بعد از ظهور، راه حل مشكلات مذكور و نيز بيان سرفصل مطالب مطرح شده در ادامه كتاب، مطالبى را بيان كرده است. در ادامه تاريخ بعد از ظهور سه بخش بيان گرديده است:

بخش اول: مقدمات ظهور

اين بخش خود در دو باب بيان گرديده است:

باب اول: مطالب اساسى و زير بنايى مربوط به ظهور كه خود در پنج عنوان مورد بررسى قرار گرفته است. در اينجا به طور اجمال به اين پنج عنوان اشاره مى‏كنيم:

1- ارتباط روز ظهور با طرح كلى خداوند براى بشريت;

2- تاثير غيبت كبرى بر بعد از ظهور;

3- تعيين زمان طهور با توجه به شرايط و نشانه‏هاى آن و نيز فايده تحقق اين نشانه‏ها در نسبت‏با زمان بعد از ظهور;

4- طرح و برنامه كلى امام مهدى، عليه‏السلام، در ارتباط با زندگى، وجود و قانونگذارى;

5- طرح و نقشه كلى خداوند براى دوران بعد از ظهور.

باب دوم: در اين باب، حوادث و وقايع نزديك به زمان ظهور از قبيل جنگهاى سفيانى، فتنه دجال، قتل نفس زكيه و... بيان گرديده‏اند.

بخش دوم: حوادث مربوط به ظهور و برپايى حكومت جهانى امام زمان، عليه‏السلام، تا زمان وفات آن امام، عليه‏السلام; اين بخش مشتمل بر چهار فصل است:

1- معناى ظهور و چگونگى آن و رويدادهايى كه در مسير حركت امام مهدى، عليه‏السلام، به سمت عراق رخ مى‏دهد;

2- چگونگى برپايى عدل در جهان به دست امام مهدى، عليه‏السلام;

3- حكومت جهانى امام مهدى، عليه‏السلام;

4- چگونگى ارتحال امام مهدى، عليه‏السلام;

بخش سوم: جهان بعد از امام مهدى، عليه‏السلام.

اين بخش نسبت‏به دو بخش قبل مختصرتر است و تفصيل مطالب آن به كتاب چهارم واگذار شده است، در بخش سوم كتاب در دو باب تنظيم گرديده است:

1- رهبرى بعد از امام مهدى، عليه‏السلام;

2- سرنوشت نهايى بشريت.

3- اليوم الموعود بين الفكر المادى و الدينى

سه كتاب قبلى در مورد تاريخ امام مهدى، عليه‏السلام، از ديدگاه اماميه بود. در اين كتاب مؤلف اعتقاد به وجود روز موعود و آينده‏اى درخشان و اميدواركننده براى بشريت را از دو ديدگاه مادى و دينى بررسى كرده است.

در بخش اول اين كتاب مؤلف به طور مختصر بر اين نكته تاكيد مى‏كند كه فرد مادى با اتكاء به ديدگاه مادى‏اش نمى‏تواند آينده‏اى درخشان و سعادتمند را براى جهان پيشگويى كند اما در ميان مذاهب مادى ماركسيسم به سبب ديدگاه ويژه‏اى كه در زمينه جامعه و تاريخ بشريت دارد عقيده‏اى متفاوت با ساير مذاهب مادى دارد.

در بخش دوم كتاب به طور مفصل ديدگاه ماركسيسم مورد بررسى قرار گرفته است، روال بحث در اين بخش به صورت زير مى‏باشد:

مقدمه اين بخش خود شامل سه مبحث زير است:

1- مضمون مشترك بين ماديت تاريخى و سنت عام الهى;

در اين بخش بشارت به آينده‏اى سعادتمند براى بشريت‏به عنوان عقيده و نظريه‏اى مشترك مطرح گرديده است.

2- ريشه‏ها و سرچشمه‏هاى تفكر ماركسيستى در اين قسمت‏به دلايل به وجود آمدن تفكر ماركسيستى در بين انسانها اشاره شده است;

3- مشكلات موجود در مباحثه و گفتگو با ماركسيستها.

پس از اين مقدمه مؤلف براى بيان (ماديت تاريخى) ابتدا دو مبحث زير را به صورت مقدمه بحث‏بيان كرده سپس به تشريح نظريه ماديت تاريخى مى‏پردازد:

1- پايه‏هاى فلسفى ماديت تاريخى;

2- پايه‏هاى اقتصادى و اجتماعى ماديت تاريخى.

بخش سوم كتاب آينده سعادتمند براى بشريت را از نقطه‏نظر سنت عام الهى براى تكامل بشريت مورد بحث فرار داده است.

در اين بخش مطالب زير به چشم مى‏خورد:

1- پايه‏ها و اصولى كه اين طرح و سنت عام الهى بر آنها استوار گرديده است;

2- تفصيل و تشريح طرح و سنت عام الهى و مراحل آن;

3- تطبيق بعضى حوادث تاريخى با طرح سنت عام الهى و نيز بيان برخى شبهات و ايرادات پيرامون سنت عام الهى و پاسخگويى به آنها.

قابل ذكر است كه مؤلف در اين كتاب طرح عام الهى را در مقابله با ماديت تاريخى كه ماركسيستها به آن قائلند مورد بررسى قرار داده است و از اين دو نقطه نظر آينده بشريت را به تصوير كشيده است.

× زندگينامه شهيد سيد محمد صدر، با استفاده از كتاب «نبذة مختصرة عن حياة الشهيد السيد محمد الصدر» كه توسط مؤسسة‏الرضا، عليه‏السلام، تهيه شده، تنظيم گرديده است.

از اين شهيد گرانقدر آثار متعدد و ارزنده‏اى به جا مانده كه برخى از آنها چاپ شده و برخى به صورت دست‏نويس باقى است. يكى از ارزنده‏ترين آثار ايشان كتاب «موسوعة الامام المهدى، عليه‏السلام‏»، است‏نخستين جلد از «موسوعة الامام المهدى‏» به بررسى تاريخ غيبت صغرى اختصاص دارد. مؤلف كتاب، در اين جلد با روشى جديد به تحليل تاريخ زندگانى حضرت هادى، حضرت عسكرى و حضرت مهدى، عليهم‏السلام، پرداخته است.