دين, سلامتى عمومى و طول عمر

سيد على مرعشى

در سال هاى اخير مراكز تحقيقاتى مهمى در جهان تأسيس شده كه دستور كار آنها بررسى ارتباط بين دين و سلامت است. خاستگاه اين مراكز از جمله در دانشگاه هاى ييل, ميشيگان, راجرز, دوك(Duke), و تگزاس مى باشد. تاكنون صدها مطالعه در اين زمينه انجام شده است. نتايج همه اين بررسى ها به يك امر واحد اشاره مى كند و آن اين كه (ميزان هاى كلى و اختصاصى ابتلاء و مرگ در افراد با ايمان, كمتر از سايرين است و لذا اين افراد سلامت جسمى, روانى, و اجتماعى و هم چنين طول عمر و رضايت بيشترى از زندگى دارند).1 محققين مذكور به اين نتيجه رسيده اند كه اصول مشتركى در دستورات دينى اديان عمده جهان از جمله اسلام وجود دارد كه از سلامتى پيروان آنها محافظت مى كند. اين اصول از طريق رفتار بهداشتى2 (اسلوب زندگى بهداشتى)3, مسير سايكو ـ نورو ـ فيزيولوژيك4, برقرارى حمايت هاى اجتماعى, و نيز از راه هاى مافوق طبيعى سبب حفظ و ارتقاء سلامتى افراد مى گردد. دانشگاه دوك خلاصه اى از اين مكانيسم ها را تحت عنوان اصول هفت گانه طب تئوسوماتيك (theosomatic medicine) بيان نموده است. در اصل مقاله نتايج بسيار جالب تحقيقات كه ارتباط بسيار قوى و گسترده بين پاى بندى دينى و سلامت را نشان مى دهد, و هم چنين توضيح و بسط سازوكارهاى اين ارتباط, انطباق دستورالعمل هاى ارتقاء سلامت5 با آموزش هاى قرآن كريم, و اصول طب تئوسوماتيك ارائه شده است.

مقدمه

در حوزه هاى اپيدميولوژى, بهداشت, پزشكى, روان شناسى و جامعه شناسيِ سلامت, تحقيقات روزافزونى وجود دارند كه نشان مى دهند پاى بندى ها و گرايش هاى دينى تأثيرات مثبت و قابل ملاحظه اى در سلامتى مى گذارند. آن چه در اين مقاله مورد نظر است بررسى نتايج برخى تحقيقات و آراء پژوهش گران در اين زمينه مى باشد.

نتايج تحقيقات جهانى

دكتر كونيگ, روان پزشك, متخصص طب سال مندان و رئيس مركز تحقيقات دين, معنويت و سلامت دانشگاه دوك (Duke) آمريكا كه اولين مركز تحقيقات جهان در اين زمينه است چنين مى گويد:

آن چه دانشكده پزشكى به من نياموخته آن است كه اعتقاد دينى قادر است اعتياد را درهم بشكند, انسان ها را از افسردگى برهاند و در هنگام ضربات عاطفى از افراد محافظت كند. موارد زيادى در ادبيات پزشكى وجود دارد كه در واقع بازتاب عقيده فرويد هستند كه مى گفت دين يك نوروز وسواسى جهانى است. دكتر كونيك در تحقيقى نشان داد سال مندانى كه در هنگام استرس به دعا و اعتقادات دينى خود اتكاء مى كنند كمتر از ديگران دچار اضطراب مرگ (death anxiety) هستند. اين اختلاف از نظر آمارى معنى دار است, زيرا 3/10% متدين ها و 25% غيرمتدين ها اين اضطراب را داشتند. يافته هاى وى نشان داد آن چه به سال مندان كمك مى كند اعتقادات درونى و ايمان افراد است نه لزوماً فعاليت هاى دينى آنان. هم چنين تأثير اعتقاد دينى در ميان سال مندان مبتلا به بيمارى هاى مزمن و سال مندان عليل اهميت ويژه داشت.6

مركز تحقيقات دين, معنويت و سلامت دانشگاه دوك (Duke) تأثير دين و معنويت را در سلامتى به سه عرصه تقسيم كرده است: پيش گيرى از بيمارى, بهبود بيمارى, و ميزان استفاده از خدمات بهداشتى ـ درمانى. اخيراً ساير مراكز تحقيقاتى از جمله انستيتوى پزشكى ذهن ـ بدن7 دانشگاه علوم پزشكى هاروارد و نيز بيمارستان دى كِنِس بوستون8 در مورد آثار فيزيولوژيك تجربيات معنوى مانند مراقبه9, تحقيقاتى به عمل آورده اند. اما مركز تحقيقات دانشگاه دوك بر روى آثار ايمان دينى سنتى متمركز شده و تحقيقات خود را با استفاده از تكنيك هاى پذيرفته شده در علوم پزشكى و علوم اجتماعى انجام مى دهد.

نتايج برخى از اين تحقيقات به شرح زير است10:

ـ احتمال ابتلاء افراد قوياً متدين, به افسردگى ناشى از استرس هاى زندگى, كمتر از سايرين بوده و در صورت ابتلاء احتمال بهبود بالاترى دارند.

ـ افراد متدين اسلوب زندگى بهداشتى تر و سالم ترى دارند (healthy life style).

ـ افراد عميقاً متدين كمتر ممكن است در طى بسترى شدن در بيمارستان يا پس از آن دچار افسردگى شوند.

افراد مسن با اعتقادات دينى عميق و درونى احساس سلامتى بالاتر و رضايت بيشترى از زندگى خود دارند. اين نكته تا حدى ممكن است مربوط به ازدواج باثبات و خانواده هاى مستحكم ترى باشد كه افراد متدين دارند.

ـ افراد داراى ايمان قوى كه مبتلا به بيمارى جسمانى باشند, پيامد بسيار بهترى از سايرين دارند.

ـ افرادى كه به طور منظم به عبادت گاه مى روند سيستم ايمنى قوى ترى نسبت به افراد كمتر متدين دارند.

ـ افراد متدين زندگى طولانى ترى دارند. يك رشته تحقيقات در حال رشد نشان مى دهد كه افراد متدين از نظر جسمى در طى يك زندگى طولانى سالم تر مى مانند.

به نظر مى رسد كه پاى بندى دينى, سال مندان را از دو بيمارى عمده سال مندى محافظت مى كند; يكى بيمارى هاى قلبى ـ عروقى و ديگرى سرطان. لذا دين دار بودن يك عامل محافظتى (protective factor) قابل ملاحظه در رديف پرهيز از استعمال دخانيات محسوب مى شود.11 صدها مطالعه ديگر توسط ساير محققين نتايج مشابهى را نشان داده اند, مثلاً افراد متدين دچار شكستگى استخوان هيپ سريع تر از سايرين بهبود مى يابند,12 سال مندانى كه به عبادت گاه مى روند به طور معنى دار براى مدت طولانى ترى از ناتوانى و از كار افتادگى مصون مى مانند, پس از جراحى قلب باز احتمال زنده ماندن بيماران متدين سه برابر سايرين است و خطر مرگ در اثر هر علتى در افراد متدين كه حداقل هفته اى يك بار به عبادت گاه مى روند 35% كمتر از سايرين است.13

به دنبال اثبات فوايد روحى و جسمى ايمان دينى, در سال 1995 بنياد جان تمپلتون (John Tempelton Foundation) به وجود آمد كه كمك هزينه گسترش دوره هاى تحصيلى را در خصوص ارتباط دين و پزشكى در دانشكده هاى پزشكى آمريكا پرداخت مى كند. بنياد مشابه ديگرى نيز توسط دكتر توماس كورسنِ (Thomas Corson), متخصص داخلى و اطفال در دانشگاه جانز هاپكينز ايجاد گرديد. اطلاعات مفيدى كه در زمينه فوايد سلامتى زاى اعتقاد دينى به دست آمده است توجه و علاقه زيادى را در دانشجويان پزشكى آمريكا برانگيخته است.

سازوكارها

آموزه هاى دينى حداقل به دو طريق موجب ارتقاء سطح سلامت عمومى و به تبع آن ارتقاء بهداشت روانى مى شوند:

طريقه اول راه (سايكونوروفيزيولوژيك)14 است, به اين معنى كه عواطف مثبت ناشى از آموزه هاى دينى از طريق دستگاه عصبى خودمختار (autonomous nervous system) سبب عمل كرد مطلوب دستگاه هاى فيزيولوژيك از قبيل دستگاه قلبى ـ عروقى, دستگاه گوارش, غدد مترشحه داخلى, سيستم ايمنى و مى گردد.15 به ويژه تأثير وضعيت روانى بر سيستم ايمنى بدن كه به خوبى بررسى شده است در سال هاى اخير موضوع يك رشته علمى جديد به نام (سايكو نرو ايمونولوژى)16 مى باشد.17 ريشه عواطف مثبتى كه اين آثار را به بار مى آورد در چيست؟ مسلماً نمى توان ادعا كرد كه افراد متدين هرگز دچار اضطراب يا افسردگى نمى شوند, اما تحقيقات نشان داده است كه آنها قادرند سريع تر از افراد بى ايمان خود را از وضعيت هاى روانى نامطلوب بيرون بكشند. آنها در دنيايى زندگى مى كنند كه تحت فرمان روايى خداوندى خيرخواه و از هر جهت قدرت مند است. او از عموم مخلوقات مراقبت مى كند, از خود معجزه نشان مى دهد, و فيض و بخشش بى منتهاى خود را به افراد با ايمان عطا مى كند. در چنين جهانى هرگونه اتفاق در زندگى فرد داراى هدف و معنى است حتى اگر يك حادثه منفى مانند بيمارى يا مشكل مالى باشد. يك فرد متدين قادر است بدترين وضعيت ها را به تجربياتى مثبت بدل كند. هم چنين براى فرد با ايمان اتفاقات ساده طبيعى از قبيل تغيير فصول با احساساتى از قبيل خشيت, شكر و رضا در مقابل عطاى يك خالق مهربان همراه مى باشند.

طريقه دوم مسير رفتار بهداشتى (healthy behavior pathway) است. آموزه هاى دينى مشوق رفتارهاى بهداشتى مانند اجتناب از پرخورى, روزه دارى, ازدواج, اجتناب از بى بندوبارى جنسى, رعايت نظافت, مسواك زدن, اجتناب از الكل, سحرخيزى, رعايت اعتدال در كليه امور و مى باشند. اين موضوع كه پاى بندى دينى منجر به رفتارهاى بهداشتى مى شود براى متخصصين حوزه هاى جامعه شناسى پزشكى و جامعه شناسى دين در جهان يك يافته بسيار آشنا است. به گفته دكتر لوين (Levin), اپيدميولوژيست و متخصص علوم بهداشتى, متدين بودن را بايد يك جزء ضرورى از اسلوب بهداشت زندگى (healthy life style) محسوب كرد, زيرا هيچ يك از اديان مهم آشكارا تنبلى, لاقيدى جنسى, مستى, اعتياد و چاقى را تشويق نمى كند.18 دكتر كِنِت وَنكس (Kenneth Vanx), محقق متدين, با بررسى نتايج مطالعات رفتارى و اپيدميولوژيك چنين نتيجه گيرى مى كند: روشن شده است كه عقايد دينى و رفتارهاى اخلاقى ناشى از آن به طور جدى بر گرايش ها و رفتارهاى بهداشتى اثر مى گذارند. در نتيجه اين ارتباط علّى شاخص هاى سلامتى و بيمارى از طرق مهمى بستگى به ميزان نفوذ اين عقايد در زندگى روزمره بيمار دارد. اوامر و نواهى مشخص و تقريباً يك سانى به طور عام و جهانى در گروه هاى مختلف دينى وجود دارد كه از سلامتى پيروان آنها حفاظت مى كند.19

نتايج عملى

اخيراً كميته افزايش طول عمر در سان ماركوس كاليفرنيا, اطلاعاتى را درباره 100 زن و مرد صد ساله و يا مسن تر گردآورى كرده است. عواملى از زندگى آنان كه به ما مى آموزد چگونه زندگى كنيم تا به صد سالگى برسيم, قابل اشاره است:20

1. در هيچ كارى افراط نكنيد.

2. صبح زود از خواب بيدار شويد, در نتيجه لازم است شب ها نيز زود بخوابيد.

3. به خدا ايمان داشته باشيد.

4. خود را مشغول نگه داريد و از بى كارى بپرهيزيد.

5. مواظب خود باشيد.

دكتر دايان هيلز (Dian Hales), در كتاب رهنمودهاى سلامتى21, پس از ذكر موارد فوق توصيه ديگرى را كه بر مبناى بررسى هاى جداگانه اى به دست آمده بيان مى كند. وى مى گويد: دست خود را براى يارى رساندن به ديگران دراز كنيد. انسان ها در زندگى نه با توجه به نيازهاى خود, بلكه با توجه به نيازهاى ديگران به مفاهيم جديدى دست مى يابند. به فعاليت هاى خيريه بپردازيد به طور مرتب, شايد هفته اى يك بار, به شخص ديگرى كمك كنيد.

توصيه هاى فوق را عيناً مى توان در قرآن كريم مشاهده كرد:

ـ انه لا يحب المسرفين (انعام:141); خداوند اسراف كاران را دوست ندارد. لازم به توضيح است كه لفظ اسراف در قرآن به هرگونه زياده روى از جمله در خوردن, آشاميدن, پوشيدن, رفتار جنسى, بلندپروازى, قصاص و انتقام, انفاق و بخشش, و به طور كلى هرگونه تجاوز از حدود و مرزها اطلاق مى شود.22

ـ و بالاسحار هم يستغفرون (ذاريات:18); ايشان در سحرگاهان به استغفار مشغولند. قرآن كريم در اين آيه شريفه تلويحاً به سحرخيزى ترغيب مى فرمايد.

ـ فاذا فرغت فانصب( شرح:7); آن گاه كه از كارى فارغ شدى كار ديگرى را آغاز كن. در اين آيه از بى كارى نهى شده است.

ـ و لا تلقوا بايديكم الى التهلكه (بقره:195); خويشتن را به دست خود به معرض هلاكت فكنيد. اين آيه افراد را از به خطر انداختن خود نهى فرموده است, كه يكى از ملزومات آن رعايت نكات ايمنى است.

وسعت موضوع

تعدادى زيادى از مطالعات نشان مى دهد كه پاى بندى دينى ميزان كلى ابتلا و مرگ را در جمعيت مورد مطالعه كاهش مى دهد. مطالعاتى كه در استراليا, اروپا, ميسورى, و يوتا انجام شد از اين دست هستند. در ميان صدها مطالعه اى كه در اين زمينه انجام شده, دست كم يك مطالعه در خصوص ارتباط معكوس هر يك از وضعيت هاى زير (يا مرگ ناشى از آنها) با پاى بندى دينى وجود دارد23:

آلرژى و تب يونجه

بيماريهاى خوش خيم زنان

آمفيزم ريه

آنژين صدرى

برونشيت و سرفه دائمى

پنومونى

آترواسكلروزيس

درد ناشى از سرطان

آنفلوانزا

پرفشارى خون

بيمارى هاى گوارشى

آسم

سكته قلبى

آنتريت رژيونال

سل

ييائسگى زودرس

كوليت اولسراتيو

كمردرد

حساسيت به توبر كولين

سابقه خانوادگى سكته مغزى

سيفيليس

سابقه خانوادگى ديابت

بيمارى هاى CNS

ديابت

حوادث و جرائم

زخم پيتيك و زخم اثنى عشر

بيمارى هاى كبد

بيمارى هاى عفونى

بيمارى هاى عروق مغز

بيمارى هاى كليه

آندوكارديت مزمن

بيمارى هاى آندوكرين و متابوليك

مرگ شيرخوار

هيپرپلازى پروستات

بيمارى هاى ادرارى تناسلى

سرطان مرى

سرطان كليه و مثانه

سرطان مغز و CNS

سرطان لب

سرطان سرويكس

سرطان مخاط دهان

لوسمى

سرطان حنجره

سرطان كولون و روده باريك

لنفوم

سرطان پستان

سرطان كبد و كيسه صفراء

سرطان حلق

سرطان تخم دان

سرطان ريه و برونش و تراشه

سرطان رحم

سرطان پانكراس

سرطان تيروئيد و غدد درون ريز

سرطان معده

سرطان پروستات

سرطان بيضه و اسكروتوم

سرطان كليه

سرطان پوست

سرطان وولو و واژن

سرطان پنيس

سرطان استخوان

سرطان لوله فالوپ

سرطان زبان

سرطان چشم

سرطان صفاق

هوچكين

در پيمايش عمومى جامعه آمريكا كه در سال هاى 1972 تا 1977 در مركز ملى تحقيقات نظرى (National Opinion Research Center) انجام شد, مشخص گرديد كه افراد قوياً پاى بند به دين, نسبت به افراد با پاى بندى ضعيف رضايت بالاترى از سلامتى خود دارند. در اطلاعات سال 1984 همين پيمايش افرادى كه گزارش كردند قوياً پايبند به دين هستند بيشتر از سايرين خود را خوش بخت و راضى از زندگى خانوادگى خويش توصيف كرده بودند.24 بنابراين, مشاهده مى شود كه ارتباط دين با سلامتى نه يك ارتباط محدود و موردى, بلكه يك ارتباط بسيار گسترده است كه ابعاد جسمى, روانى, و اجتماعى سلامتى را دربر مى گيرد.

طب تئوسوماتيك

در حقيقت مفهوم (طب روان ـ تنى) (Psychosomatic Medicine) يا (پزشكى ذهن ـ بدن) (Mind-Body Medicine) كه در سال هاى اخير رونق زيادى گرفت و ارتباط سلامت روانى را با سلامت جسمانى به خوبى روشن كرد, به تازگى در حال تحولى تكاملى است و اينك مفهوم (طب خدايى ـ تنى) (God-Body Medicine) يا (طب تئوسوماتيك) (Theosomatic Medicine) به طور جدى مطرح است. محققين دانشگاه هاى ييل (Yale), ميشيگان (Michigan), راتگرز (Rutgers), بركلى (Berlely), دوك (Duke) و تگزاس(Texas) تحقيقات وسيعى را در اين زمينه آغاز كرده و در حال كار هستند. اصول طب تئوسوماتيك چنين است25:

اصل اول. پاى بندى دينى از راه ارتقاى رفتارهاى بهداشتى و بهبود اسلوب زندگى براى سلامتى مفيد است.

اصل دوم. معاشرت منظم دينى منجر به حمايت هايى مى شود كه آثار استرس و تنهايى را مرتفع كرده و به اين طريق سلامتى را ارتقا مى دهد.

اصل سوم. شركت در عبادات و نماز از طريق ايجاد عواطف مثبت براى سلامتى مفيد است.

اصل چهارم. دستورالعمل هاى دينى به دستورالعمل هاى ارتقا سلامت شباهت داشته و لذا مفيد هستند.

اصل پنجم. ايمان, افكار فرد را به سوى اميدوارى و خوش بينى سوق مى دهد و از اين جهت براى سلامتى مفيد است.

اصل ششم. تجربيات عرفانى و شهودى از راه فعال كردن يك انرژى زيستى شفابخش (Healing bioenergy) و يا از راه تغيير در وضعيت آگاهى و هشيارى براى سلامتى مفيد است.

اصل هفتم. دعا كردن براى ديگران در غياب آنها قادر است از راه هاى مافوق طبيعى سبب شفا يا ارتقا سلامتى آنها گردد.

و بالاخره به عنوان نتيجه كلى بايد گفت (پزشكى در حال كشف دين و معنويت است).

1. Levin, J. S. (2002). God, Faith, and Health, New York, John Wiley & Sons.

2. Healthy behavior

3. Healthy life style

4. Psycho-neuro-physiologic pathway

5. Health promotion

6. Koenig, H. G. et al, (2001). Handbook of Religion and Health, New York, Oxford University Press.

7. Institute of mind-body medicine

8. Boston ص s Deaconess haspital

9. meditation

10. Levin, J. S. (2002).

11. Levin, J. S (2002); Koenig, H. G. et al, (2001).

12. Pressman, Peter (1992). Journal of Hospital & Community Psychiatry, Vol.43, No.12.

13. Levin, J. S. (2002).

14. Psycho-neuro-physiologic pathway

15. مرعشى, سيد على, فيزيولوژى سيستم عصبى و غدد درون ريز, انتشارات دانشگاه آزاد اسلامى واحد اهواز, 1376 .

16. Psychoneuroimmunology

17. Koenig, H. G. & Cohen H. J. (2002). The link between Religion and Health: psychoneuroimmunology and the faith factor, New York,, Oxford University Press.

18. Levin, J. S. (2002).

19. Ibid.

20. هيلس, دايان, رهنمودى به سوى سلامتى, ترجمه جمعى از اساتيد دانشگاه علوم پزشكى تهران, 1380 .

21. An invitation to health.

22. طباطبائى, سيد محمدحسين, تفسير الميزان, ترجمه سيد محمدباقر موسوى همدانى, قم, دفتر انتشارات اسلامى, 1375 .

23. Levin, J. S. (2002).

24. Ibid.

25. Ibid.