نخستين ترجمه فارسي «گفتار در روش » دكارت

كنت دوگوبينو كه بود و تفكر در ايران را چگونه يافت ؟

5-1- براي فهم تحولات فكري ايرانيان در رابطه با غرب ، آشنايي با كنت دوگوبينو ضروري است . ابتدا بايد گفت كه با اينكه كنت دوگوبينو قبل از هجده سالگي با زبان فارسي آشنايي پيدا كرده و اكثر آثار خود را به ايران اختصاص داده و بدون شك علاقه و عشق خاصي به اين سرزمين داشته است ، ايران شناس محض نيست و نبايد آثار او را فقط از اين لحاظ ارزيابي كرد. مطالعه در زندگاني گوبينو و آشنايي با خصوصيت روحي و گرايشهاي فلسفي وي اين مطلب را به خوبي روشن مي كند كه او جهان بيني خاصي داشته است ، به طوري كه علاقه ي او را به ايران نيز تا حدود زيادي مي توان به وسيله ي همان جهان بيني توجيه كرد .

فراموش نكنيم كه او يكي از معروف ترين آثار خود، يعني رساله درباره ي عدم تساوي نژادهاي انساني (L'Essai sur l'in إ galit إ des races humaines) را درست قبل از اولين مسافرت خود به ايران منتشر ساخته است . در اين كتاب صريحاً نظر مي دهد كه در ميان نژادهاي انساني سلسله مراتبي وجود دارد كه مي شود آن را به ياري علومي از قبيل تاريخ و انسان شناسي دقيقاً به اثبات رساند - نژادهاي خالص و اصيل آريايي ابتدايي ، چه در اروپا و چه در آسيا، تماماً با نژادهاي پست تر درآميخته اند و تنها نژاد خالص و اصيلي كه به نحوي استثنايي باقي مانده ، همان نژاد ژرمنهاست . (1 )

به نظر گوبينو عادات و اعتقادات و طرز تفكر هر قوم فقط بدان معني معلول تاريخ آن قوم است كه ما تاريخ را در درجه ي اول عبارت از جريان برخورد و اختلاط نژادهاي مختلف بدانيم و مسائل مربوط به هر قوم را بر مبناي ميزان تركيب خوني آن قوم تبيين كنيم . از اين رو به نظر گوبينو تاريخ محل ستيز و در عين حال محل آميزش نژادهاست . تاريخ هر قوم ، يعني سرگذشت آن قوم و مراحل دگرگوني آن نژاد. به همين دليل علم به خصوصيات نژادي هر قوم و مطالعه ي تحولات آن بر اثر آميزش با نژادهاي ديگر، وسيله اي است مطمئن براي تبيين حوادث تاريخي آن قوم . گوبينو نه تنها در كتابي كه درباره ي تاريخ ايران نوشته است به نظريه ي اوليه ي خود درباره ي عدم تساوي نژادها وفادار مانده ، بلكه به طور كلي مي توان گفت كه در تمام مطالعات و تحقيقات خود، چه درباره ي ايران و چه درباره ي موضوعات ديگر، اصول اوليه ي نظريه ي خود را فراموش نكرده است و عملاً بدانها تعميم بخشيده و آنها را به طور تام ، حتي در مورد تحولات فكري و ديني و هنري و غيره در كليه ي اقوام صادق دانسته است .

در كمال تعجب در مي يابيم كه اين اعتقادات خاص از دقت و عينيت مشاهدات گوبينو نكاسته است و از اين لحاظ مي توان او را جزو اشخاص بسيار نادري دانست كه علي رغم مسلمات نادرست ذهني خود توانسته اند نكات بسيار باريكي بيابند و در اغلب موارد بي طرفانه و با واقع بيني قضاوت كنند. هوش و نبوغ اين مرد را هم بايد در همين جهت جستجو كرد و نه در جهت اعتقادات تبعيضِ نژادي او .

در هر صورت ، با در نظر گرفتن جهان بيني خاص گوبينو، وسعت معلومات او، امكانات علمي ، قدرت و تواناييش در تجربه امور و آشنايي عميقش با فلسفه ي جديد غربي (2) ببينيم اولاً وضع موجود فلسفه را در مدت اقامت خود در ايران چگونه يافته است و در ثاني به چه علت در ميان تمام متون ، فلسفه ي جديد غربي گفتار در روش دكارت را براي ترجمه به فارسي برگزيده و چه توقع و انتظاري از كار خود داشته است .

گوبينو در كتاب معروف خود، يعني اديان و نحله هاي فلسفي در آسياي مركزي (3) نه فقط از فلاسفه ي هم عصر خود در ايران سخن مي گويد، بلكه فهرستي نسبتاً مفصل و دقيق از تمام فلاسفه ي ايراني كه از زمان ملاصدرا تا نيمه ي دوم قرن نوزدهم در اين مملكت زيسته اند و به نحوي نماينده ي جنبه هاي مختلف سنت فكري ايراني بوده اند، نام مي برد .

در نامه اي كه در نوزدهم ماه آوريل سال 1862 به كنت دو پروكش استن اطريشي مي نويسد چنين مي گويد: (4 )

... اكنون در اينجا فعاليتي وجود دارد كه ما اروپاييان آن را جريان فلسفي مي ناميم . اين جريان هم خيلي مشخص است و هم واقعاً منحصر به فرد. من تا به حال چندين نسخه از نوشته هاي متفكران زنده را جمع آوري كرده ام و باز نسخ ديگري را به دست خواهم آورد. گرايش كلي اين متفكران را مي شود تا حدودي افلاطوني دانست . آيا اين امر عجيب نيست ؟

گوبينو با اينكه از وجود سنت فلسفه ي افلاطوني و يا نوافلاطوني در ايران تعجب مي كند، در عين حال اعتقاد دارد كه اين سنت كاملاً رنگ ايراني به خود گرفته است و در واقع نوعي فلسفه ي التقاطي است كه نموداري از نژاد مركب و درآميخته ي ايرانيان اين چند قرن اخير است و در واقع چنين فلسفه اي نمي توانسته است در جاي ديگري ، جز ايران ، به وجود آيد .

گوبينو در دنباله ي نامه ي مذكور اشاره اي نيز به ترجمه ي رساله گفتار در روش مي كند و چنين مي گويد :

اينها ] منظور ايرانيهاست [ تصور مي كنند كه فلسفه ي افلاطوني در اروپا مرده است و از كانت و اسپينوزا كه نامشان را شنيده اند، صحبت مي كنند. اينها مي خواهند كه من گفتار در روش دكارت را برايشان ترجمه كنم ، نه از آن لحاظ كه بخواهند فلسفه ي

اروپايي را رونويسي كنند، بلكه از آن جهت كه معتقدند در اين فلسفه بايد چيزي باشد و مي خواهند بدانند چه چيز است .»

همچنين در كتاب اديان و نحله هاي فلسفي در آسياي مركزي باز در دو مورد اشاره اي به اين ترجمه مي كند. مورد اول موقعي است كه گوبينو در فصل چهارم كتاب خود از شهرت حاج ملاهادي سبزواري و از رونق حوزه ي او و نيز از جد و كوشش پيروان او براي فراگيري فلسفه سخن مي گويد و حتي اشاره به آشنايي شخصي خود با چند تن از شاگردان و مريدان او مي كند و مي گويد براي آشنا كردن ايشان با فلسفه ي غربي علاقه اي به ترجمه ي كتاب دكارت در او برانگيخته شده است ، سپس مي نويسد :

در درجه ي اول براي اين گروه است كه به كمك خاخام دانشمند ملالالازار ( Lalazar نوشته شده است ) همداني رساله ي گفتار در روش دكارت را به فارسي ترجمه كرده ام كه مورد عنايت ناصرالدين شاه قرار گرفته و دستور طبع آن را داده است . (5)

مورد دوم در فصل پنجم كتاب است كه مي گويد چند تن از متفكران هندي با خواندن آثاري از نويسندگان انگليسي نحله هاي فكري جالب توجهي را بنيان نهاده اند كه در انگلستان و فرانسه سخت مورد استقبال علاقه مندان قرار گرفته است و سپس چنين مي افزايد كه من نيز حتي اگر از روي كنجكاوي هم شده باشد، خواسته ام چند زمينه ي فكري غربي را در اختيار ايرانيان بگذارم . قسمت آخر اظهارات او را به عينه در اينجا مي آوريم تا بعد به تجربه و تحليل دقيق آن بپردازيم :

من گفتار در روش را در اختيار ايرانيان گذاشتم . به نظرم رسيد كه در ميان نحله هاي فلسفي ما هيچ چيز به اندازه ي اين كتاب نمي تواند نتايج غيرمنتظره اي در آنها ايجاد كند .

ايرانيان از آن نوعي نيستند كه در روش تجربي زياده روي كنند و هيچ گاه وضعي پيش نخواهد آمد كه افراط در استقرار در ايشان نيازمند تعديل باشد. از طرف ديگر به نظر نمي رسد كه ايشان از «فكر مي كنم ، پس هستم » به نتيجه ي اعتدالي برسند كه اروپاييان مدعي هستند، بدان اكتفا مي كنند. در واقع ممكن نيست حدس زد كه ايشان با اين فكر چه خواهند كرد، ولي در هر صورت احتمالاً چيزي با آن به وجود خواهند آورد .

من شخصاً هرگز جلساتي را فراموش نخواهم كرد كه در طي آن پنج فصل از شاهكار دكارت براي چند تن از افراد هوشمند و بسيار داناي ايراني بيان شد. ايشان سخت تحت تأثير قرار گرفتند و البته اين تأثير بدون نتيجه نخواهد بود .

آنچه مخصوصاً توجه ايشان را جلب كرد استفاده ي جديدي بود كه از عبارت و ضابطه ي اصلي شده است : البته اين عبارت و ضابطه و كشف و استعمال آن در شرق قدمت دارد و مدت مديدي است كه شرقيها لفظ حي و وحي ( در عين حال به معناي بيان كردن (Exprimer) تجلي دادن (Manifester) و تكلم و نطق ) را به هم نزديك ساخته اند و حتي به طور تصنعي ريشه ي اين دو لفظ را يكي دانسته اند و در نتيجه علماي مسلمان گفته اند كه هر دو مستلزم فكر است و سرانجام آنان به نتيجه زير رسيده اند: چون خداوند واحد و صرف وجود است ، پس در عين حال فكر و كلام واحد و منحصر به فرد نيز هست . البته اين نتيجه اصلاً مورد نظر دكارت نبوده است . حتي اگر به اين دليل هم باشد، اين فيلسوف به نظر ايشان عجيب مي آيد. باري طالبان فلسفه كه با شخص من آشنا هستند، عطش فوق العاده اي براي شناختن فلسفه ي اسپينوزا و هگل دارند و خواسته ي آنها كاملاً مقبول است ، زيرا اين دو متفكر روحيه آسيايي دارند و نظريه ي آنها به نحله هاي مورد توجه كشور آفتاب شباهت دارد و به همين دليل اين دو نمي توانند واقعاً عناصر جديد فكري را وارد اين كشور كنند. » (6) قبل از اينكه به بررسي گفته هاي گوبينو بپردازيم ، فقط به منظور تكميل مدارك و اسنادي كه او درباره ي موضوع موردنظر ما از خود باقي گذاشته است ، به نامه ديگري اشاره اي كنيم كه باز به دوست خود، كنت پروكش استن اطريشي نوشته است . تاريخ اين نامه بيستم ژوييه 1862، يعني دو ماه بعد از نامه اي است كه قبلاً به آن اشاره كرديم و معلوم مي شود كه در اين مدت گوبينو سخت در كار ترجمه ي كتاب دكارت بوده است . او مي نويسد :

... با كمال شرمندگي اعتراف مي كنم كه فلسفه ي دكارت به نظر من ناچيز و حقير مي آيد، زيرا اينكه انسان متناهي بتواند از طريق سلسله اي محاسبه ي يقيني به كشف امري نامتناهي توفيق يابد، به نظر من حماقتي است كه تا به حال كمتر به مغز انساني خطور كرده است ، اما اين نوع فكر چقدر اروپايي است . (7 )

منظور دوگوبينو

5-2- از مقايسه ي مجموع يادداشتهايي كه از گوبينو در مورد ترجمه ي رساله ي دكارت ذكر شد، مي توان نيت و منظور او را دقيق تر فهميد و نتايج زير را به دست آورد .

به نظر او فلسفه ي دكارت از تمام نحله هاي فلسفي ديگر اروپايي بيشتر از اوصاف فكر غربي برخوردار است و كوچك ترين شباهتي به فلسفه هاي رايج آسيايي و احياناً اسلامي و ايراني ندارد و به همين دليل مي تواند عنصر واقعاً جديدي وارد شرق كند. اين عنصر كه چكيده ي خالص و محض فكر غربي است في حد ذاته و از لحاظ اعتبار و ارزشي كه مي تواند داشته باشد، مورد توجه گوبينو نيست و هرگز فكر نمي كند كه ايرانيان از فلسفه و روش دكارتي همان استفاده اي را بتوانند بكنند كه اروپاييان كرده اند، بلكه تصور مي كند كه اين كالاي نو و عنصر جديد كه به طور مطلق با سنت فلسفي شرقي و ايراني مغايرت دارد، نتايج بس غيرمنتظره و پيش بيني ناپذير به بار مي آورد .

گوبينو در واقع با دكارت موافق نيست و فكر نمي كند كه ميان مردم عقل از هر چيز ديگر بهتر تقسيم شده باشد، برعكس او مطمئن است كه نه فقط استنباط ايرانيان از خود اين فلسفه نيز كاملاً با استنباط اروپاييان متفاوت خواهد بود و به مرور در نزد آنان دكارت چهره اي ايراني پيدا خواهد كرد، بلكه تصور مي كند كه با ورود خون غيرايراني در نسل فلاسفه ي

ايراني بذر فكري دكارت در اين سرزمين دور دست ميوه ي شگفت و ناشناخته ي جديدي به بار خواهد آورد .

متن فارسي گفتار در روش دكارت ، همچنان كه قبلاً اشاره شد، در سال 12 79 ه.ق . تحت عنوان حكمة ناصريه در تهران به طبع رسيده است . نسخ اين كتاب بسيار نادرست است و نسخه اي از آن در كتابخانه ي شخصي استاد مينوي است و همين نسخه نيز مورد استفاده ي نگارنده قرار گرفته است . (8 )

قبل از بررسي متن فارسي اين كتاب و مطالبي كه مترجم ايراني آن در مقدمه ذكر كرده ، لازم است مسئله اي را روشن سازيم . چنين شايع است كه در زمان قاجاريه عده اي متعصب ، نسخ حكمة ناصريه را سوزانده اند، به طوري كه حتي بعضي از محققان ايراني برآنند كه چاپ سال 12 79 ه.ق در واقع چاپ دوم اين كتاب است و از چاپ اول آنكه احتمال در سال 1270 ه.ق بوده ، هيچ نسخه اي باقي نمانده است .

در مورد سوزاندن نسخ حكمة ناصريه نگارنده نتوانست مدركي به دست بياورد، ولي آنچه مسلم است چاپ سال 1279، همان اولين چاپ كتاب است و اين تاريخ نه فقط كاملاً به تاريخ اقامت گوبينو در ايران وفق مي دهد، (9) بلكه با تاريخ نامه هايي نيز كه درباره ي ترجمه كتاب نوشته است ، مطابقت دارد. (10 )

بعيد به نظر نمي رسد كه تعداد زيادي از نسخ اين كتاب را سوزانده باشند، به خصوص كه نسخ موجود در دنيا انگشت شمار است ، ولي مسلماً آن را دوبار به چاپ نرسانده اند و اگر هم ، چنين باشد در هر صورت نسخه ي موجود نسخه ي اصلي است .

كتاب حكمة ناصريه در حدود 164 صفحه است . نام مؤلف «دياكرت » نوشته شده و شامل مقدمه اي است در پانزده صفحه از مترجم و همچنين بعضي توضيحاتي كه در حاشيه ي متن و يا در صفحات مجزا آورده شده است . در صفحه ي هشتم مقدمه نام كنت دوگوبينو (كه كانت دوقوبينو نوشته شده است ) به عنوان وزير مختار و ايلچي مخصوص دولت فرانسه نام برده شده است . (11) مترجم توضيح مي دهد كه به دلايل اتحاد دولتين ايران و فرانسه به خاطر گوبينو خطور كرده است كه بايد كتب فلسفه ي جديد اروپايي را به فارسي ترجمه كرد و اينك متن عبارت كتاب :

در خاطر عاطرش رسوخ يافته كه كتب فلسفه ي جديدالتأليف فرنگستان را به لفظ فارسي ترجمه نمايد و بين الناس شايع شود تا باعث ترقي صاحبان اين فنون و طالبان و اربابان معلومات گردد من جمله كتاب فيض انتساب فيلسوف اعظم الهي دياكرت نام كه در حكمت الهي تأليف نموده و حقايق و مراتب را با نكات و امثال و حكايات شيرين و روايات رنگين ادا كرده ... (12 )

مترجم همچنين متذكر مي شود كه چون گوبينو شخصاً فرصت نداشته است ، پس براي همكاري موسيو اميل برنه فرانسوي را معرفي كرده است ، گوبينو هيچ گاه اشاره اي به نام هم وطن خود، اميل برنه ، نكرده است و معلوم نيست معلومات فارسي و اطلاعات فلسفي اين شخص تا چه اندازه بوده است . (13 )

در صفحه ي دهم مترجم را آل عازار و رحيم موسائي همداني مشهور به ملالالازار معرفي كرده است . وي به سبك بسيار نارساي فارسي توأم با عربي بافي و ظاهراً با لحن متواضع ترجمه ي كتاب دكارت را توجيه مي كند و مي گويد اگر به فضل الهي حكماي عالي مقدار و علماي ذوي العز و الاقتدار در اين دولت جاويد آيت موجود و از اين تأليفات مستثني هستند - اگر چه شبها در برابر آفتاب ظهوري ندارد و موج حصير با نقش حرير جلوه نيارد - مع ذالك چون به حكم حكمت و فراست وجود هر شيئي بر عدمش و علم هر چيز بر جهلش شرف دارد و هيچ چيز در دنيا بي فايده نخواهد بود، لذا ترجمه ي اين كتاب سرانجام اگر مفيد هم نباشد، بي فايده نخواهد بود. (14 )

نكته ي ديگري كه در اين مقدمه جلب توجه مي كند، اين است كه مترجم علم جامع را حكمت مي داند و چون به نظر او «به وسيله ي اين علم مي توان معرفت حق سبحانه را تعقلاً و تعقداً يافت ، نه نقلاً و تعبداً» (15) بدين دليل حكمت را اشرف علوم معرفي مي كند و آن را با علم طب مقايسه مي كند و مي گويد :

شرف هر علمي به قدر موضوع اوست پس چنانچه شرف علم طب سبب آن است كه موضوعش بدن انسان است شرافت علم الهي به سبب آن است كه موضوعش خالق عالميان و پروردگار آدميان است . (16)

مترجم يك بار ديگر باز حكمت را با علم طب مقايسه مي كند و ضمن اينكه به ستايش ناصرالدين شاه و اعتضادالسلطنه وزير علوم وقت مي پردازد، مي نويسد :

اليوم اكثري از علوم رونق تام و تمام يافته ، به خصوص علم طب و اطباي با مهارت و صداقت در بلاد ايران حاضر و موجود گرديده . اگر علم طب كه يكي از شعب و فروع علم الهي است به اين طور ترقي يافته و مي يابد كه در هيچ زماني به اين طرقي (17) نبوده ، پس علم حكمت الهي كه اصل و مبدأ جميع اين علوم است . (18 )

حتماً ترقي كلي خواهد يافت . مي شود حدس زد كه مترجم اگر دو بار حكمت را با علم طب مقايسه كرده ، ظاهراً براي آن بوده كه مي خواسته است اعتبار حكمت را بقبولاند و اهميت آن را نمايان سازد، زيرا اين طور پيداست كه در آن زمان هم كاملاً مثل حالا مردم ايران به جاي اينكه علم طب را از موارد اعمال علوم محض ، همچون زيست شناسي و شيمي و غيره بدانند، آن را نمونه ي كامل علم تصور مي كردند .

علاقه ي مترجم به حكمت از خلال عبارات ناقص و نارساي او پيداست و به طور ضمني اشاره به اين موضوع شده است كه پيشرفت علوم و فنون منوط و مشروط به پيشرفت و رونق حكمت است . چهار صفحه ي آخر مقدمه به شرح مجمل زندگي دكارت اختصاص داده شده است و در معرفي فلسفه ي او چنين آمده است :

مشرب او به خلاف حكماي سوفسطانيا بود كه انكار بديهيات مي نمايند و خلاف رأي حكماي سينيك ملقب به كلبيون تبعه دياجونس كه به كلي از نعماي دنيوي اعتزال يافته و همچنين مخالف رأي حكماي حسبيه ، بلكه مشاراليه هيچ چيز را بدون تفحص و تجسس كامل صحيح نمي داند و هيچ چيز را هم منكر نيست ، مگر اينكه تفحص جايز مي داند. (19 )

بدون شك تمام اين قسمت يا توسط
خود گوبينو يا احتمالاً توسط اميل برنه در اختيار مترجم گذاشته شده است ، زيرا از متن ترجمه و حواشي برمي آيد كه نه فقط مترجم از فلسفه ي غربي هيچ اطلاعي نداشته ، بلكه اصطلاحات فلسفه ي اسلامي را هم به درستي نمي دانسته است . روي هم رفته در تمام موارد نه فقط ترجمه ي كتاب نارسا و مبهم است ، بلكه اغلب معني عبارات هم عوض شده و كاملاً پيداست كه مترجم نه به زبان اصلي كتاب مسلط است و نه به سبك نگارش فارسي . انتخاب اصطلاحات معادل يكدست نيست و اغلب اصطلاحات فني بدون در نظر گرفتن معاني فلسفي خاص آنها ترجمه شده است .

برعكس گاهي از كلمات بسيار ثقيل و نامأنوس در ترجمه ي لغات بسيار عادي و متداول استفاده شده است . با اين حال احساس نمي شود كه مترجم رفع تكليف مي كند، حتي از توضيحات او چنين برمي آيد كه كار خود را به جد گرفته و تمام سعي و كوشش خود را به كار برده است ، ولي به هر طريق عدم آمادگي او و به خصوص عدم كفايت سواد و معلومات وي از صفحه اول تا آخرين صفحه ي كتاب بر كسي پنهان نمي ماند .

از آنچه گذشت مي توان نتيجه گرفت كه در هر صورت اگر هم مطابق تصور گوبينو ممكن بود گفتار در روش دكارت به نحوي اذهان متفكران ايراني را متوجه خود سازد، متن فارسي ترجمه ي كتاب ، يعني حكمة ناصريه طوري نبوده كه چنين كاري را امكان پذير سازد. بعيد به نظر مي رسد كه از وراي عبارات نارسا و كلمات نامأنوس ملالالازار خواننده ي ايراني ، هر قدر هم تيزهوش و وارد در مسائل فلسفي فرض شود، باز هرگز توانسته باشد نه فقط اهميت فكر دكارت و قدرت روش او را دريابد، بلكه حتي متوجه منظور كلي او گردد .

با در نظر گرفتن اينكه با اين متن و اين شيوه ي ترجمه هنوز دكارت كاملاً ناشناخته باقي مي ماند، پس فلسفه ي او به هيچ وجه نمي توانسته است تأثيري در ايران بگذارد و در واقع تجربه اي كه گوبينو تصور مي كرده است بدين وسيله آغاز مي كند و مي بايستي در آينده نتايج غيرمنتظره اي را به بار آورد، بي فرجام مانده و حتي مي توان گفت كه عملاً به وقوع نپيوسته است و به همين دليل امروز بعد از گذشت 140 سال نمي توان از نتايج مطلوب و يا احياناً وخيم آن مطلبي گفت و به بررسي تحول تأثير آن پرداخت .

البته مي توان تصور كرد كه مرحوم فروغي از نامه ها و كتابهاي گوبينو نيز از وجود اين ترجمه ي ابتدايي آگاه بوده است و همين موضوع او را تشويق به ترجمه ي مجدد اين كتاب كرده است و اگر فقط يك بار اشاره به حكمة ناصريه كرده ، منحصراً به لحاظ عدم اعتبار اين كتاب است ، نه اينكه فرض خاص و احتمالاً نيت سويي در كار وي بوده باشد .

باري حكمة ناصريه با اينكه از لحاظ تاريخي اولين متن فلسفه ي جديد غربي است كه به زبان فارسي درآمده امروز فقط مي تواند كنجكاوي ما را برانگيزد و مورد توجه دوستداران كتب كمياب و احياناً قيمتي قرار گيرد، نه اينكه واقعاً از لحاظ فلسفي و علمي به كار آيد. در اين قسمت نگارنده لازم به يادآوري مي داند كه عدم موفقيت حكمة ناصريه در ايران و كوشش عبثي كه براي به وجود آمدن آن شده است ، مي تواند عبرتي پرارزش براي كساني باشد كه امروز در اين كشور به نحوي كار فلسفي مي كنند. ترجمه ي لفظي متون ا روپايي ، اعم از متون اصلي فلاسفه بزرگ يا مفسران آنها، فقط موقعي مي تواند مثمر ثمر باشد كه مترجم علاوه بر آشنايي كامل با مباحث اصلي فلسفه و با اصطلاحات فني آن ، خود نيز از موهبت تأمل عميق شخصي برخوردار باشد. او بايد آراي فيلسوف مورد بحث را به خوبي دريابد و دردش را احساس كند و گرنه كوشش او عبث خواهد بود و سخن او چون از دل برنمي خيزد، لاجرم بر دل هم نخواهد نشست .

1. بعضي از آلمانيان متعصب براي تحقق بخشيدن به برتري ژرمن آلماني از نظر گوبينو استفاده كرده اند، ولي در حقيقت گوبينو صريحاً در كتاب خود نژاد ژرمن خالص را در آلمان نمي دانسته است ، بلكه عقيده داشته است كه گروهي از آنها فقط در انگلستان و بلژيك و شمال فرانسه باقي مانده اند و مردم آلمان اگر هم در اصل ژرمن بوده اند چون با نژادهاي اسلاو و سلت درآميخته اند، خالص نيستند .

2. در قرن نوزدهم گوبينو جزو اولين كساني است كه متني از هگل را به زبان فرانسه برگردانده است .

3. Le Comte de Gobineau. Les religions et les philiosophies dans l' Asie centrale, Les إ ditions, G. Gres et cie, Paris, 1928.

4. Le Comte de Gobineau. Correspondance entre le comte de Gobineau et le comte de Prikesch Osten, Plin, Paris, 1933. p.231.

5. Gobineau. Les religions..., p.83.

6. همان . ص 113 و 114 .

7. Gobineau. Correspondance entre..., p.234.

8. در اينجا لازم مي دانم از ايشان و از آقاي دكتر يحيي مهدوي تشكر كنم كه كتاب مورد بحث را در اختيار من گذاشته اند .

9. گوبينو دو بار در ايران اقامت داشته است . اول از 1858-1855 م . و بعد از 1863-1861 م .

10. سال 1279 ه.ق مساوي با 29 ماه ژوئن 1862 م . است .

11. اسم گوبينو و هيچ اسم و اصطلاح ديگري در تمام كتاب به خط لاتيني آورده نشده است .

12. دكارت . گفتار در روش ( حكمة ناصريه ) ترجمه ي گوبينو، تهران ، 1279 ه.ق . ص 8 و 9 .

13. نگارنده بعد از انتشار اين مقاله براي بار اول ، در منابع فارسي و فرانسه اطلاعاتي راجع به مسيو برنه (E. Bernay) به دست آورده است : در صفحه 51 مأثر و الاثار اعتمادالسلطنة اسم برنه به عنوان جنرال قونسول فرانسه در تبريز آورده شده است ؛ همچنين در سفرنامه خانم ديولافوا با شرح مختصري راجع به او، عكسي از وي به چاپ رسيده است .

14. همان ، ص 9 .

15. همان ، ص 4 .

16. همان ، ص 5 .

17. كلمه ترقي در عبارت اول با ت و بار دوم با ط نوشته شده است .

18. همان ، ص 7 .

19. همان ، ص 14 .

منابع

1. دكارت ، گفتار در روش (حكمة ناصريه )، ترجمه به دستور كنت دوگوبينو، (تهران ، 1279. ه.ق .)

2. Gobineau, Comte de Les Religions et les philosophies dans L'Asie centrale, les إ ditions G.Gres et cie, Paris, 1998.

3. Carrespondence entre le Comte de Goineau et la Comte de Prokesch Osten, plin, Parise, 1933.